Forum der Letteren. Jaargang 1984

[p. 220]

Zinsafbreking in verzen^* Perceptuele manipulatie bij Rutger Kopland A. Kooyman

Een veel voorkomend fenomeen in moderne poëzie is zinsafbreking door het regeleinde: het einde van de regel valt niet samen met een belangrijke syntactische grens als het zinseinde of ook het zinsdeeleinde. In veel poëzie is het regeleinde niet absoluut gemotiveerd: de regel had ook een deel van de volgende regel kunnen behelzen. Een andere mogelijkheid is dat door de afbreking van de zin een verwachting wordt gewekt in de geest van de lezer, die niet blijkt uit te komen. Door de zinsafbreking wordt de perceptie van de lezer gemanipuleerd. Een treffend voorbeeld van deze dichterlijke manipulatie levert de bundel Een lege plek om te blijven van Rutger Kopland (1975)¹. Aan de hand van een gedicht uit deze bundel (het gedicht dat genummerd is als II), wil ik beschrijven welke vormen van manipulatie van de lezersperceptie optreden, vormen die exemplarisch zijn voor andere manipulaties in andere gedichten in de bundel en andere moderne poëzie.

Het gedicht luidt als volgt:

Over het weiland valt uit lampen licht als
dunne sneeuw. Wie in dit gras nog leeft zal

spoedig sterven van de drank. Ze kijkt vergeefs
naar sterren, boven en buiten het feest is niets

dan duisternis. Dat je weg zou gaan is alles
zegt ze, wat ik van je wist; ze veegt het gras

uit haar gezicht. En in dit licht zit zoveel
nacht nu, dat het gras oud wordt en grijs en

haar gezicht begint te slapen als een vreemde
door een koud vuur beschenen steen.

 

In dit gedicht treden op:

* Deze tekst is veel verschuldigd aan de scherpzinnige kritiek van Kees-Jan Backhuys en Joop Veld op een eerdere versie.

1 Deze tekst bespreekt perceptuele manipulatie aan de hand van een bundel van Rutger Kopland, omdat in deze bundel het verschijnsel perceptuele manipulatie sterk op de voorgrond treedt. Het verschijnsel beperkt zich echter niet tot deze bundel alleen, zoals de lezer van deze tekst zou kunnen opmerken wanneer hij de bundel van Judith Herzberg Strijklicht (1971) ter hand zou nemen en in die bundel bij voorbeeld de gedichten ‘Vuur’ (blz. 7), ‘1944’ (blz. 10), ‘1945’ (blz. 11), ‘Planetarium te Franeker’ (blz. 24) zou lezen

A. Syntactisch-perceptuele manipulatie:

Syntactisch-perceptuele manipulatie treedt op wanneer door het regeleinde een syntactische verwachting wordt gewekt die door het verdere verloop van het gedicht onjuist blijkt te zijn. Dit is het geval in regel 7 tot en met 10:

‘(...) En in dit licht zit zoveel nacht nu, dat het gras oud wordt en grijs en (...)

Deze zin wordt afgebroken in een bijzin met een naamwoordelijk gezegde (‘dat het gras oud wordt’), waarna een samengetrokken bijzin volgt (‘en grijs’) en het voegwoord ‘en’ is het laatste woord. De lezersverwachting na

[p. 221]

het nevenschikkend voegwoord ‘en’ is in dit syntagma een adjectief dat het woord ‘gras’ verder bepaalt; de lezer verwacht nog een adjectief. Deze verwachting nu komt niet uit: wat volgt is een autonome bijzin:

‘(...) haar gezicht begint te slapen als een vreemde door een koud vuur beschenen steen’

Door de regelafbreking wordt gemanipuleerd met de syntactische verwachting van de lezer.

B. Semantisch-perceptuele manipulatie:

Semantisch-perceptuele manipulatie treedt op, wanneer op het regeleinde een dusdanig syntagma staat dat het een eenheid kan vormen, terwijl door de voortgang van de tekst blijkt dat het syntagma niet geëindigd is. Een voorbeeld hiervan is te vinden in de regels 3 tot en met 5:

‘(...) ze kijkt vergeefs naar sterren, boven en buiten het feest is niets (...)’

