De Gids. Jaargang 81

[p. 156]

Het Cruydeboeck van Rembert Dodoens.

De jonge kracht der eerste renaissance-jaren voelde zich in staat tot veel en velerlei. Steen voor den beeldhouwer en den bouwmeester, koper voor den graveerder, verf voor den schilder, waren materieele grondslag voor de verwerkelijking van hoog-ideëele bedoelingen; en wij, die nu trachten door te dringen in den geest van dien jong-opbruischenden tijd, wij zien vol ontzag op tegen de krachtige beheersching der stof, en tegelijk verrukt ons de fijne en zuivere gevoelsuiting. De monumenten door de kunstenaars dier tijden ons nagelaten, vinden bij den ontwikkelden reiziger begrijpende waardeering.

Niet zoo algemeen bewondert het nageslacht de wetenschappelijke voortbrengselen van den renaissance-geest, evenzeer uitingen van scheppingslust, maar meer verstandelijk en toch minder verstaan, schijnbaar zonder gevoel en toch zoo gevoelig. Hun invloedssfeer was vaak niet minder groot dan die van het kunstwerk, maar meest meer verborgen en daardoor minder in aanzien. De bekendheid die sommige dier wetenschappelijke monumenten te dien tijde bij het volk genoten, is thans bijkans geheel verdwenen.

Het wordt den twintigste-eeuwschen Nederlander niet vergeven, indien hij nooit van Breughel gehoord heeft, maar we zien vreemd op van een niet-wetenschappelijk man, wien Mercator, Ortelius, Clusius, Dodonaeus meer dan ledige namen zijn. Die verhouding is onbillijk en niet te verdedigen met het argument, dat kunstwaardeering algemeen bezit kan zijn, begrijpen van wetenschap niet.

[p. 157]

Vooral de natuurwetenschap dier dagen kan zeer wel door anderen dan de wetenschappelijke werkers van thans worden gewaardeerd. Haar waarde ligt lang niet altijd in wat ze deed of bereikte. Juist dengene die den tegenwoordigen stand der natuurwetenschappelijke problemen kent, valt het moeilijk zich uit zijn modernen gedachtengang los te maken en door te dringen in de veelal naïef-kinderlijke beschouwingswijze van den zestiende-eeuwschen onderzoeker. Wie niet vastgeroest is in onze opvattingen van tegenwoordig, is in talrijke opzichten meer verwant aan den geleerde uit den ouden tijd. Daarom is het een opvallend, en tegelijk te bejammeren verschijnsel, dat die oude werken zoo weinig bekend zijn bij den algemeen ontwikkelde, die liefde voor de natuur voelt. Uit liefde zijn ze veelal voortgekomen, met liefde moeten ze beschouwd worden.

Nu spreekt het vanzelf, dat niet iedere richting van natuurwetenschap den niet-vakman even na staat. Dat zoo iemand een werk als Vesalius' De humani corporis fabrica of een atlas van Mercator of van Ortelius misschien moeilijk in zijn volle beteekenis overziet, is te begrijpen, maar een liefhebber van onze planten moet wel genieten van een oud kruidboek uit die eerste renaissance-jaren. De allereerste kruidboeken uit het eind van de vijftiende eeuw: een Herbarius in Latino (1484) of een Ortus sanitatis (1491), doen door hun zeer primitieve afbeeldingen wat vreemd aan; maar de boeken der zestiende-eeuw: van Otto Brunfels, Leonhard Fuchs, Hieronymus Bock, Rembert Dodoens, zijn vol bekoring. Voor een Nederlander is dat van den gemeentegeneesheer van de stad Mechelen, Rembert Dodoens of Dodonaeus (29 Juni 1517-10 Maart 1585) het meest aantrekkelijk.

