Forum. Jaargang 3

[p. 561]

Cliché van den verleider
antwoord aan E. du Perron

Windesheim, 11 Mei 1934

Beste.

Tot mijn niet geringe verbazing las ik in Forum van Mei den brief, dien je mij destijds schreef naar aanleiding van Les Liaisons Dangereuses. Je was zoo kiesch, mijn naam te schrappen, maar dat neemt niet weg, dat ik, om je de waarheid te zeggen, wel wat ontsteld was over de verschijning in druk! Niet alleen, omdat het boek van Laclos in Nederland, zooals alle werkelijk belangrijke Fransche boeken, vrijwel geheel onbekend is; maar vooral, omdat je latijnsche geest niet het minste begrip toont voor den verleider, zooals wij Hollanders hem graag onder oogen zien. Geen spoor van mededoogen, lieve vriend; je sportieve manier van schrijven is bepaald gevoelloos en de metaphysische achtergrond van het eeuwige verlangen, dat de wind den verleider influistert, is je volkomen ontgaan. Je deinst er zelfs niet voor terug een vers van Roland Holst in je sfeer van naakte onbeschaamdheid te trekken, hetgeen men je stellig zeer kwalijk zal nemen; de dichter Roland Holst, leer dat van mij, wordt hier veel door jonge meisjes gelezen, juist omdat zijn poëzie zoo volmaakt is. Jouw brief bederft veel van wat als onaardschheid toch heusch zijn hoogere waarde heeft, ook al wensch jij dat dan niet in te zien.

Maar goed, je hebt dien brief nu eenmaal aan een tijdschrift afgestaan en daarvoor moet je zelf de verantwoordelijkheid maar dragen; ik vind alleen, dat je je de moeite had kunnen besparen de cultureele verleiders, die misschien nog je laatste vrienden waren hier in Nederland (want ze hebben met jou den afkeer van de Nederlandsche moraal gemeen, zij het dan ook uit andere overwe-

[p. 562]

gingen), tot je vijanden te maken. Je betrekt mij echter ook in het geding, doordat je mij nu de zedelijke verplichting oplegt, je te antwoorden op de vraag, die je in je brief stelt, en waar ik nooit op reageerde: ‘tracht dan voor mij uit te vinden wat het cliché van den verleider is, en of, op een terrein zoo omgewoeld als dit, niet ieder exemplaar van dien naam tot een cliché terug te brengen valt.’ Om eerlijk te blijven: ik geloof, dat ik mijn antwoord zonder displeizier aan de openbaarheid prijsgeef.

Je vraagt om het cliché. Voor iedere speciale functie in de wereld is een cliché te vinden; maar karakteristiek voor ieder cliché is, dunkt mij, dat het een vereenvoudiging van de ‘werkelijkheid’ inhoudt. Het cliché van ‘den’ dichter, van ‘den’ chirurg, van ‘den’ generaal is altijd een onrechtvaardigheid jegens de vele dichters, chirurgen en leden van de ‘Witte’, die bestaan of zullen bestaan; met het cliché van ‘den’ verleider zal het dus in principe wel niet anders zijn. Als je niet platonisch denkt (en wie zou dat doen, als er van verleiders sprake is!), zal het jou zoowel als mij dus onmogelijk zijn ‘den’ verleider op te sporen, zonder op allerlei manieren de ‘werkelijkheid’ stèrk geweld aan te doen. Toch geloof ik, dat het cliché juist in dit bijzondere geval veel verraadt van den mensch. Een verleider is bijna altijd een simulant; hij kan van het verleiden zijn hoofd- of zijn nevenberoep maken, in de wereld zal hij er zich op toeleggen zich ook met andere verplichtingen op te houden; en datgene, wat ik dus het cliché van den verleider zou willen noemen, ligt hier vaak wel zeer diep begraven onder allerlei maskeradeartikelen. Maar juist daarom, meen ik, heeft het cliché van den verleider meer waarde dan veel andere cliché's; het is een vereenvoudiging van de ‘werkelijkheid’, die menig slecht geweten tot verzet prikkelt; er wordt immers buitengewoon veel geschreven, gemusiceerd, geschilderd, georeerd, geparadeerd etc. etc. onder het voorwendsel van liefde voor de kunst, voor het landsbelang, voor de weerbaarheid enz. enz., terwijl alles wijst op een amoureuze declaratie langs een omweg aan het adres van deze of gene geliefde. Zoo-

[p. 563]

dra men er dus den nadruk op legt, dat de dichter niet ‘de’ poëzie, maar (ook, en juist, in de abstractste poëzievormen!) een bepaalde dame op het oog heeft, dat de kolonel zoo kranig te paard zit niet om het goede voorbeeld aan de miliciens, maar om zijn prestige tegenover mej. X te versterken, stuit men op een betrekkelijke eenvormigheid in al die subtiele en heroïeke manifestaties; en die eenvormigheid zou je als het cliché van den verleider kunnen qualificeeren. Het is doorgaans noch den dichter, noch den kolonel aangenaam daarop gewezen te worden, want eenvormigheid beleedigt dengene, die zijn best doet haar door interessante veelvoudigheid te camoufleeren; en daarom was je brief, hoe schaamteloos latijnsch ook, mij toch wel sympathiek.

