De Gids. Jaargang 71

[p. 171]

Aanteekeningen en opmerkingen.

Nog eens de tijdregeling.

- Toen ik in in het vorige Gidsnummer dit onderwerp besprak, heb ik getracht door het aanbrengen van exacte gegevens een meer betrouwbaren grondslag te leggen voor de beoordeeling van de vóór- en nadeelen van Midden-Europeeschen en West-Europeeschen zônetijd voor Nederland.

Met fijnen spot heeft de hoofdredacteur van de Haarlemsche Courant, die eenige maanden geleden als een overtuigd kampioen voor den Greenwichtijd in het krijt trad, in het n^o. dier courant van Donderdag 13 December, mijn betoog bejegend. De cijfers en de graphische voorstellingen, waartoe ik deze vereenigde, vergelijkt hij met een bom, door mij in het kamp der Greenwichmannen geworpen. Hij acht die bom echter geheel gevaarloos, ja hij meent zelfs dat de cijfers veeleer ten nadeele van den Midden-Europeeschen tijd spreken dan omgekeerd. Aangezien zijn betoog vergezeld gaat van enkele recht houtsnijdende (?) berekeningen, waaruit blijken moet, dat het gasverbruik in de ver westelijk gelegen Duitsche steden zich onmiddellijk hersteld heeft van den knauw, die daaraan door de invoering van den zônetijd werd toegebracht, houd ik mij overtuigd, dat het meerendeel zijner lezers mijne cijfers en graphieken met een kleinen goocheltoer op ééne lijn stellen.

Gelukkig kan - waar het cijfers betreft - een ieder den betrouwbaren toetssteen van het gezonde menschenverstand in gebruik nemen, alvorens hij beslist aan welke zijde de dwaling, aan welke de waarheid ligt.

En ik acht mij verplicht althans den Gidslezers te bewijzen, dat niet ik met de cijfers handig gejongleerd heb, maar dat mijn

[p. 172]

vriend en tegenstander zich tegenover die cijfers zekere vrijheden veroorloofde, die ik wel voorzien had (zie de noot op de voorlaatste bladzijde van mijn opstel in de December-aflevering), maar tegen welke ik den argeloozen bestrijder juist door die noot meende gewaarschuwd te hebben.

De hoofdredacteur der Haarlemsche Courant is tusschen die voetangels



beklemd geraakt en op mij rust de verplichting hem daaruit los maken.

Laat mij beginnen in plaats van de gebroken lijnen, die in het December-nummer het totale gasverbruik van Düsseldorf, Elberfeld en Königsberg gedurende de jaren 1888-1896 aangeven, eene graphiek hier in te lasschen, die geen enkele gemeente in het bijzonder betreft, maar die bestemd is om duidelijk te maken waarom het hier gaat.

[p. 173]

De lijn a g duidt aan hoe gedurende zeven achtereenvolgende jaren eene uiterst regelmatige stijging van het gasverbruik zou worden waargenomen in een stad waarvan de bevolking gelijkmatig toeneemt en waar het gasverbruik in steeds ruimer kringen doordringt. Neemt men, zooals de heer Enschedé in de Haarl. Courant deed, het hoogste cijfer bij g (1895) en trekt daar het laagste cijfer bij a (1888) van af en deelt men het resultaat van die aftrekking door 7, zoo verkrijgt men de gemiddelde toeneming per jaar van het gasverbruik.

De gelijkmatigheid van zoodanige lijn kan worden verbroken door:

a.	natuurlijke catastrofen; bijv. eene aardbeving zooals die van San-Francisco of van Valparaiso, vernietigende wervelhoozen enz.;
b.	invoering van nieuwe uitvindingen, waardoor men bij verminderd gasverbruik betere verlichting krijgt (Auer-branders, gloeikousjes, electrisch licht);
c.	tijdsverspringing, als bij den plotselingen overgang tot zônetijd, tengevolge waarvan in het meest oostelijk en meest westelijk zônegebied verschuiving van den werkdag in de richting van de duisternis of van het licht plaats vindt.

In de noot bij mijn vorig artikel, waarop ik hierboven doelde, wees ik uitdrukkelijk op den invloed van het Auer-licht. Had ook de heer Enschedé hieraan zijne aandacht geschonken, dan zou hij bemerkt hebben, dat mijne graphieken voor Düsseldorf, Elberfeld en Königsberg in de jaren 1890 en '91 dalingen vertoonen, die hierop heenwijzen en die met de invoering van zônetijd in geenerlei verband staan. Die benedenwaartsche buiging vertoont zich bij alle drie in diezelfde jaren. In 1892 volgt daarop voor Düsseldorf en Elberfeld de veel sterkere daling, die het gevolg is van de invoering van den zônetijd, terwijl voor Königsberg de daling plotseling ophoudt, om plaats te maken voor de buitengewone stijging in het gasverbruik die ook weder het gevolg is van de invoering van het midden-europeesche uur. Toch was het gebruik van het gasgloeilicht ook in Königsberg voortdurend stijgende en in 1894, toen de gloeikousjes nog steeds in toenemende mate terrein wonnen, zien wij eene benedenwaartsche bocht ontstaan (zie de hier nog eenmaal bijgevoegde flguur, blz. 174) die als eene voortzetting van de daling van '91/92 mag beschouwd worden, maar die zich reeds in '96 hersteld heeft om daarna

