Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1980

[p. 21]

Een eeuw kleine Grandisson: 1782-1885^*

In 1782 verscheen bij H.H. van Drecht in Den Haag De kleine Grandisson, of de gehoorzaame zoon, voorzover wij nu weten de eerste Nederlandse roman-in-brieven voor kinderen. Van dit succesvolle werk was Margareta Geertruy de Cambon-Van der Werken de auteur (geboren 1734; gehuwd met Jaques Louis Ricateau Boncam de Cambon; sterfdatum onbekend). Van haar werk verscheen eerder in het Documentatieblad een bibliografie, aangevuld met enkele biografische gegevens.¹

Margareta de Cambon was overtuigd prinsgezind, blijkens de vele werken die zij schreef bij feestelijke gelegenheden in het Oranje-huis, bijvoorbeeld Dicht-offer, aan zyne doorluchtigste hoogheid Willem den geduldigen, De hoop des lands en Waarmond en Trouwhart, alle drie in 1787 verschenen. Haar werk bestaat verder uit toneelstukken, pamfletten, die voornamelijk de woelingen der tachtiger jaren tot onderwerp hebben, en proza, waaronder enkele kinderboeken. Behalve De kleine Grandisson zijn dit De kleine Klarissa (1790), ook in brieven, en Maria en Carolina (± 1800). De kleine Klarissa werd in het Engels vertaald als Letters and conversations between several young ladies, on interesting and improving subjects, welke vertaling een aantal malen herdrukt werd.² In dit artikel beperken wij ons tot het succesverhaal van De kleine Grandisson.

Het verhaal is in weinige zinnen samen te vatten.³ De twaalfjarige Willem D... brengt enige tijd door bij de Grandissons, zowel in Londen als op het buiten van de familie. In brieven aan zijn moeder, die in Holland is achtergebleven, geeft hij een verslag van wat hij meemaakt. De briefwisseling eindigt als Willem uit Engeland vertrekt. Het gezin waarbij hij logeert, bestaat uit de heer en mevrouw Grandisson en de kinderen Eduard, Karel en Emilia. Verder speelt de heer Bartlet een belangrijke rol, hij is een huisgenoot die als gouverneur fungeert. De titelheld is de dertienjarige Karel Grandisson. Zijn oudere broer Eduard is in tegenstelling tot Karel een zeer ondeugende en luie jongen, zodat de braafheid van Karel extra belicht wordt. De jongere Emilia vertoont hetzelfde deugdzame karakter als Karel.

De brieven worden grotendeels gevuld met een verslag van kleine voorvallen, alledaagse gebeurtenissen, zoals het breken van een kopje,

* Dit artikel kwam tot stand toen wij in 1977 deelnamen aan een werkgroep onder leiding van drs. A.N. Paasman, gewijd aan de Nederlandse briefroman in de 18e eeuw (Inst. voor Neerlandistiek, Amsterdam). De lezing tijdens het symposium over Kinderlectuur in Nederland in de 18e eeuw was een verkorte versie van de hier gepresenteerde, nadien iets gewijzigde tekst. Dankzij steun van het project ‘Populair proza, in het bijzonder de roman, 1670-1830’ (Inst. voor Neerlandistiek, afd. Verlichting) konden wij onderzoek doen naar de exemplaren van De kleine Grandisson in de Bibliothèque Nationale en de British Library. Een tweede bezoek aan de Bibliothèque Nationale en andere Parijse bibliotheken werd mogelijk gemaakt door een subsidie van het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk.
Op deze plaats willen wij onze dank betuigen aan de heer en mevrouw Buijnsters-Smets te Nijmegen, die het exemplaar van De kleine Klarissa uit hun collectie langdurig aan ons ter beschikking stelden; aan Mr. C.F. van Veen te Warder, wiens exemplaren van De kleine Grandisson wij in mochten zien; aan de heer R.J. Roberts te Oxford, die ons wees op een belangrijke literatuurverwijzing over Mary Wollstonecraft en ons informeerde over de exemplaren in de Bodleian Library; aan de heer F.G. Renier te Londen, die ons informatie verschafte over exemplaren in zijn bezit; en tenslotte aan de talloze medewerkers van bibliotheken in binnen- en buitenland die ons behulpzaam waren bij ons onderzoek.

1 J.P.M. Groot. ‘Voorlopige bibliografie van M.G. De Cambon-Van der Werken’. In: Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw, nr. 30 (febr. 1976), p. 10-36. Zie ook het ‘Naschrift’ bij deze bibliografie van P.J. Buijnsters, p. 36-37.