De herleefde belangstelling in den ons omringenden plantengroei ontsprong aan twee bronnen: inzicht in de noodzakelijkheid van de kennis der planten als hulpmiddel bij de bestrijding van ziekten, doch daarnaast: onbaatzuchtige liefde voor al wat groeit en bloeit. Van de werking dier beide beweegkrachten geven ons de kruidboeken van de 16^e eeuw een afspiegeling: alle zijn geboren uit belangstelling in de natuur, maar staan tegelijk onder den invloed der Galenische nuttigheidsbeginselen. Want Galenus' leer was te dien tijde nog oppermachtig. Aan vele universiteiten werd

[p. 158]

door de hoogleeraren ‘Galenus gelezen’; Galenus dixit was het tooverwoord, waarmee steeds een geneeswijze, hoe onlogisch of onwaarschijnlijk ook, als gezaghebbend werd ingeleid. Die invloed van Galenus uitte zich zoowel op het gebied der inwendige ziekten, als op dat der kruidenleer. Zoo zijn de werken van Brunfels, van Bock en van Fuchs ontstaan in Galenischen geest; zoo is ook Dodoens' Cruydeboeck geworden tot een volksboek van Vlaanderenland.

Er is in die reeks van oude kruidboeken een vooruitgang op te merken, een gestage ontwikkeling; ieder kruidboek heeft zijn eigenaardige beteekenis gehad, zoowel voor de menschen uit des schrijvers tijd, als voor zijn navolgers.

De waarde, welke een goed kruidboek in die dagen van chirurgijns en geneesmeesters met of zonder diploma, met of zonder doktershoed, met of zonder geneeskundige kennis (maar in verreweg de meeste gevallen zonder één dier drie), voor het volkswelzijn had, is zeker niet gering te schatten; in vele gezinnen was het een handboek, dat dagelijks geraadpleegd werd. Kunstmatige geneesmiddelen waren nog niet bekend; algemeen paste men geneeskrachtige kruiden toe, meest op gezag van een of andere Grieksche autoriteit. En onder die oude opgaven van geneeskracht waren er talrijke, waarvan de juistheid in bedenkelijke mate twijfelachtig was, zoodat een kritische schifting dringend noodzakelijk werd. In dit opzicht hebben de kruidboeken groote diensten bewezen, en is dat van Dodoens in zijn verschillende uitgaven en bewerkingen voor onze streken tijden lang van zoo groote beteekenis geweest, dat nog tegenwoordig de door hem aan bepaalde gewassen toegekende geneeskracht in onze volksgeneeskunst veelal als onfeilbaar bekend staat.

Medisch zijn de kruidboeken dus van beteekenis vooral voor de kennis der ontwikkeling van de kruidengeneeskunde, en dat van Dodoens voor de Nederlanden in de eerste plaats, daar dit het eerste oorspronkelijke werk uit deze streken was, en beter aan de Nederlandsche omstandigheden aangepast, dan bijv. de iets oudere Nederlandsche vertaling van Fuchs' werk. Veel verschillen ze echter in geneeskundig opzicht niet van elkaar: vrij van autoriteitsgeloof zijn ze geen van alle, al wordt het beroep op Dioscorides en Galenus meer en meer met dat op tijdgenooten, collega-kruidboek-schrijvers, afgewisseld.

[p. 159]

In botanisch opzicht daarentegen vertoonen de kruidboeken belangrijke en soms principieele verschillen; en Dodoens blijkt niet de minste onder zijns gelijken. Op vele dingen had hij een eigen kijk. Drie zaken heeft zulk een vergelijkende beoordeeling in rekening te brengen: afbeelding, beschrijving en indeeling. De eerste is natuurlijk niet in die mate afhankelijk van de geestesgaven van den schrijver, als de beide andere.

Illustratief was Dodoens' werk lang niet het beste van de kruidboeken. Aan het zijne, dat in 1554 verscheen, waren voorafgegaan: Otto Brunfels' Herbarum vivae eicones, Hieronymus Bock's New Kreutterbuch, Leonhard Fuchs' De historia stirpium. Fuchs' afbeeldingen zijn buitengewoon mooi: groote houtsneden van kranigen durf en heel fijne lijnen. Over zulke uitnemende teekenaars en houtsnijders als Fuchs heeft Dodonaeus niet beschikt.

