De Gids. Jaargang 126

[p. 228]

Anton van Duinkerken
Serres chaudes

In november van 1930 stuurde E. du Perron uit Brussel enkele bundeltjes kritische notities, die hij verzameld had, aan Menno ter Braak te Rotterdam. Tot dan toe kenden de twee schrijvers elkaar uit lectuur en door bemiddeling van een gemeenschappelijke vriend, Everard Bouws, die ook in verbinding stond met D. Zijlstra, directeur van de uitgeverij Nijgh en Van Ditmar. In het bedankbriefje voor deze toezending drukt Menno ter Braak er zijn genoegen over uit, dat nu de periode van onpersoonlijke vriendschap afgesloten is en dat er een meer geregeld contact zal ontstaan. ‘Daarbij zal waarschijnlijk blijken, hoe verschillend onze antecedenten zijn, die ons tot dezelfde waarheid (of voor mijn part: onwaarheid) leidden,’ vervolgt hij. En al dadelijk in deze oudste brief verklaart hij bijna schuchter de grondslag van het verschil: ‘Ik ben n.l. van afkomst vrijzinnig-protestant, braaf opgevoed door brave ouders, zonder aanwijsbare neiging tot perversiteit etc. etc., alles waarschijnlijk anders dan bij jou. Ik begin, om zoo te zeggen, de perversiteit pas nu, door mijn intellect heen, te waardeeren.’

De ironische bijsmaak, die het woord ‘perversiteit’ hier heeft en houdt, zal wel teruggaan op een rechtstreekse of indirecte toepassing van dit woord door Du Perron op zichzelf, waarbij dan gedacht moet worden aan een samenstel van eigenschappen, dat door braaf-opgevoede personen vaak voor pervers wordt gehouden. Van dit samenstel onderging Ter Braak reeds enige tijd de aantrekkingskracht. Hij maakte dit verstaanbaar in de ironische tussenzin: ‘voor mijn part: onwaarheid’.

E. du Perron had op de uitgestoken hand gewacht. Reeds de volgende dag, 18 november 1930, schrijft hij aan Menno ter Braak: ‘Het kunststuk dat wij nu zullen hebben te volbrengen is: er tòch niets bij in te schieten. Ik heb hoop

[p. 229]

dat het ook nog wel lukken zal. Verschillen van antecedenten en zelfs van huidige qualiteiten zijn nooit beletsel geweest; er is voor vriendschap een bepaald soort bodem noodig, die tusschen ons beiden, of beter: voor ons beiden, geloof ik, wel bestaat.’

Iedere toevalligheid wordt hiermee aan de pasgesloten persoonlijke vriendschap ontnomen. Zij heeft van het eerste ogenblik het karakter van een verbond. De twee schrijvers zijn zich uit de lectuur van elkanders artikels bewust geworden, dat zij bij elkaar horen. Hierbij heeft Ter Braak het gevoel, dat hij voorlopig de mindere is in ontwikkeling tot geestelijke vrijheid. Misschien had hij meer gestudeerd en zeker was hij in enkele opzichten beter geschoold en grondiger onderlegd, maar hij miste de levenservaring, die hij in zijn nieuwe vriend ongeveinsd bewonderde. Zijn tweede brief, geschreven op 21 november 1930 zegt het al dadelijk: ‘In je Gesprek over Slauerhoff trof me bijzonder je openhartige verwerping van Leopold, de goddelijke. Om allerlei burgerlijke vooroordeelen zou ik dat waarschijnlijk niet gedurfd hebben.’

Deze bekentenis treft door de eenvoud van haar eerlijkheid. Ze bezit bovendien de literair-historische betekenis, voor het eerst de achtergrond bloot te leggen van enkele bladzijden uit Démasqué der schoonheid. Daar heeft Ter Braak het vooroordeel dat hem weerhield, op zij geschoven. ‘Zonderling is dat toch, die neiging tot behoud, die zelfs de principieel-anti-behoudende overal tracht beet te nemen,’ laat hij er in zijn brief direct op volgen.

Voor Ter Braak blijft zulk een zelfreflexie kenmerkend. Hij streeft naar een volslagen bevrijding uit jeugd-vooroor-delen, maar weet dat die streving hem moeite zal kosten. De toon van de Cahiers van een lezer heeft hem overtuigd, dat E. du Perron zich zulk een vrijheid reeds verwierf. In dit opzicht gedraagt hij zich bij volle behoud van het zelfgevoel in de vriendschap toch als een onervaren jongere, die zijn leermeester erkend heeft. Hij blijft dan ook in het eerste deel van de briefwisseling, dat loopt tot eind maart

[p. 230]

1933, gedurig beducht dat hij zich te zeer afhankelijk zal stellen van de invloed, door Du Perron op hem uitgeoefend. Zijn zelfreflexie dwingt hem zich af te vragen, of hij niet met recht voor een epigoon van E. du Perron zal worden aangezien.