Het woord ‘sublimeeren’, door Freud in de mode gebracht, heeft hier veel verwarring gesticht, omdat het een ‘opwaartsche lijn’ suggereert. En hoe zou hier van iets subliems sprake kunnen zijn, waar in negentig van de honderd gevallen dichter en kolonel dupe zijn van hun eigen rijmen en tressen? Wat aan zooveel verleiders belachelijk is, is voornamelijk dit: dat zij, met al hun cynisme en verregaande eerlijkheid in erotische zaken, bestendig dupe blijven van de fraaie allures, waarmee zij hun bronstigheid vermommen. In dit dupe-zijn is de elegantste verleider cliché; sommigen gelooven in de tragische, metaphysische allure (wij zijn van God verlaten, omdat wij geen aanleg hebben voor het huwelijk), anderen in de vrouw als onuitputtelijk studieobject (Anatole France), weer anderen, de meesten, doodgewoon in De Liefde (maar ik erken, dat zijn de verleiders van het jaar nul). De ernst, waarmee de verleider zich toelegt op het geloof in één van deze maskerades, verraadt hem; want eigenlijk is er maar één ding volledig aan hem te respecteeren en wel: zijn vitaliteit, die hem drijft meer energie te verspillen aan de parade voor het wijfjesdier dan de gemiddelde burger. Maar juist dat kan de verleider niet toegeven, omdat hij daarmee gelijkgesteld zou zijn met den woerd en den stier, of met den doodgewonen erotomaan. Immers: de verleider, die er-

[p. 564]

kent, dat zijn geestelijke parade niets meer is dan de eendenparade in de lente en dus niets anders dan het spel van een bepaald temperament... is geen verleider meer, ook niet als hij verleidt. Alleen de man, die dupe is van zijn humbug en gelooft in de poésie pure van de pauwestaart als in een ‘hoogere waarde’, verdient, dat hij vereenvoudigd wordt door een cliché van overigens allerminst onbedenkelijken aard.

Ik zou dan ook nog dit aan je beschouwing willen toevoegen: men herkent de verleiders niet aan een quantum verleide vrouwen, maar aan de volharding, waarmee zij zichzelf iets wijs maken over de liefde; er zijn dus ook verleiders, die nooit iemand verleiden, omdat zij al genoeg hebben aan de illusie van de parade (de flirtation is daarvan een voorbeeld). Hoe intellectueeler de middelen, waarvan de verleider gebruik maakt, hoe ernstiger hij dupe is van zichzelf; want van den verleider, die gelooft in het overwicht van een getailleerd pak, kan men nauwelijks anders verwachten, terwijl de intellectueele middelen toch minstens zelfironie mogelijk maken tegenover de met zooveel praal en list bedreven paringspreliminairen. Hier in Windesheim is de zoon van een manufacturier de groote verleider van het dorp; dat ligt voor de hand en het is weinig belachelijk, het maakt mij, die hier uitrust om ‘tot mijzelf te komen’, zelfs tamelijk jaloersch; maar de intellectueele verleider, dien je hier vergeefs zoudt zoeken, loopt te zeer in de gaten door de illusies, waarmee hij zichzelf verblindt, dan dat ik hem bijzonder zou benijden. Waar wij allemaal, stuk voor stuk, eenig verleidersbloed in ons hebben, maar waar wij tevens niet geneigd zijn daarvan de dupe te worden, gaat onze afgunst onwillekeurig het meest uit naar den ongecompliceerdsten haan, zonder intellectueel zelfbedrog, zonder wijsheids-, schoonheids- of (à la Valmont) al te systematische spelallures.

Tot mijn schrik ontdek ik, dat mijn voornemen je de les te lezen over je onbeschaamdheid, volkomen gederailleerd is. Het spijt mij, want die onbeschaamdheid is evident en

[p. 565]

je eerbied voor den metaphysischen achtergrond der dingen gelijk nihil. Lees vooral De Dood van Angèle Degroux van Marsman en je zult inzien, hoezeer je tekort bent geschoten.

Hartelijk, als steeds je

A.P.

P.S. Zoo juist lees ik in het plaatselijk blad een advertentie; de zoon van den manufacturier bovenvermeld heeft zich verloofd met de dochter van een vermogenden exportslachter uit het naburige Olst.