2 Zie de in noot 1 genoemde bibliografie, aldaar p. 14-35.

3 Wij gaan uit van de 1e dr. van 1782. Voor de volledige titelbeschrijving van deze en alle volgende drukken zie Bibliografie, hierachter opgenomen.

[p. 22]

Fig. 1 Titelpagina van de eerste editie (deel 1) van De kleine Grandisson; ex. UB Amsterdam 678 F 75.

de ziekte van een van de huisgenoten, een bezoek aan een nabijgelegen landgoed en wandelingen in de omgeving van het huis. In de brieven worden veel gesprekken weergegeven, zoals al op de titelpagina is aangekondigd: ‘In eene Reeks van Brieven en Saamenspraaken’. Sommige brieven bestaan bijna helemaal uit gesprekken, alleen voorzien van een inleidende en afsluitende zin.

De roman bestaat uit 73 brieven, waarvan Willem er 51 schrijft.⁴ Van de overige correspondenten zijn Mevrouw D... en Karel de belangrijksten, zij schrijven 9, respectievelijk 7 brieven. De hoofdpersoon is niet

4 De nummering loopt tot 74, maar dit is te wijten aan een vergissing.

[p. 23]

de belangrijkste correspondent. Deze opzet zal de auteur gekozen hebben om te voorkomen dat Karel telkens zijn eigen deugdzaamheid zou moeten beschrijven, zoals Pamela in Richardsons gelijknamige roman. Mevrouw D... reageert in haar brieven aan Willem op zijn beschrijvingen. Tweemaal wordt het vrij eenzijdige correspondentieschema doorbroken; de eerste maal corresponderen de heer en mevrouw Grandisson met Karel en Emilia tijdens een familiebezoek van enkele dagen. De tweede keer is een bezoek van Karel en Bartlet aan Londen de aanleiding tot brieven van hun kant aan de familie die op de buitenplaats verblijft.

In de Voorreden tot de roman gaat de auteur in op haar bedoelingen. Zij zegt de brieven al enige jaren voor de publikatie te hebben geschreven ‘om haaren Zoon tot weldoen op te leiden’, (p. V) Zij wilde geen volledig onderwijs in de natuurkunde of andere wetenschappen geven, omdat Martinets Katechismus der Natuur in die behoefte al voorzag. Wat zij wel van ‘Natuur-beschouwingen’ in haar boek heeft verwerkt was bedoeld om de nieuwsgierigheid van de jeugd en de ‘drift tot onderzoek’ op te wekken, (p. V) Maar voor het overige wilde zij ‘veel-eer het hart dan den geest [...] verbeteren’. Vervolgens gaat de auteur in op de vorm van het werk. In plaats van ‘schoolswyze lessen’ en ‘meesterachtige vermaaningen’ heeft zij een voorbeeld van deugdzaamheid willen geven, omdat dat de jeugd veel meer zou aanspreken, (p. VI) Zij vat haar bedoelingen als volgt samen: ‘De kleine Grandisson moest een voorbeeld strekken tot ieders navolging’, (p. VII-VIII)

De opvoedkundige bedoelingen van de auteur krijgen het duidelijkst gestalte in de tegenstelling Eduard-Karel. De gebeurtenissen en gesprekken zijn zo gekozen dat telkens geïllustreerd wordt hoe verkeerd Eduard de dingen doet en hoe juist Karel daarentegen handelt.

Een voorbeeld hiervan vinden wij in brief 13. Terwijl Karel, Emilia en Willem een wandeling maken, weet Eduard aan zijn straf van huisarrest te ontkomen en voegt zich bij hen. Zij ontmoeten een azijnkruiertje, wiens vat van de kar is gerold. Karel schiet onmiddellijk toe om te helpen, evenals Willem, maar Eduard weigert dit te doen omdat hij het verachtelijk vindt een eenvoudig persoon te hulp te komen. Karel wijst hem erop dat deze denkwijze verkeerd is, want helpen is een goede daad. Bovendien zou het kunnen zijn dat Eduard in de toekomst de hulp van iemand als het azijnkruiertje nodig heeft. Eduard stoort zich niet aan deze raadgevingen. Even later heeft hij zich van de anderen afgezonderd en is zonder toestemming in een bootje gaan zitten. Het bootje slaat om en Eduard dreigt te verdrinken, maar dan is de azijnkruier ter plaatse en deze redt Eduard, zodat de juistheid van Karels woorden direct bewezen is. Ook tijdens de wandelingen en de gesprekken die Bartlet voert met de kinderen over de schoonheid, volmaaktheid en het nut van de natuur, zijn het steeds Karel, Willem en Emilia die als leergierige kinderen hieraan deelnemen, terwijl Eduard veelal bij deze wandelingen ontbreekt. Aan het einde van het boek blijkt Eduard, mede door het goede voorbeeld van Karel, zijn houding te hebben gewijzigd; hij heeft spijt van zijn vroeger gedrag en belooft beterschap, (br. 61)