Juist de prikkelende kracht van Fuchs' afbeeldingen is het geweest, die Dodoens tijdens zijn verblijf te Bazel (omstreeks 1542) het plan heeft doen opvatten, voor zijn geboorteland een dergelijk werk samen te stellen. Te Mechelen teruggekeerd, gaat hij dadelijk aan den arbeid. Maar geen van zijn voorgangers had zóó vaste lijnen getrokken, dat hij die slechts te volgen had om zeker te zijn van de juistheid zijner eigen richting: het ontbrak aan nauwkeurigheid van beschrijving en vooral aan overzichtelijkheid van indeeling. In beschrijvingskunst staan de werken van Bock, Fuchs en Dodoens vrijwel op dezelfde hoogte, ver boven Brunfels, wiens werk vóór alles afbeeldingen bedoelde te geven. De systematiek der indeeling was bij al Dodoens' voorgangers heel zwak geweest: Brunfels en Fuchs hadden hun planten in alfabetische orde op elkaar laten volgen; Bock had de aloude indeeling in kruiden, struiken en boomen van de Grieken overgenomen, en bij de vorming van ondergroepen met het vage begrip van verwantschap gegoocheld.

Dodoens stelde zich daarmede niet tevreden: hij zocht naar een groepenindeeling, die het herkennen van planten en het vaststellen hunner waarde voor geneeskundig gebruik vergemakkelijken kon. Zoo kwam hij tot een indeeling op utiliteitsgronden, al naar de ‘crachten ende werckinghen’, of naar het gebruik in keuken en huis. ‘Welrieckende cruyden’

[p. 160]

werden gescheiden van ‘wortelen, medecynen, cruyden ende quade hinderlijcke ghewassen’, van ‘Corenen, Legumina, Distelen ende dyerghelijcke,’ van ‘wortelen ende vruchten, diemen in die spijse ghebruyckt’, van ‘der boomen, haghen, ende alle houtachtighe ghewassen huerder vruchten, gummen ende sapen’. Het gaf tenminste een houvast voor het gebruik. In hoofdzaak de eens aangenomen indeeling behoudend, werkte Dodoens langzamerhand zijn systeem uit, tot hij het, gedetailleerd en wel, ten grondslag leggen kon aan zijn Stirpium historiae pemptades sex, in 1583 verschenen.

Nu is het merkwaardige dat Dodoens, die niet van het verwantschapsbegrip uitging, soms tot zoo treffende vondsten is gekomen, samenvoegingen tot plantengroepen naar kenmerken, die nog heden ten dage door den plantensystematicus als natuurlijke aanwijzingen van saamhoorigheid beschouwd worden. In zijn eerste uitgave zijn alle varens en mossen samengevoegd en dan maar ergens, midden tusschen hop en boterbloemen in, geplaatst onder de planten met geneeskrachtige beteekenis; in zijn Stirpium pemptades vormen de varens een volkomen zelfstandige groep. Zoo zijn ook vrijwel alle planten, die wij thans onder den naam Umbelliferen begrijpen, reeds door Dodoens bijeengevoegd.

In methode verschilt de tegenwoordige plantensystematiek niet van de Dodonaeïsche: beide houden zich uitsluitend bezig met beschrijving en vergelijking van beschrijvingen. Het verschil tusschen beide ligt in de waardeering van gegevens. De morphologie was in Dodoens' tijd nog in haar beteekenis als grondslag voor systematiek onbekend; Jungius' werk zou in dit opzicht grooten omkeer brengen. En daardoor schijnt ons Dodoens' indeelingsstelsel willekeuriger dan het in werkelijkheid is.

In ieder geval behoort Dodoens tot de baanbrekers, die door hun invloed op wie na hen kwamen van onberekenbare beteekenis zouden worden voor de plantkundige wetenschap. Het is het werk van Brunfels, Bock, Fuchs, Dodoens, de l'Obel, de l'Ecluse, dat de overgeleverde Grieksche natuurkennis aan de zelf-waarnemende, het gezag van anderen als secundair beschouwende, verbindt.

M.J. Sirks.