De Gids. Jaargang 58

[p. 526]

Dramatisch overzicht.

Grand Théatre. Tooneelgezelschap De Vos en Van Korlaar: Artiest, tooneelspel in 3 bedrijven door Marcellus Emants.

In Van Lier's Grand Théatre, waar avond aan avond een enthousiast publiek zich had verdrongen om de grovere kunst van een Julia Cuypers in het melodrama Roze-Kate toe te juichen, was slechts met moeite een klein troepje toeschouwers bijeen te krijgen om kennis te maken met een nieuw tooneelspel van Marcellus Emants, waarin een kunstenaar als Royaards de hoofdrol zou vervullen.

Het schijnt wel, dat zij die Emants als dichter van Godenschemering, als auteur van menige fijn-psychologische novelle terecht zeer hoog schatten, in zijne dramaturgische eigenschappen minder vertrouwen stellen. Tusschen ons schouwburgpubliek en Emants heerscht tot dusver geen zeer hartelijke verstandhouding.

Dit kan de schuld zijn van het publiek, dat wellicht te grof bewerktuigd is om de fijne kunst van dezen dramatischen auteur te genieten, maar dat kan ook liggen aan zekere eigenschappen van onzen tooneelschrijver. Misschien is er wel wederzijdsche incompatibilité d'humeur.

De heer Emants heeft, te oordeelen naar de meeste zijner letterkundige producten - de epische gedichten zijn hier van zelf buitengesloten - geen hoogen dunk van zijn natuurgenooten. Hij is blijkbaar van meening dat de wereld in doorsnee bestaat uit een verzameling zwakkelingen, lichtzinnigen, hebzuchtigen, en dat het egoïsme in zijn meest verschillende vormen de maatschappij regeert. Indien dat zijn ervaring is, dan is het zijn recht als schrijver daaraan in zijn scheppingen uiting te geven, maar de wijze

[p. 527]

waarop hij dat doet zal noodzakelijk bepaald worden door de kunsttak, welke hij voor zijne artistieke productie koos.

Wie een blik op het leven heeft, als hier Marcellus Emants wordt toegedicht, kan, voor het tooneel schrijvende, zijn onderwerp òf van de tragische òf van de komische zijde opvatten. Hij zal, waar hij een kunstenaar tot held van zijn drama kiest, den diep tragischen toestand kunnen schilderen van een genialen jongen man, die bij elken stap in het leven stuit op de platheid, de bekrompenheid, het totaal gemis aan artistiek gevoel van wie hem omringen; die zelfs bij zijn jonge vrouw, op wier steun hij meende te kunnen rekenen, telkens door kleine, conventioneele opvattingen wordt geërgerd, en ten slotte door de prozaïsche wereld vleugellam geslagen, geestelijk en lichamelijk ten ondergaat. Of wel hij zal, indien hij levendiger getroffen pleegt te worden door het komische in den waargenomen toestand, onder den indruk van al het egoïsme, van al den humbug, van al het ziekelijke, van de valschheid en de voosheid waaraan artisten en niet-artisten lijden, op het voorbeeld van de groote comici aan zijn verontwaardiging lucht kunnen geven door die allen in hun volle dwaasheid ten toon te stellen en met de zweepslagen van zijn spot ten bloede toe te geeselen.

Marcellus Emants heeft in dit tooneelspel noch het een noch het ander gedaan. Gérard Adrikus, de ‘artist’ van het stuk, is zonder liefde getrouwd in een gezin dat hem om zijn geld heeft aangehaald, maar voor zijn persoon weinig, en voor zijn artistieke aspiraties niets gevoelt. In den grond is de man geen artist, maar een phrasenmaker, zonder ruggemerg, willoos, zwak als een kind, onmachtig, huilerig, een misselijk product van een ontzenuwd geslacht. En al is men geneigd zich te ergeren over de kleine opvattingen, het grof voelen en het bekrompen denken van zijn omgeving, over dien schoonvader, vastgeroest in de conventie, over die schoonmoeder, vervuld met de zorg voor haar eigen gezondheid en van de schoonmaak, over de plat-burgerlijkheid van juffrouw Dina, bij wie het jonge paar na de huwelijksreis genoodzaakt is een tijdlang te logeeren, nu de schrijver deze allen plaatste tegenover een man als Gérard Adrikus zou men er toe kunnen komen, voor hetgeen in hen ergert verzachtende omstandigheden te pleiten. Hunne gedragingen en hunne uitingen verliezen iets van hun bespottelijkheid, nu wij, toeschouwers, hunne ergernis over den quasi artist, zij 't ook gedeeltelijk op andere gronden, moeten deelen.