‘Boven en buiten het feest is niets’ wordt door de lezer allereerst geïnterpreteerd als een afgeronde zin. Dit wordt echter door de volgende regel, die tevens de eerste regel van een volgende strofe is, weerlegd:

‘(...) boven en buiten het feest is niets dan duisternis (...)’

De eerste interpretatie die de lezer heeft verschilt qua betekenis sterk met de latere interpretatie. De syntactische categorie van ‘niets’ blijft in beidegevallen echter gelijk: het is een onbepaald voornaamwoord.² Omdat de syntactische categorie gelijk blijft, is deze vorm van manipulatie puur semantisch en niet zoals in categorie A syntactisch. In deze regels wordt puur gespeeld met de betekenis van het gedicht.

Een ander voorbeeld van semantische manipulatie in de bundel zijn de regels 3 en 4 van het gedicht dat als XXII genummerd is:

‘(...) Liefde is het einde van een zachte dag (...)’

‘Liefde is het einde’ wordt door de lezer allereerst geïnterpreteerd als een afgeronde zin. Het blijkt echter zo te zijn dat liefde het einde van een zachte dag is. De syntactische categorie van ‘het einde’ blijft in beide lezingen dezelfde.

2 Zie bij voorbeeld T. Pollman, A. Sturm: Over zinnen gesproken. Culemborg, 1977. Bladzijde 32-33.

C. Syntactisch-/semantisch- perceptuele manipulatie³:

Perceptuele manipulatie die zowel syntactisch- als semantisch-perceptueel is, treedt ook in dit gedicht op. Een voorbeeld wordt gevormd door de regels 9 en 10:

‘(...) haar gezicht begint te slapen als een vreemde (..)’

Door het regeleinde interpreteert de lezer ‘haar gezicht begint te slapen als een vreemde’ als een eenheid op voorhand. In deze eenheid is ‘vreemde’ een gesubstantiveerd adjectief. Uit de volgende regel blijkt echter dat ‘vreemde’ een zuiver adjectivische functie heeft en dat ‘als een vreemde’ niet geïnterpreteerd moet worden als ‘zoals het gezicht van een vreemde’.

3 Men zou semantisch-perceptuele manipulatie ook kunnen liëren aan syntactisch-/semantischperceptuele manipulatie door de eerste vorm autonoom-semantisch perceptuele manipulatie te noemen: de manipulatie is niet afhankelijk van de syntactische structuur, wat wel het geval is bij syntactisch-/semantisch-perceptuele manipulatie: bij deze vorm van manipulatie stuurt de syntactische structuur mede de interpretatie van de zin en is de manipulatie daardoor niet autonoom.

[p. 222]

‘(...) haar gezicht begint te slapen als een vreemde door een koud vuur beschenen steen (...)’

Pas bij het lezen van het substantief ‘steen’ weet de lezer hoe hij het woord ‘vreemde’ semantisch en syntactisch moet interpreteren. Zo wordt hier zowel de syntactische als de semantische perceptie van de lezer gemanipuleerd.

Deze vorm van perceptuele manipulatie komt het meest voor. Een nog sterker voorbeeld hiervan wordt gevormd door de eerste twee regels van het gedicht dat als V is genummerd:

‘Ze hebben hem verlaten, hij is gek van de plek waar hij aankwam (...)’

Allereerst interpreteert de lezer het woord ‘gek’ in de eerste regel als een autonoom adjectief. Bij het verder lezen blijkt dit adjectief deel uit te maken van een voorzetseluitdrukking (syntactische manipulatie). Het maakt tegelijkertijd bizonder veel uit of men ‘gek’ is of ‘gek van iets’ is (semantische manipulatie).

Deze genoemde voorbeelden zijn exemplarisch voor soortgelijke fenomenen in andere gedichten uit de bundel Een lege plek om te blijven en moderne poëzie in het algemeen. Er wordt met lezersverwachtingen gespeeld. Dit voegt een extra dimensie toe aan de leeservaring. De vorm van het gedicht, de wijze waarop de zin afgebroken wordt beïnvloedt de zienswijze op de inhoud en hierdoor wordt de lezer syntactisch en semantisch verrast.