Tegenover die vrees gedraagt E. du Perron zich edelmoedig geruststellend. Hij blijft trouw aan zijn eerste bewering: ‘Het kunststuk dat wij nu zullen hebben te volbrengen is: er tòch niets bij in te schieten.’ Wel werkt hij in het manuscript van Hampton Court en dringt hij zijn opvatting over personen met grote stelligheid op aan Ter Braak, die soms onwillig is om voor deze aandrang te wijken, maar hij eerbiedigt onafgebroken het eigene in zijn correspondent, zelfs wanneer dit hem enigszins hindert of ergert. Hij helpt Ter Braak veeleer bij diens verovering van onverschrokken zelfstandigheid dan dat hij hem tegenhoudt. Slechts in de verhouding tot derden oefent hij een onverbiddelijke heerschappij uit.

De lezer kan dit gemakkelijk nagaan, indien hij de schijnbaar toevallige loopbaan van een willekeurige literatorennaam volgt in deze briefwisseling, waarin tal van thans nog levende mensen met niets ontziende openhartigheid worden beoordeeld.

Op 24 november 1930, in een naschrift bij zijn tweede brief aan Du Perron, spreekt Ter Braak over D.A.M. Binnendijk als over zijn beste vriend. In de ogen van Du Perron is Binnendijk een onbeduidende dichter en schrijver. Welke nu de eigenschappen mogen zijn waardoor Binnendijk tot de vriendenkring van Ter Braak is gaan behoren, vraagt Du Perron zich geen ogenblik af. Hij maakt stelselmatig Ter Braak van Binnendijk los. De manier waarop hij dit effect weet te bereiken, vraagt niet om achting. Ze is hem ingegeven door een instinct van bazige afweer. Dat hij hierdoor Ter Braak in een moeilijk parket brengt, ontgaat hem in genen dele: ‘Binnendijk zal je, vrees ik, verdenken van gemeene zaak te maken met mij tegen hem.’ Uit het verdere verloop van de berichten over Binnendijk komt zonne-

[p. 231]

klaar vast te staan, dat deze waarlijk alle recht had om zo iets te denken. Er is precies na te gaan, hoe instinctief sluw Du Perron zijn vriend besmet met een aversie jegens Binnendijk, die hij nauwelijks op andere wijze kan verantwoorden dan door een opkomend onbehagen bij het vernemen van diens naam. Ter Braak spartelt tegen: ‘Binnendijk is volkomen eerlijk.’ Onderwijl heeft hij zich al grotendeels gewonnen gegeven: ‘Maar hij twijfelt niet meer, kan misschien al niet meer twijfelen.’ Afgezien van het waarheidsgehalte in zulk een mededeling van 4 januari 1931, toen Binnendijk achtentwintig jaar oud was, is het evident dat Ter Braak, die op dit ogenblik nog wèl twijfelde, zich aan het overwicht van Du Perron gewonnen geeft. Hij probeert nog op 8 januari zijn ‘beste vriend’ in bescherming te nemen door hem tegen Du Perron te verdedigen ‘als mens’, maar de ander laat dit beroep op buiten-literaire hoedanigheden geen ogenblik gelden, omdat hij de ‘schrijvende persoonlijkheid’ eenvoudig niet kan uitstaan. De mens heeft hij nooit ontmoet. Hij voelt hieraan ook kennelijk geen behoefte.

Deze beperktheid van zijn waardering tot de ‘schrijvende persoonlijkheid’ wortelt diep in zijn aanleg. Ter Braak krijgt er iets van in de gaten, als hij een zwak stuk proza van Du Perron afwijst met de woorden: ‘Het is tenslotte een verlitteratuurde Du Perron, die de gave mist, buiten zichzelf te treden.’

Zulk een Du Perron komt in dit eerste deel van de briefwisseling herhaaldelijk aan het woord, vooral wanneer hij drenst om de opneming van zwak geformuleerde persoonlijke uitvallen in de Panopticum-rubriek van Forum. Hiermee heeft hij het geduld van Menno ter Braak zwaar op de proef gesteld. Deze steekt dit niet altijd onder stoelen of banken. Hij schrijft op 8 juni 1932: ‘Ik kan me dit niet anders verklaren, dan uit een gevoel van minder waardigheid, dat zich bij je heeft vastgezet en zich nu zelfs tegen je beste vrienden afreageert. Precies hetzelfde met die Panopticumfutiliteiten, en met de critiek, die ik destijds op je beide son-

[p. 232]

netten gaf! Onmiddellijk voel je je geprikkeld, verwaarloosd, beleedigd, geattaqueerd, god weet wat meer, en het resultaat is telkens een brief, waarvan de ontvanger de vijandschap kwetst.’