[p. 528]

Wat heeft de schrijver met zijn held, Gérard Andrikus, voor? Daar het tooneelspel haast zonder intrige is, althans zonder slot; daar wij enkel een episode van drie achtereenvolgende dagen uit het leven van den ‘artist’ te zien krijgen, aan het eind van welken tijd de zwakkeling een zwakkeling, de declamator een declamator blijft, die er alleen in geslaagd is zijn vrouw hem te laten nazeggen!: Wat is geluk?... een woord!, kunnen wij in het stuk zelf geen bepaald antwoord vinden op die vraag. ‘Le spectacle d'une volonté qui se déploie’, zooals Brunetière het onderwerp van het drama definieerde, zoekt men hier te vergeefs. Uit niets blijkt of de schrijver ons den ‘artist’ au sérieux wil doen nemen, dan wel den spot heeft willen drijven met dezen phrasenmaker en zijn machteloos zoeken naar sensaties en emoties.

Zeer mogelijk, dat Marcellus Emants het de taak acht van den dramatischen auteur, alzoo te handelen. Er is echter niets wat zoo verlammend werkt op de geestdrift, zelfs op de gewone belangstellende aandacht van den toeschouwer als niet te weten, niet te kunnen gissen welken kant de schrijver uit wil. En indien een welwillend gestemd publiek zich voor Emants' tooneelspel, dat in de hoofdrol en in enkele bijrollen bijzonder goed vertolkt werd, niet heeft kunnen warm maken, dan moet de reden van deze koele houding, naar mij voorkomt, daarin gezocht worden.

Er is toch voor het overgie in deze drie bedrijven meer talent van waarneming, meer geest, meer stijl dan in menig warm toegejuicht drama van vreemden of eigen bodem, meer ook dan in eenig vroeger tooneelspel van Marcellus Emants zelven werd aangetroffen. Een figuur als die van Gérard Adrikus, den ‘artist’, moge ondramatisch zijn in de hoogste mate, in de typeering van dezen zwakkeling ontwikkelt de schrijver hooge kunst. Een kunst van lager rang, maar in zijn soort uitnemend, is die welke van juffrouw Dina, de huishoudster, in hare plat burgerlijkheid en prozaïsche nuchterheid een levend wezen maakte. Een gesprek over moderne kunst, zoo tintelend, met zooveel slagvaardigheid gevoerd als dat tusschen Adrikus, den journalist Salser en den schilder Gartmans wordt in Hollandsche tooneelstukken niet vaak gehoord. In geen vorigen tooneelarbeid schreef Emants, die wel eens in beredeneerde, kunstig aan de schrijftafel samengestelde zinnen zijn heil zocht, een zoo spontanen, natuurlijken dialoog,

[p. 529]

wist hij zóo een stemming vol te houden en in den woordenkamp aan de hartstochten hunnen loop te laten.

Altemaal voortreffelijke eigenschappen dus, waarvan één enkele soms genoeg is om een tooneelstuk te doen gelukken. En toch slechts een half succes. Ik trachtte er een verklaring van te geven.

Het is niet anders: er zijn en blijven in de dramatische kunst eenige noodzakelijke conventies, eenige regels, waaraan ook het minst betwist talent wel doet zich te onderwerpen. De middelen, waarvan de kunstenaar zich heeft te bedienen, houden onmiddellijk verband met het doel van zijn kunst; en daar de dramatische kunst bestemd is om op een gegeven oogenblik door honderden toeschouwers tegelijk, terstond, zonder voorbereiding of tijd tot rustig nadenken, te worden genoten, is helderheid in de voorstelling, een duidelijk voortschrijden van een punt tot een ander in een bepaalde richting, een der voorwaarden voor het welslagen van een tooneelstuk, waaraan geen schrijver zich ongestraft onttrekt.

J.N. van Hall.