[p. 24]

Alle gebeurtenissen en gesprekken illustreren de deugden en goede eigenschappen, die de auteur kinderen wil bijbrengen, zoals gehoorzaamheid, eerbied voor ouderen, ouderliefde, liefdadigheid, liefde voor de natuur, leergierigheid, ontzag voor de schepper, eerlijkheid, bescheidenheid wat betreft afkomst en rijkdom, enz. De auteur geeft een beeld van ideale kinderen, om duidelijker te laten uitkomen hoe de jeugd zich zou moeten gedragen.

De Cambon en Richardson

De titel van dit kinderboek sluit aan bij Richardsons The history of Sir Charles Grandison (1753-1754). In de Voorreden gaat de auteur in op de keuze van deze titel. Zij heeft de naam Grandisson aan Richardson ontleend, omdat ‘'er weinige Huishoudens zyn, waarin die naam niet reeds by der kinderen in achting is gebragt, en dat dus de onderstelde Zoon van een voortreffelyk Vader hunne aandacht des te meer waardig zoude schynen’. (p. VII) Aan het eind van de Voorreden zegt zij dat Richardson zijn Grandison heeft geschreven ‘ter verbetering van 't Menschdom’, terwijl háár bedoeling was ‘om den Kinderen een voorbeeld tot deugtmin voortestellen.’ (p. VIII, cursivering van ons) De naam Grandisson heeft zij dus gekozen om de aandacht van de jonge lezers te trekken en wellicht ook die van de ouders, die de boeken kochten.

In de literatuur over De kleine Grandisson is ons inziens het verband tussen Richardsons roman en die van De Cambon wel eens verkeerd beoordeeld. W.C. Slattery noemt in zijn uitgave van de Richardson-Stinstra-correspondentie mevrouw De Cambon om haar Kleine Grandisson ‘one of the most influential imitators of Richardson in The Netherlands.’⁵ P.J. Buijnsters zegt in zijn openbare les over Sara Burgerhart dat De kleine Grandisson ‘direkt aansluit’ bij Richardsons roman.⁶ J. Harris noemt in de Select bibliography bij de jongste teksteditie van The history of Sir Charles Grandison het boek van mevrouw De Cambon onder het kopje Abridgements.⁷ Wij menen dat de termen ‘imitators’, ‘direkt aansluit’ en ‘Abridgements’ de verhouding tussen de twee romans niet juist weergeven.

Mevrouw De Cambon heeft ongetwijfeld The history of Sir Charles Grandison gekend. Zij ontleende niet alleen de naam van de hoofdpersoon, andere namen zijn evenmin willekeurig. De naam Emilia doet denken aan de naam van Sir Charles' pupil Emily Jervois. De naam Orme komt in beide romans voor en de naamgeving van de zuster van de heer Grandisson en haar man Milord en Milady L... komt ook al overeen met die bij Richardson. Tenslotte komt nog voor bij mevrouw De Cambon Lord G., Grandisson-Hof en wordt er verwezen naar de episode van de redding van Harriet Byron door Sir Charles Grandison uit de handen van Sir Hargrave Pollexfen. Dat De kleine Grandisson ook in Engeland speelt en dat Karel zich evenmin als Sir Charles laat verlei-

5 The Richardson-Stinstra correspondence and Stinstra's prefaces to Clarissa. Ed. by W.C. Slattery. Carbondale, etc. 1969. Zie: Introduction, p. XXVIII.

6 P.J. Buijnsters, ‘Sara Burgerhart’ en de ontwikkeling van de Nederlandse roman in de 18e eeuw. Groningen 1971 (Openbare les Nijmegen), p. 9.

7 S. Richardson. The history of Sir Charles Grandison. Ed. with an introd. by J. Harris. In three parts. London etc. 1972. Zie: Select Bibliography, p. XL.