Hoe futiel dit soort bozige stukjes van E. du Perron kon uitvallen, toont een sonnet van 21 november 1932 tegen Henri Borel. Dat Du Perron zo weinig zelfkritiek bezat, moet voor de lezers van dit eerste deel een waarschuwing inhouden. Voor Ter Braak bracht het moeilijkheden mee, die hij bijna niet te boven kwam. De minste tegenvaller bij het afdrukken van zijn geschriften verhoogt bij Du Perron de onberedeneerde aversie tegen mensen, aan wie hij denkt de schuld te kunnen geven van hetgeen hij uitlegt als moedwillige tegenwerking. Ter Braak stelt zich dan schrap: ‘Ik kan Zijlstra nu eenmaal niet als een schoelje beschouwen.’

De onophoudelijke gepreoccupeerdheid van E. du Perron met alles waarvan hij hinder ondervindt bij zijn grillige vrijbuiterij, doet in dit eerste deel wat zielig aan. Misschien verandert ze later. Hier wekt ze de indruk van een ongezonde kwetsbaarheid, veroorzaakt door de gemoedskweek in een literaire broedkas. Ter Braak wordt er tegen zijn zin in betrokken, maar houdt voet bij stuk zodra het gepruil de rechtschapenheid in het gedrang brengt. Dit gebeurt in dit eerste deel bij herhaling. De tekstverzorger, H. van Galen Last, heeft getracht, evidente onredelijkheden van E. du Perron zoveel mogelijk met de mantel van verklarende voetnoten te bedekken. Hij is hier niet geregeld in geslaagd. De opgave was ook te zwaar.

Op sommige plaatsen moest hij ingrijpen, omdat de berichten te persoonlijk werden. Dit is nu eenmaal een onvermijdelijke gedragslijn, wanneer een correspondentie in druk wordt bezorgd, terwijl de besproken personen nog grotendeels leven. Dat om familiale, diplomatieke of commerciële redenen wel eens een gestalte ontzien wordt, terwijl in tekst en noten over bekende literatoren geen blad voor de mond is genomen, kan tot op zekere hoogte worden verontschuldigd, nu de brieven door de uitgave niet vernie-

[p. 233]

tigd werden, maar nu integendeel de thans min of meer dubieuze plaatsen duidelijk werden aangewezen. Volledigheid is bij aantekening niet te bereiken, maar soms mankeren noten die gemakkelijk aan te brengen waren geweest. Zo wordt op bladzijde 210 door Du Perron gesproken over ‘een zekere Léon Deubel’. Deze dichter was 22 maart 1879 te Belfort geboren en verdronk zich in de Marne, waaruit zijn lichaam op 12 juni 1913 werd opgehaald. Zijn levensbericht met portret is te vinden in de Anthologie poétique du XXe siècle van Robert de la Vaissière, uitgegeven bij G. Crès et Cie in 1923. Een zetfout of leesfout had de tekstverzorger kunnen voorkomen, als hij op bladzijde 334 bij ‘Zweedsche lucifers, die herligsten Güter’ geweten of bedacht had, dat Menno ter Braak zinspeelde op de roman Die heiligsten Güter van Ilja Ehrenburg, verschenen bij het Malik-Verlag te Berlijn in 1931. Deze roman handelt over de directeur van een Zweedse lucifersfabriek. Over het algemeen zijn de noten verhelderend. In hoeverre de weglatingen verantwoord zijn in verhouding tot de afgedrukte openhartigheden laat zich moeilijk schatten. Bij de vermelding van de uitgever Andries Blitz is op bladzijde 361 uit de tekst van E. du Perron een kwalificatie van vier woorden weggelaten, vermoedelijk terecht, maar in verband met het geheel toch een beetje te barmhartig, niet jegens Blitz, vrees ik, maar jegens Du Perron. Als de tekstverzorger zich te zeer door een aldus gerichte barmhartigheid laat beheersen, lopen wij kans dat de figuur van een der hoofdpersonen zedig bijgepoetst uit het geheel te voorschijn treedt. Tegen zulk een streving, bij nabestaanden begrijpelijk, zal H. van Galen Last zijn ‘zuiver-wetenschappelijke’ uitgave krachtdadig moeten beschermen.