De Gids. Jaargang 160

[p. 466]

Goffe Jensma
Hoe Geert Mak in Jorwerd kwam
Verleden en toekomst van het Nederlandse platteland

Onlangs hoorde ik in het televisieprogramma Buitenhof een aantal deskundigen discussiëren over ‘Nederland in 2030’. Ook het Fries-Groningse platteland kwam en passant ter sprake. De Delftse hoogleraar Frieling voorspelde dat deze streek in de komende decennia door de voortgaande Europese integratie alleen nog maar verder zal leeglopen. Het centrum van het economisch leven zal steeds meer in de randstad komen te liggen en in de streken tussen de randstad en het Ruhrgebied (Brabant en Gelderland).

In de tijd daarvoor had ik Hoe God verdween uit Jorwerd gelezen. In 1995 en 1996 verbleef de journalist Geert Mak enkele maanden in het Friese dorpje Jorwerd. Hij deed er onderzoek naar de ‘stille revolutie’ die dit Friese plattelandsdorp in de afgelopen decennia heeft ondergaan. Mak beschrijft in zijn boek de leegloop van het platteland tot dusver, de voorgeschiedenis dus van de toekomst volgens de Delftse professor.

In 1996 is, zo constateert Mak, de vroegere economische bedrijvigheid van het platteland verdwenen. Sinds 1945 heeft er een heuse omwenteling plaatsgevonden. Nog slechts een klein gedeelte van de Nederlandse beroepsbevolking is werkzaam in de agrarische sector. Slechts weinig boeren hielden in het proces van economische modernisering het hoofd boven water. De hoge mate van automatisering in de agrarische sector maakte bovendien dat de boerenarbeiders vervangen werden door melkmachines, computers, trekkers en al die andere agrarische technologie die op ieder modern boerenbedrijf in ruime mate voorhanden is. Tegelijk met de boeren en hun arbeiders verdwenen ook de winkelmensen en de kleine ambachten. De groeiende mobiliteit maakte dat de ‘markt’ zijn werk kon doen. Men winkelde daar waar het het goedkoopst was, bij de supermarkt in de stad dus. Zelfs veel grotere dorpen dan Jorwerd hebben moeite om dorpswinkels in stand te houden.

Tegenover deze uitstoot staat de intocht van de ‘import’, dat wil zeggen van mensen die niet langer economisch aan een dorp zijn gebonden maar er om een of andere reden toch wensen te wonen. Zij nemen de verschraling van het aanbod aan winkels en diensten voor lief, geven er af en toe zelfs de voorkeur aan. De geluidsoverlast van de hier en daar nog resterende kleine industrie spoort slecht met hun beeld van een rustig platteland. Hun bezwaarschriften leiden soms tot sluiting van zo'n bedrijf en zo tot verdere verschraling.

Misschien dat de gemiddelde randstedeling er anders tegen aankijkt, maar met de ontwikkeling die Mak schetst is de gemiddelde noorderling (althans in mijn omgeving) bekend. Maar Mak geeft in zijn boek meer dan alleen dit. Hij is door deze open deur naar binnen gelopen en heeft zich in Jorwerd ‘ingeleefd’, is er gaan wonen en heeft er gesprekken gevoerd met oude en nieuwe bewoners, met de boeren, de veearts, de politie, de notaris, de import-Amsterdammer enzovoort. Met het vakmanschap van de goede journalist heeft hij hoog en laag op de praatstoel gekregen.

Zijn interviews heeft Mak - hij is een begenadigd verteller - verwerkt tot een boeiend verhaal, waarin de grote ontwikkelingen tot de maat van het menselijke worden gebracht. Het schildersechtpaar Hendrik en Gais Meinsma, de laatste winkelman Sikke Kooistra, de neoboer Van Zuilen en vele vele anderen, allen zijn participanten in de metamorfose van Jorwerd.