[p. 25]

den tot een duel, zijn overeenkomsten waarvoor een nauw verband tussen beide romans niet noodzakelijk is. Het gaat in De kleine Grandisson om kinderen die in Richardsons roman niet voorkomen. Weliswaar zijn Karel en Sir Charles beiden deugdhelden, maar daar houdt de overeenkomst op. Belangrijker dan deze oppervlakkige overeenkomsten is, dat de twee romans zowel qua opbouw als qua karakteruitbeelding nauwelijks vergelijkbaar zijn. De kleine Grandisson bestaat in feite uit een serie losse episodes, terwijl in The history of Sir Charles Grandison sprake is van één verhaalgegeven, dat in zeven delen is uitgewerkt. In deze uitwerking is een opbouw te ontdekken naar een climax toe. De romanpersonen bij De Cambon zijn oppervlakkig gekarakteriseerd. Alleen hun deugdzame eigenschappen krijgen reliëf. Richardson daarentegen geeft uitgebreide karakterbeschrijvingen van zijn romanpersonen. Tenslotte is van het verhaal van The history of Sir Charles Grandison, op een enkele verwijzing na, niets overgenomen in De kleine Grandisson. Slattery, Buijnsters en Harris gaan er vanuit dat het verband tussen beide romans veel nauwer is dan wij hebben kunnen vaststellen.

Al in 1792 ging de vertaler van De kleine Klarissa in op de verwarring die ontstaan was doordat de titel van De kleine Grandisson met Young Grandison vertaald was. De lezer zou kunnen denken dat Young Grandison en Young Clarissa een beschrijving geven van de jeugd van Sir Charles Grandison en Clarissa Harlowe:

But as it has been objected to the translation of Young Grandison, that it does not coincide with the Work to which the title seems to connect it; and Madame de Cambon 's Young Clarissa has still less connection with Richardson's Clarissa Harlowe; the translator has thought it adviseable to alter the title and names, and vary the incidents in this free translation, so as totally to detach it from a Work with which he could not mate it accord.⁸

8 Letters and Conversations between several young ladies, on interesting and improving subjects. Translated from the Dutch of Madame de Cambon, with alterations and improvements. London, C. Dilly, 1792. Zie: Advertisement. (ex. British Library: 12830 ee 46).

Overige Nederlandse drukken

Vier jaar na het verschijnen van de eerste druk, kwam er een tweede druk uit bij dezelfde ‘Boekdrukker en Boekverkoper’, H.H. van Drecht te 's-Gravenhage (1786). Deze uitgave bevat een herdruk van de editie 1782, eveneens in twee delen. Op een paar druk- en zetfouten na is deze uitgave nauwkeurig gevolgd. Er zijn echter twee delen aan toegevoegd onder de titel De jonge Grandisson. De brieven in deze twee delen sluiten direkt aan bij die van De kleine Grandisson. Na de terugreis naar Holland corresponderen Karel en Willem met elkaar, tot het moment waarop Karel de familie D... komt bezoeken. Vanaf dat ogenblik zijn Emilia in Engeland en Karel en Willem in Holland de belangrijkste correspondenten. Later komt ook Eduard naar Holland. Aan het eind van de roman vertrekt de familie D... samen met de gasten naar Engeland, waar zij zich blijvend vestigt. De laatste brieven worden gewisseld

[p. 26]

met de jonge Van Landbergen, een romanfiguur die al eerder in het verhaal is geïntroduceerd. Het onderwerp van de brieven komt overeen met dat van de brieven uit deel 1 en 2, met dien verstande dat de ‘Natuurbeschouwingen’ die in De kleine Grandisson een belangrijke plaats innemen, in De jonge Grandisson nauwelijks meer voorkomen. De deugdzaamheid en liefdadigheid van Karel zijn de voornaamste thema's.

De derde druk verscheen in 1798 in 's-Gravenhage bij J.C. Leeuwestijn. Op de titelpagina wordt deze uitgave aangeduid als de ‘tweede vermeerderde’. Deze vermelding doet veronderstellen dat de editie 1786 de ‘eerste vermeerderde’ is. De derde druk is ook in vier delen en het is de eerste uitgave met illustraties. De belangrijkste wijziging ten opzichte van de editie 1786 bestaat uit de toevoeging van een drietal verhalen: De voordeelen van een werkzaam leven, De gevaarlijke gevolgen van een zwak karakter en Het nest met jonge lijsters.⁹ De verhalen sluiten qua thematiek nauw aan bij de roman. Het eerste verhaal illustreert dat het nuttig is een ambacht te leren. In het tweede verhaal wordt aangetoond, dat men zich beter niet van een gemaakt voornemen af kan laten brengen, terwijl het derde verhaal vriendschap en trouw aan het gegeven woord tot onderwerp heeft.

De herkomst van deze verhalen vormt een probleem. De drie invoegingen komen vóór 1798 al in de edities van de Franse vertaling voor vanaf de eerste uitgave in 1787. De Franse vertaler, Arnaud Berquin, is waarschijnlijk de auteur van deze uitbreidingen. Zijn vertaling werd ook in Nederland gedrukt en zo zijn mogelijk de verhalen hier bekend geworden. Mevrouw De Cambon of degene die de editie 1798 voor de pers gereed maakte, heeft wellicht deze verhalen in het Nederlands vertaald en zo de vermeerderde druk tot stand gebracht.