[p. 174]

voor het betrekkelijk kleine Königsberg weder eene lijn te voorschijn te roepen, die niet veel van de horizontale verschilt. De heer Enschedé beschouwt van deze kousjesbocht gemakshalve alleen het linkerbeen en leidt daaruit af dat het leven te Königsberg zich spoedig weder naar de zon heeft geregeld, wat hij niet zou beweerd hebben als hij voor het rechterbeen niet willens en wetens blind geweest ware.

Wij moeten thans zijn hoofdargument, dat hij aan het gasverbruik te Elberfeld ontleent, toetsen aan de cijfers en aan onze nieuwe figuur op blz. 172

Met voorbedachten rade heeft hij als uitgangspunt voor het rekensommetje dat hij voor Elberfeld opstelt het jaar 1892 gekozen, toen, ingevolge de gloeikousjes, het gasverbruik aldaar reeds twee jaren dalende was. Dit geeft het voordeel dat het verlies door de gloeikousjes aan het gasverbruik berokkend nu in een argument tegen den ME.-tijd kan worden omgesmeed. Vereenig toch in de gebroken lijn voor Elberfeld het cijfer van 1888 direct met dat van 1892, dan loopt die linksche lijn niet langer evenwijdig met die van het gasverbruik na 1892! Dat - om eene uitdrukking van

[p. 175]

Mr. Enschedé over te nemen - was de uitwerking van het kunstje.

Laat ons nu zonder dit kunstje, d.w.z. met uitlassching van de gloeikousjes, de rekensom van den heer Enschedé opnieuw opzetten, zoo krijgen wij voor Elberfeld:

1888	gasverbruik	6225000	M^3
1890	gasverbruik	6700000	M^3
1892	gasverbruik	6525000	M^3
1895	gasverbruik	6800000	M^3

jaarlijksche toeneming vóór 1890 = ½ × 475000 = 237500 M³ jaarlijksche toeneming na 1892 = ⅓ × 275000 = 91666 M³ Deze cijfers verhouden zich geheel anders dan die aan welke de Haarl. Crt. ons wil doen gelooven. Had ik het recht te zeggen dat hier voetangels en klemmen lagen?

Maar waarom heeft de heer Enschedé niet de bovenste lijn van Düsseldorf gekozen in plaats van de middelste van Elberfeld? Vermoedelijk omdat ik voor Düsseldorf het verbruikte gas over 1895 wel in de graphiek, maar niet in de cijfers heb aangegeven.

Laat ons intusschen die cijfers uit de graphiek aflezen en hierop 's heeren Enschedé's berekening toepassen, ook weder met uitlassching van het jaar 1891 waarin de gloeikousjes op den voorgrond traden. Wij krijgen dan:

1888	gasverbruik	5900000	M^3
1891	gasverbruik	7600000	M^3
1892	gasverbruik	7450000	M^3
1895	gasverbruik	7550000	M^3
jaarlijksche toename vóór 1891: 1700000/3 = 566660 M^3
jaarlijksche toename na 1892: 100000/3 = 33330 M^3

De cijferverhoudingen te Düsseldorf zijn dus van dien aard, dat ik overtuigd ben dat, had de heer Enschedé zijn rekensommetje vooraf nog eens aan Düsseldorf getoetst, zijn aanval op mijne graphische voorstelingen achterwege ware gebleven.

Voor Hamburg, dat niet in mijn graphiek is opgenomen, verraadt zich de nawerking van de gasbesparing door Auerlicht in de ook nog na 1892 doorwerkende vermindering in gasverbruik waarvan ik op p. 534 van mijn opstel in het December-no. melding maakte.

[p. 176]

Doch stappen wij van de berekeningen van den heer Enschedé af; ik meen aangetoond te hebben dat zij ernstige correctie behoeven en dat zij, eenmaal die correctie aangebracht, in geheel anderen zin spreken dan de heer Enschedé wenschen zou.

Nog een enkel woord over de nieuwe graphische voorstelling op blz. 172 waarvan ik alleen nog slechts de lijn a g noemde. Het punt b stemt overeen met het jaar 1892 waarin voor België en Duitschland de zône-tijd werd ingevoerd. Van dat oogenblik af is in de Oostduitsche en in alle Belgische steden het gasverbruik gestegen, zooals dit (schematisch) aangegeven wordt door de lijn b e f, en in alle ver westelijk in Duitschland gelegen steden gedaald, als wordt aangeduid door de (eveneens schematische) lijn b c d. Over die rijzing en daling behoeft niet meer getwist te worden: zij is nu wij over veeljarige officiëele statistieken beschikken, een voldongen feit. Zij geldt niet alleen voor die enkele plaatsen hier genoemd, maar voor alle die in hetzelfde gebied liggen, voor geheele landstreken dus. In het horizontaal en verticaal geärceerde gedeelte van de figuur kan men met nauwkeurigheid aflezen hoeveel de vermindering, resp. de vermeerdering van het gasverbruik bedraagt in de jaren die op 1892 gevolgd zijn. De door mij in December aangevoerde cijfers toonen aan dat zoowel de vermindering als de vermeerdering in latere jaren blijven voortbestaan en dat dus de geldelijke winst resp. het verlies na invoering van den zônetijd blijvend was.