Een leesbaar boek kortom, van het soort waarvan je de laatste bladzijde hebt omgeslagen voor je er erg in hebt. Bij nader inzien vraag ik me echter af of de hoge leesbaarheidsfactor en ook, in het verlengde daarvan, het enorme succes van dit boek niet juist voortko-

[p. 467]

men uit een even wijdverbreide als meeslepende misvatting. Voor de helderheid in de discussies over de toekomst van het Nederlandse platteland lijken mij enkele opmerkingen hierover van belang te kunnen zijn. Mijn bezwaar betreft vooral de door Mak veronderstelde samenhang tussen de economische en de sociaal-culturele veranderingen op het platteland en de scheiding tussen stad en platteland.

Tweedeling

Laat ik met dit laatste beginnen. Mak gaat uit van een duidelijk waarneembare, wezenlijke scheiding tussen stad en platteland:

Je moet wel een blind paard zijn om niet te zien dat de wijze van werken, de geschiedenis, de rituelen, de verhouding tussen privé en publiek, de vriendschaps- en familiebanden, de omgang met geld en goederen, de houding ten aanzien van natuur en godsdienst, de binding met de woonplek, kortom, alles wat een cultuur bepaalt, in een dorp nog altijd anders is getoonzet dan in een stad. Zelfs binnen Nederland. En wie het tegendeel beweert doet noch recht aan het fenomeen dorp, noch aan het fenomeen stad. (p. 50)

In deze alinea is de rest van het boek voorprogrammeerd. Het platteland heeft een eigen cultuur, een bovenbouw die past bij een specifieke economische onderbouw. Mak heeft het zelf herhaaldelijk over een ‘boerencultuur’.

In zijn beeldvorming van wat het platteland was (en is) baseert Mak zich niet alleen op waarnemingen maar ook op historische en sociaal-wetenschappelijke vakliteratuur over platteland, dorpen en landbouw. Met name de Amerikaanse antropoloog Robert Redfield en de Britse kunstcriticus/schrijver John Berger worden nogal eens aangehaald. In deze literatuur wordt doorgaans onderscheid gemaakt tussen zelfvoorzienende kleine boeren (‘peasants’) en grotere boeren die voor de markt produceren (‘farmers’). De ‘theorie van de peasant-samenleving’ stamt uit het Rusland van de jaren twintig en had vooral succes doordat ze goede diensten bewees bij de analyse van sociaal-economische systemen in derdewereldlanden. In het hele Nederlandse kustgebied echter, en ook in Jorwerd, woonden al sinds de zestiende eeuw, zoals Mak ook beaamt, uitsluitend ‘farmers’, boeren die tegen betaling hun producten op de markt aanboden. Mak benadrukt ook voortdurend dat het platteland door zijn marktgerichtheid deel had aan de moderniseringsprocessen.

De cultuur van het Nederlandse dorp, de manier waarop het leven zich er voltrekt, heeft echter volgens deze zelfde Mak juist grondtrekken van een peasant-cultuur. Hier wringt de constructie. Het is opvallend hoe Mak een aantal malen observaties van John Berger toepast op het Nederlandse platteland, zonder te vermelden dat Berger heel expliciet een cultuur beschrijft van peasants, van kleine, zelfvoorzienende boerengezinnen. Dit lijkt misschien een technisch detail, het verschil is wezenlijk. De cultuur en de mentaliteit van deze minimumboer vloeien namelijk hieruit voort dat hij in zijn economie-van-net-wel-of-net-niet-genoeg altijd op de rand van het bestaan leeft en dus op de allerkleinste details moet letten om te kunnen overleven. Zijn drang tot overleven maakt hem voorzichtig en behoudend. Experimenten en veranderingen zouden tot catastrofes leiden. De peasant-cultuur is dus gebaseerd op het principe van herhaling en daardoor is ze eeuwenoud.

Mak probeert nu deze cultuurtrekken te herkennen in Jorwerd en op het Nederlandse platteland in het algemeen. Hij stelt vast: ‘Zoals een stad het moet hebben van verandering en vernieuwing, zo hebben veel plattelandssamenlevingen zich eeuwenlang kunnen handhaven door stabiliteit en voorspelbaarheid’ (pagina 202).