Van de eerste twee delen van De kleine Grandisson (ed. 1782 of 1786) is ten behoeve van het onderwijs een schoolboekje gemaakt: De kleine Grandisson verkort, en in themata's of kleine leeslesjes verdeeld. De bewerker is A.R. Wij weten niet wie achter deze initialen schuilgaat. Het is erg moeilijk te beoordelen, hoeveel uitgaven van dit leesboekje verschenen zijn. Tot nu toe hebben wij vier drukken kunnen identificeren, alle vier uitgekomen bij Poster in Amsterdam zonder jaar van uitgave, maar mogelijk zijn het er meer geweest.¹⁰ Boekjes als deze, die niet duur mochten zijn en er dus niet buitengewoon verzorgd uitzien, werden waarschijnlijk stuk gelezen en weggegooid. De uitgave is in twee delen. De Voorreden is weggelaten evenals de dateringen van de brieven en de vermelding van correspondent en geadresseerde. De brieven zijn wel genummerd, maar deze nummering komt niet overeen met die van de edities van 1782 en 1786. Verder is de tekst verdeeld over 264 korte stukjes. Dezelfde Poster gaf in 1805 een Franse vertaling uit van deze schooluitgave. Voor de vertaling van P. Sazerac verantwoordelijk. Over deze vertaler is geen biografisch materiaal te vinden. Wij weten niet meer dan dat hij ook een aardrijkskundeboek ten behoeve van het onderwijs schreef. De Franse uitgave van de verkorte editie is eveneens in twee delen en heeft dezelfde indeling als de zojuist beschreven Neder-

9 Dl. 2, p. 4-36; Dl. 2, p. 74-142; Dl. 2, p. 177-197.

10 Afgezien van de edities in de UBA en de collectie van Mr. C.F. van Veen, te Warder, verwijzen wij naar een vermelding van een soortgelijke editie van 1792 in: Naamlijst van Nederduitsche boeken [...]. Amsterdam, A.B. Saakes, 1790-1793, p. 206. Verder wordt een derde dr. vermeld in de Alphabetische Naamlijst van boeken, 1790-1831 [...]. Supplement. 's-Gravenhage 1835, p. 48.

[p. 27]

landse. In 1810 verscheen een tweede druk. Hoeveel drukken er van deze Franse schooluitgave zijn geweest, is ons niet bekend. In 1835 verscheen een vijfde druk, maar of deze de laatste is weten wij niet.

Het aantal drukken van De kleine Grandisson in Nederland is beperkt gebleven tot drie en een serie schooluitgaven, zowel in het Nederlands als in het Frans. Op de Nederlandse drukken van Berquins vertaling komen wij in de volgende paragraaf terug.

De Franse vertaling

In 1787 verscheen in Parijs voor het eerst een vertaling van De kleine Grandisson. De vertaler was Arnaud Berquin. Over zijn leven is erg weinig bekend. Biografische naslagwerken en zelfs speciaal aan hem gewijde biografische notities, die aan zijn uitgaven voorafgaan, herhalen

Fig. 2 Gravure in het eerste deel van Berquins Oeuvres complètes (Paris, Levacher et Le Prieur, 1802); ex. Institut pédagogique national, Bibliothèque centrale de l'enseignement public (10)62798.

[p. 28]

telkens dezelfde summiere gegevens. De schrijver van het Précis de la vie de Berquin in deel 1 van de uitgave van zijn Oeuvres complètes (Paris 1802) zegt zelfs ter verontschuldiging: ‘Il est des hommes célèbres dont la via se compose d'actions tellement uniformes, qu'un trait de plume suffit pour les faire connoître à la postérité. ARNAUD BERQUIN est de ce nombre.’¹¹ Berquin werd gedoopt op 25 september 1747 te Bordeaux. Hij werd eerst bekend als dichter door zijn Idylles uit 1775 en de Romances uit 1776. Hij woonde toen waarschijnlijk al in Parijs. Kort voor zijn dood op 21 december 1791 aldaar, was hij kandidaat voor het ambt van gouverneur voor de zoon van Lodewijk XVI. In de periode 1782-1783 verscheen zijn kindertijdschrift L'ami des enfans, dat talloze malen herdrukt werd en in vele talen vertaald. In 1784 riep de Académie Française dit werk uit tot het nuttigste boek dat in dat jaar was verschenen. In hetzelfde jaar vervolgde Berquin zijn Ami des enfans met L'ami des adolescens. Zijn kindertijdschriften vulde hij met korte stukjes, voornamelijk proza en toneel, met een sterk moraliserende strekking. Dit genre werd juist door hem zo populair dat in het Frans nog steeds de term berquinade bestaat, als aanduiding voor een moraliserend verhaal met de negatieve bijbetekenis: onbeduidend en flauw. Behalve deze kinderlectuur schreef hij ook andere kinderboeken of vertaalde deze. Daaronder zijn Sandford et Merton van Thomas Day uit het Engels en Le petit Grandisson uit het Nederlands.¹²