Om te trachten deze in het oog springende gevolgtrekking te ontzenuwen heeft de heer Enschedé zijn zoo straks genoemde berekeningen in de plaats gesteld van de veel duidelijker sprekende graphieken, en gehoopt daarmede te bewijzen dat f en d reeds dadelijk neiging vertoonden weder tot de lijn a b g terug te keeren. Dit is in flagranten strijd met de feiten, zooals ik hierboven aantoonde. Ik voeg er nog aan toe dat bij mogelijke schommelingen in de lijnen e f en c d altijd eerst zal moeten worden nagegaan of onder soortgelijke omstandigheden ook niet de grondlijn b g zou geschommeld hebben.

Eerst onder die reserve kan men de ware beteekenis van die schommelingen toetsen.

Ik kom nog tot een ander punt in het betoog van den heer E. in de Haarlemsche Courant van 13 December ll. en wel waar hij bespiege-

[p. 177]

lingen over het spoorwegwezen in verband met de tijdregeling ten eenenmale buiten zijne en mijne competentie sluit. Dit doet denken aan de Génestet's leekedichtje:

Kritiek mag alles onderzoeken
Alleenig maar... 't kritiekste niet.

Trouwens de heer Enschedé heeft een poging gedaan om zijne incompetentie te verminderen, toen hij bij de spoorwegmaatschappijen aanklopte om ‘de beschouwingen te willen kenbaar maken waartoe het wetsontwerp haar aanleiding mocht geven.’ Ik was hem op dienzelfden weg voorgegaan en mag hier ter loops vermelden dat ik van een der allerhoogste autoriteiten op het gebied van ons spoorwegwezen, meer dan een jaar geleden, toen het wetsontwerp nog niet ingediend, maar wel op de komst was, de uitdrukkelijke verzekering ontving, dat de omwerking der dienstregelingen bij den overgang tot M.E. tijd niet zóó groote bezwaren opleverde of zij zou mogelijk wezen. Ook ontkende deze autoriteit niet dat eenheid van tijd met geheel Midden-Europa in sommige opzichten ook voor de spoorwegmaatschappijen gemak zou opleveren.

Zelfs werd mij op mijne vraag machtiging verleend een en ander mede te deelen aan den Minister van Waterstaat, dien ik enkele dagen daarna zou ontmoeten.

De heer Enschedé zal mij trouwens toegeven - hoe gaarne ik ook geneigd ben ons beider incompetentie in deze en in andere aangelegenheden luide met hem te verkondigen - dat men de bezwaren, die eventueele omwerking der dienstregeling met zich brengen, in Duitschland na 1892 glansrijk te boven gekomen is, ook in die gedeelten van dat rijk waar de verschuiving van het daglicht tot soortgelijke gevolgen als bij ons aanleiding heeft moeten geven. Waarom het dan op eens voorgesteld alsof hier in Nederland de maatschappijen met groot verlies bedreigd en met zwaren arbeid overladen zouden worden?

Bestrijdingen als die welke in het Handelsblad van 7 December zijn opgenomen, wensch ik noch hier noch elders te beantwoorden.

Wanneer de tegenstanders van den middeneuropeeschen tijd er toe moeten komen hun lezers te willen diets maken dat - eenmaal M.E. tijd ingevoerd zijnde - de schoolgaande kinderen in

[p. 178]

de winterochtenden hun teug frissche melk zullen moeten missen, dan wordt het tijd hen alleen aan het woord te laten. Datzelfde Handelsblad schreef trouwens dd. 17 April 1892:

‘Onmiskenbaar zijn de groote voordeelen aan die aansluiting (in oostelijke richting) verbonden, waardoor ons geheel dagelijksch leven 40 minuten zou worden vervroegd en wij in het grootste deel des jaars langer in het zonlicht en korter in het kunstlicht zouden wakker zijn.... Geen verandering dus in de uurtelling waarnaar wij leven, dan eene zoodanige die voordeel oplevert voor gezondheid en beurs tevens.’

Wanneer de Haarlemsche Courant eens navraag zou willen doen bij burgers van Maastricht, die in de zomermaanden herhaaldelijk Aken bezoeken, welken indruk het verschil tusschen M.E. en W.E. tijd hun op die reizen gemaakt heeft, dan zou de redactie aan velen harer lezers ongetwijfeld een dienst bewijzen door ook de uitkomst van die enquête wereldkundig te maken.

A.a.w.h.