Telkens in het boek schemert door hoe Mak op deze wijze in de plattelandscultuur de erfenis van eeuwen ziet. Op pagina 171 bijvoor-

[p. 468]

beeld: ‘een echt dorp heeft iets tijdloos’. Op pagina 173: ‘In de taal, in de herhaling en in de herbeleving ligt een gevoel van saamhorigheid verborgen dat over de tijden wordt heengedragen.’ Op 227 (met een verwijzing naar Bredero's boerenkermis): al tenminste vierhonderd jaar lang zuipen plattelanders zich op kermissen en op de ‘merke’ klem. Heel opvallend is ook hoe Mak suggereert dat boeren pas sinds kort echt aan een geldeconomie deelnemen. Opmerkelijk omdat een markteconomie van ‘farmers’ zonder geld niet denkbaar is; maar frappanter nog omdat hier bovendien duidelijk wordt hoe Mak (met voorbijgaan aan notabelen, middenstanders en arbeiders in de dorpen) ‘plattelandscultuur’ en ‘boerencultuur’ gelijkstelt.

Om samen te vatten: in de taal, de gebruiken, en ook in de volksverhalen herbergt het platteland de erfenis van eeuwen. In laatste instantie verwijst deze plattelandscultuur naar een (quasi-)religieuze opvatting over de natuur. De plattelander leeft immers veel dichter bij de natuur (dat is bij zijn oorsprong) dan de stedeling. Door de ‘stille revolutie’ verdwijnt deze cultuur en daarmee verdween ook God uit Jorwerd.

Mak hanteert dus een beeld van tweedeling tussen stad en platteland en analoog daaraan tussen eeuwenoude traditie en de vluchtigheid van het moderne en tussen natuur en cultuur. Hij ziet in de ‘stille revolutie’ van na 1945 de dreigende opheffing van dit voor hem waardevolle verschil.

Verbinding

De markt echter heeft deze twee al zeker sinds de zestiende eeuw verbonden, niet alleen in Jorwerd, maar bijna overal in Friesland en in de overige Nederlandse kustprovincies. En ook cultureel gezien bestonden er allerlei verbindingen tussen stad en platteland. Ik denk dat Mak de intensiteit van die contacten sterk onderschat. Heel tekenend ontbreekt in zijn versie van de Friese landbouwgeschiedenis een beschrijving van het pachtwezen. Meer dan de helft van de Friese landbouwgrond was al vanouds niet in handen van de gebruiker, maar werd door de boeren gepacht. De adellijke en burgerlijke elite uit de steden en grote dorpen investeerde veel geld in grondbezit en -beheer. Zeker vanaf de late achttiende eeuw was de Friese economie daardoor agrarisch-kapitalistisch van aard. Landeigenaars en ook boeren zelf waren aanjagers van modernisering. Zaken als particuliere ruilverkavelingen, kunstbemesting, automatisering of bemaling werden door hen, vaak projectgewijs en naar de maat van de tijd, uitgevoerd met als doel rationalisering en winstvermeerdering. Natuurlijk sluit dit niet uit dat grondbezit ook enorme status gaf en door het census-kiesrecht zelfs rechtstreeks politieke macht verleende. Essentieel is echter dat we hier te maken hebben met een markteconomie, waarin het geld moest rollen.

Ditzelfde pachtsysteem had bovendien, doordat de pacht doorgaans iedere vijf jaar opnieuw moest worden afgesloten, een vrij grote mobiliteit tot gevolg. Net als arbeiders veranderden ook boeren geregeld van woonplaats. In geen enkele provincie werd in de tweede helft van de vorige eeuw zoveel verhuisd als in Friesland. Niks geen stabiel platteland dus. ‘Boeren zitten vast aan hun land’, zegt Mak (216) - geen sprake van. Ook het ontstaan van een landarbeidersstand is juist een kenmerk en een gevolg van modernisering. In de Friese landbouw werden zowel land als arbeid verkocht voor harde guldens.