Even weinig als over het leven van Berquin is er bekend over zijn contacten met Nederland. Wij weten niet hoe en waar hij Nederlands geleerd heeft, evenmin of hij correspondeerde met mevrouw De Cambon of met Nederlandse uitgevers.

Bij de eerste Franse editie werd de naam van de vertaler niet op de titelpagina genoemd, maar het uitgeversadres ‘au bureau de l'Ami des Enfans’ wijst al in de richting van Berquin.¹³ Verder worden in de fondslijst vóór de eerste brief zowel Sandford et Merton en Le petit Grandisson, als l'Ami des Enfans en l'Ami des Adolescens genoemd. In de editie 1787-1789, waarin Le petit Grandisson achter Sandford et Merton voorkomt, wordt Berquins naam evenmin genoemd. Pas de Franse editie die in 1791 bij Van Cleef in Den Haag uitgegeven werd, vermeldt zijn naam.

Berquin gebruikte voor zijn vertaling alleen de eerste twee delen van De Cambons boek. Of hij de editie 1782 gebruikte dan wel de editie 1786 is niet vast te stellen, daar deze bijna niet van elkaar verschillen. Tegenover de 73 brieven in de Nederlandse uitgave heeft de Franse er 58. Sommige zijn weggelaten of de inhoud ervan is terug te vinden in andere brieven. Weer andere brieven werden toegevoegd of verkort.¹⁴ De consequenties van de verkortingen en weglatingen voor het verhaal zijn niet groot, aangezien er in dit kinderboek van een doorlopend verhaal geen sprake is. Waar het is opgebouwd uit een aantal losse episodes kon Berquin er gemakkelijk enkele van laten vallen zonder dat zoiets erg opviel.

De belangrijkste wijziging die Berquin aanbracht bestaat uit de drie

11 Oeuvres complètes de Berquin. Ornées de cent-quatre-vingt-treize Figures en taille-douce; Précédées du Portrait et de la Vie de l'Auteur; Augmentées de la Bibliothèque des Villages, de plusieurs Idylles et Romances inédites jusqu'à présent. L'Ami des enfans. Tome Premier. Paris. Levacher et Le Prieur, 1802, p.V.

12 Van de door ons geraadpleegde encyclopedieën en biografische woordenboeken noemen wij hier: Dictionnaire de Biographie Française sous la direction de M. Prévost et Roman d'Arnat. Tome 6. Paris 1954, p. 138. Grand Larousse Encyclopédique en dix volumes. Paris 1960. tome 2, p. 91.
M. Michaud. Biographie Universelle ancienne et moderne. Nouv. édition, tome 4. Paris 1843, p. 101.

13 Naast de editie 1787 (5 delen) verscheen in Parijs in hetzelfde jaar het eerste deel van de editie die wij aanduiden met 1787-1789. Wij nemen aan dat de 5-delige editie als eerste druk van de Franse vertaling moet worden beschouwd, aangezien het grootste deel van de andere editie pas in 1789 uitkwam. Daar wij van editie 1787 slechts 4 dln hebben kunnen raadplegen - het ex. in de Bibliothèque Nationale is onvolledig - hebben wij voor het laatste gedeelte van de tekst de ed. 1787-1789 gebruikt. Dat er 5 dln moeten zijn geweest weten wij uit de literatuuropgave van de Biographie Universelle, zie noot 12.

14 Een voorbeeld van een weggelaten brief is br. 16. Br. 11 en 12 zijn vervallen, maar de inhoud ervan is verwerkt in de brief van 20 juni. Een ander voorbeeld van vervanging: br. 43-47 zijn vervangen door 2 brieven van 6 en 12 september. Een voorbeeld van een toegevoegde brief is die van 11 augustus. Een voorbeeld van een verkorte brief is br. 37.

[p. 29]

verhalen die hij toevoegde: Les avantages du travail (bij de brief van 26 sept), Les suites dangereuses de la foiblesse de caractere (bij de brief van 12 oct.) en Le nid de merles (bij de brief van 6 dec.). Op de inhoud van deze verhalen zijn wij in de vorige paragraaf al ingegaan. (p. 26.) Hoewel het om een vrije vertaling gaat en de verschillen vrij groot lijken (73 brieven tegenover 58, en 3 verhalen), is Le petit Grandisson geen wezenlijk ander boek. De wijzigingen van Berquin hebben het verhaal niet aangetast, zoals wij zojuist al hebben gezegd. De thematiek, in dit boek belangrijker dan het verhaal, is evenmin veranderd. Berquin schreef zijn drie verhalen over dezelfde deugden die in De kleine Grandisson centraal staan en met dezelfde opvoedkundige bedoelingen.

Bijna honderd jaar lang verschenen er in Frankrijk regelmatig nieuwe uitgaven van Berquins vertaling: van 1787 tot 1885. Grofweg is deze serie uitgaven in drie soorten te verdelen. Allereerst veertien herdrukken, die de tekst van Le petit Grandisson bevatten, soms gevolgd door enkele korte verhalen. Vervolgens elf herdrukken waarin Le petit Grandisson vooraf wordt gegaan door Sandford et Merton. En tenslotte eenentwintig herdrukken, die deel uitmaken van de verzamelde werken van Berquin.¹⁵ Opmerkelijk is dat in sommige jaren meer dan één uitgave verscheen. In elk van de jaren 1802, 1829 en 1833 verschenen zelfs drie maal Berquins Oeuvres complètes, waarin Le petit Grandisson telkens voorkomt. In de periode 1825-1835 verschenen zijn verzamelde

Fig. 3. Gravure uit Le petit Grandisson (Paris, André, 1802; ex. Parijs Bibl. Nat. 16^o R 5651 (26); t.o. p. 177.

15 Ook deze zijn opgenomen in de bibliografie.

[p. 30]

Fig. 4. Gravure uit Le petit Grandisson (Paris, Chemin 1803; ex Parijs Bibl. Nat. R 22823; t.o. titelpag.).

[p. 31]

Fig. 5. Gravure uit Le petit Grandisson (Paris, Le Prieur, 1810; ex. Institut Pédagogique National, Bibliothèque centrale de l'enseignement public, 2 R in 12^o 431; t.o. titelpag.).

Fig. 6. Gravure uit Le petit Grandisson (Paris, Masson et Bargeas, 1821; ex. Parijs Bibl. Nat. R 22824 t.o. titelpag.)

[p. 32]

Fig. 7. Gravure uit Le petit Grandisson (Paris, Delalain, 1825; ex. Parijs, Bibl. Nat. R 22825; t.o. pag. 123).

Fig. 8. Gravure uit Berquins Qeuvres complètes, dl. 8 (Paris, Masson et Youet, 1833; ex Parijs Bibl. Nat. R 22597, t.o. pag. 107).

[p. 33]

Fig. 9. Gravure uit Sandford et Merton suivi de Le petit Grandisson (Paris, Garnier, [1864]; Parijs Bibl. Nat. Y² 17496; t.o. pag. 332).

werken maar liefst negen keer. Zelfs in de periode 1850-1885 kwamen er nog zestien drukken van Le petit Grandisson uit. Wij kunnen niet op ieder van de zevenenveertig edities uitvoerig ingaan. Dat is ook niet nodig omdat er veel onveranderde herdrukken zijn. Hierover vindt men gegevens in de bibliografie. Opvallend is, dat het boek in de loop van een eeuw weinig veranderingen onderging, althans wat de tekst betreft. Het uiterlijk van het boek veranderde wel. Het is aardig om te zien, dat de kleine 12^o-deeltjes zonder illustraties uit 1787 in de loop der jaren zijn uitgegroeid tot grote 18^o-delen, sommige met mooie staal-gravures. De ontwikkeling van de boekdrukkunst van handpers naar mechanische pers en de veranderde techniek voor het maken van gravures bepalen deze veranderingen.

De uitvoering van de gravures verschilt veelal, maar de ontwerpers en graveurs bewerkten vaak dezelfde onderwerpen uit het verhaal. Zo vindt men meer dan eens een afbeelding van Eduard, die dreigt te verdrinken en gered wordt door het azijnkruiertje. Ook wordt herhaaldelijk een afbeelding gegeven van Bartlet die met de kinderen spreekt. Het meest tot de verbeelding van de illustratoren sprak kennelijk de scène van Karel en zijn knecht, die een gewonde majoor helpen. Vaste onderdelen van deze plaatjes zijn: een bosachtige omgeving, Karel die de gewonde man ondersteunt, de toekijkende knecht en twee paarden, die op de achtergrond staan. Maar telkens is de opstelling anders. Ter illustratie van deze variatie voegen wij hier een paar afbeeldingen van deze scène bij. In het eerste deel van de uitgave van Berquins werken bij Levacher et Le Prieur in Parijs (1802) is een gravure opgenomen waarop een afbeelding van Berquins borstbeeld met daarom heen jonge mannen en vrouwen die