Dit alles geldt de economie en de economische mentaliteit. Ook cultureel heerste er echter op het platteland van vóór de stille revolutie een veel dynamischer klimaat dan Mak ons wil doen geloven. De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen bijvoorbeeld was in de tweede helft van de vorige eeuw juist op het Friese platteland een doorslaand succes. Weliswaar had Jorwerd geen departement, maar wie wilde

[p. 469]

kon gemakkelijk terecht in het nabijgelegen Baard of Weidum. Tot deze nutsleden hoorden doorgaans de onderwijzers, de grote boeren en de dorpsmiddenstanders. Op het Nut werd geen boerencultuur uitgedragen, maar werden net als op de dorpsscholen burgerlijke deugden gepropageerd: huiselijkheid, vlijt en plichtsbesef. Ook hier blijkt hoe Maks constructie wringt als hij de standsverschillen op een dorp wel beschrijft, maar niet ziet dat die (door de nutscultuur benadrukte) verschillen een kenmerk van modernisering zijn, een inbreuk op de eenheid en saamhorigheid die Mak zelf juist als basale kenmerken van zo'n dorp ziet.

Typerend voor zijn houding is in dit opzicht hoe Mak spreekt over de volksverhalen die door de volkskundige Ype Poortinga werden verzameld. Ik herinner me het plezier waarmee ik, net als Mak, zelf indertijd De ring fan it ljocht (het eerste van een zevental kloeke delen vol met schitterende volksverhalen) verslond. En ik herinner me ook de ‘teleurstelling’ toen ik - eveneens net als Mak - uit Jurjen van der Kooi's dissertatie over Volksverhalen in Friesland moest concluderen dat deze verhalen niet eeuwenoud waren, maar grotendeels waren ontstaan in een klimaat van kruisbestuiving tussen mondelinge en schriftelijke cultuur. Mak is in dit boek deze teleurstelling niet te boven kunnen komen. Met hetzelfde (mijns inziens op wishful thinking gebaseerde) aplomb waarmee hij de scheiding tussen stad en platteland poneert wordt ook hier tegengeworpen: ‘Er moet wel degelijk in Nederland sprake zijn geweest van een omvangrijke mondelinge overlevering.’ Het moet zo zijn.

De vraag is natuurlijk: waarom? Waarom moeten die verhalen eeuwenoud zijn. Wat is er erg aan als ze dat niet zijn? Maakt dat ze minder mooi of minder waar? Doet dat ook maar iets af aan het verteltalent van Poortinga's zegsmannen? Waarom moet het platteland wezenlijk van de stad verschillen? Wat maakt dat uit? Maakt dat het platteland soms meer waard?

Schuilplaats van poëzie

De plattelandscultuur die Mak beschrijft is dus burgerlijke cultuur, is een stedelijk exportartikel. Hooguit kan men zeggen dat het platteland de geïmporteerde burgerlijke deugden en waarden - het harde werken, het plichtsbesef, het gemeenschapsgevoel - langer vasthield (en vasthoudt) dan de stad. Maar ook dan liggen deze beide niet onoverbrugbaar ver uit elkaar. Ze verhouden zich niet als ‘oertijd’ en ‘toekomst’, maar als ‘toen’ en ‘nu’. In de spiegel van het platteland kan de stedeling zich herkennen zoals een kind zich in zijn ouders herkent. Hij ziet hoe hij vijfentwintig of vijftig jaar geleden was - hoe deugdzaam en hoe zuiver - en het platteland herinnert hem er zo tevens aan hoe alles voorbijgaat. Zo wordt het platteland in zijn bewustzijn tot oorsprong en tot schuilplaats van poëzie.

Dit beeld van het platteland is een negentiende-eeuwse constructie en het functioneerde (en functioneert) door zijn sentimentele werking bij uitstek binnen een stedelijk-intellectuele context. In de geschiedenis van Friesland is dit proces van constructie heel scherp zichtbaar. Van alle Nederlandse provincies profileert Friesland zich vanaf de negentiende eeuw het sterkst als platteland, als ‘oer’. Dat is geen kwestie van traditie, maar van traditionalisering, van een reactie op modernisering. Geen van de andere Nederlandse provincies heeft namelijk in de vorige eeuw zo'n gedaanteverandering ondergaan als juist Friesland. Van een soevereine, welvarende kustprovincie in de Republiek ‘moderniseerde’ het tot een perifeer gelegen agrarische provincie binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Friese notabelenelites codificeerden toen het beeld van hun provincie als een plattelandscultuur, die oeroude rechten kon doen gelden. Deze grooten kleinburgerlijke elites eisten die rechten natuurlijk graag voor zichzelf op. Wie er meer van wil weten verwijs ik graag naar mijn binnenkort te verschijnen Het rode tasje van Salverda. Burgerlijk bewustzijn en Friese identiteit,

[p. 470]

1820-1880. Hier volstaat het op te merken dat Mak rechtstreeks erfgenaam is van deze negentiende-eeuwers. Ook zijn beeld van het platteland is een reactie op modernisering, maar nu op die van na 1945.

In zijn boek vertelt Mak over de ‘import’ die het dorpse profiel karikaturale vormen geeft. Juist de allochtoon spreekt gaaf-Fries, gaat op volksdansen enzovoort. Hij ziet daarin een nieuw, naoorlogs verschijnsel en een bedreiging voor het platteland. Ik denk dat deze import-attitude echter al heel lang een wezenlijk element is in de plattelandssamenleving. Wezenlijk onder andere omdat ze positieve impulsen heeft gegeven. Dit laatste geldt ook voor Mak zelf. Hij is (net als ikzelf) zo'n importfiguur. De waarde van zijn boek is dat het tot nadenken stemt en dat het het beeld van het platteland mede bepaalt. Maar het boek schiet tekort doordat deze rol niet expliciet wordt gemaakt. Mak wil zich niet bewust zijn van het moderne karakter van de plattelandscultuur, hij wil er van buitenaf tegen aan blijven kijken. In dit opzicht vind ik het zeer opvallend en ook verdacht dat hij wetenschappelijke afstand houdt ten aanzien van zijn onderzoeksobject. Hij maakt er zelf geen deel van uit. De ‘ik’ in het boek is een passieve, luisterende figuur. Het lijkt me echter naïef te denken dat deze ‘ik’ niet de gevoerde gesprekken richting zal hebben gegeven. Het lijkt me zelfs heel waarschijnlijk dat hij - belezen als hij was in Redfield en Berger - het zelfbeeld van Jorwerd heeft veranderd. In toekomstige geschiedenissen van Jorwerd zal er vermoedelijk een tijdperk zijn vóór en een tijdperk na Mak.

Wat heeft dit alles nu voor consequenties voor de discussies over de toekomst van het Nederlandse platteland? Natuurlijk heeft Mak gelijk als hij zegt dat het platteland in de afgelopen jaren bijna onherkenbaar is veranderd. Ieder die met de problematiek op de hoogte is, zal zich over deze transformatie ook zorgen maken. Maar ditzelfde - en dat had hij erbij moeten zeggen - geldt voor de hele Nederlandse samenleving. Wat is er sinds de jaren zestig niet in de Nederlandse steden gesloopt en gebouwd? Hoeveel wijken zijn er niet door een slecht huisvestingsbeleid van hun sociale cohesie ontdaan? En spreekt bijvoorbeeld uit de moedwillige aantasting van onze sociale wetgeving (die tenminste drie of vier generaties oud is) niet een veel grotere minachting van continuïteit?

Ik hoop dat ik duidelijk heb gemaakt dat de veranderingen op het platteland niet op zichzelf staan en niet op zichzelf kunnen worden bekeken. Het platteland is niet iets heiligs dat van vreemde invloeden gevrijwaard moet blijven. Nee, integendeel, de problemen op het platteland moeten juist onderwerp zijn van zinvol en realistisch beleid dat door de verschillende overheden wordt geïnitieerd en in ieder geval ondersteund. Daarin zouden wat mij betreft duurzaamheid en kleinschaligheid doelstellingen moeten zijn, maar dat is iets wezenlijk anders dan eeuwigheid en zelfvoorziening. Dergelijk beleid is slechts mogelijk als men zich bewust is van de dynamiek van het platteland en van de wisselwerking tussen stad en platteland; als men kortom geen mogelijkheden uitsluit.

Het platteland is volwaardig deel van de Nederlandse samenleving en geen speeltje van een stedelijke elite. Waarom zou het platteland object moeten zijn van onvervulbare burgerlijke verlangens naar onschuld, poëzie, oorsprong en traditie, waar deze burgerij elders zakelijkheid, moderniteit en compromis - kortom het tegendeel - propageert? Waarom zijn boeken over het platteland zo vaak op deze misvatting gebaseerd? Hoe kwam Geert Mak eigenlijk in Jorwerd?