[p. 34]

hem met bloemen eren. (Zie afb. 2 en 3-9) Behalve deze gravure bestaat er nog een lithografisch portret van Berquin uitgebracht door Fernique et Cie.¹⁶

16 Van deze lithtografie zijn twee staten in de Bibliothèque Nationale te Parijs, afd. Estampes.

Overige Franse edities

Naast de Franstalige edities die in Frankrijk gedrukt zijn, kennen wij Franse edities die uitgekomen zijn in Den Haag en Amsterdam, Londen, Genève, Leipzig, Luxemburg, Wenen, Kopenhagen en vermoedelijk ook Bern.

Bij Isaac van Cleef in Den Haag verscheen al vrij snel, namelijk in 1791, een uitgave van Berquins vertaling. Deze editie werd herdrukt in 1797, 1806 (door de Erven van Cleef) en 1813 (door de gebroeders Van Cleef in Amsterdam en Den Haag). In Londen verscheen in de periode 1795-1823 een zevental uitgaven van Berquins vertaling. In Genève verscheen in 1796 een twee-delige uitgave, waarvan wij de uitgever niet kennen. In Leipzig kwamen drie edities uit van Le petit Grandisson, twee (1798-1799; 1804) die deel uitmaken van een serie van Berquins Oeuvres complettes bij G.A. Grieshammer en een losse uitgave bij dezelfde uitgever in 1821. In 1803 verscheen in Metz en Luxemburg het eerste deel van een serie met de werken van Berquin. In deel 1 en 2 (1803-1808) is Le petit Grandisson opgenomen. Tenslotte kwam Berquins vertaling nog in 1830 in twee delen in Wenen uit. Dan rest ons nog te vermelden dat het boekje in 1805 in Kopenhagen werd gedrukt en dat Berquins verzameld werk in een Berner editie is uitgekomen, maar van deze uitgave kennen wij tot nu geen exemplaar.¹⁷

17 De Berner ed. wordt vermeld in: J.-M. Quérard. La France littéraire, ou Dictionnaire bibliographique des savants, historiens et gens de lettres de la France [...]. dl. 1. Paris 1827, p. 297.

Vertalingen van Le petit Grandisson

Voor Le petit Grandisson van Berquin in 1795 in Londen verscheen, was hiervan al een Engelse versie uitgekomen: The history of little Grandison. Deze vertaling verscheen in 1791 bij John Stockdale in Londen, die het in 1797 herdrukte. Op de titelpagina wordt de indruk gewekt als zou Berquin de auteur zijn. De naam van mevrouw De Cambon werd in de Franse editie ook al niet meer genoemd, hoewel nog de vermelding ‘traduction libre du Hollandois’ werd opgenomen. Op de titelpagina van The history of little Grandison komt geen verwijzing naar het Hollands origineel voor. Wie de vertaler was, is onbekend. Waren er in de Franse edities slechts 58 van de oorspronkelijke 73 brieven opgenomen, in de Engelse editie is dit aantal teruggebracht tot 47. De Franse vertaling is nauwkeurig gevolgd, maar na de zevenenveertigste brief breekt de tekst plotseling af. Er is nauwelijks van een afgesloten geheel sprake, hetgeen wel het geval is in de Franse edities. Daar werd de tekst afgesloten met een postscriptum, waarin de verdere lotgevallen van de personages worden verteld. Het eerste van de door Berquin

[p. 35]

ingevoegde verhalen is ook in het Engels overgenomen: The advantages of industry. Willem D... is via Guillaume D*** nu William Danvers geworden.

De recensent van The monthly review besprak in september 1791 de Stockdale-uitgave. Hij had waardering voor het werk, maar merkte wel iets op over de manier waarop Berquin de kinderen had afgeschilderd: ‘He has, however, formed a pretty little series of instructive adventures; - if we conceive children of twelve or thirteen years of age, to talk, write, and behave, like aldults of twenty or thirty.’ De recensent herinnerde zich een recensie van een jaar eerder in hetzelfde tijdschrift, waarin werd besproken ‘a work with a title resembling that of the little volume now before us. The publications seem to be similar: but we have not the other by us, to compare, in order to discover whether it be the same story, amplified.’¹⁸ Het ging om een bespreking van het in 1790 uitgekomen Young Grandison, een vertaling die rechtstreeks teruggaat op De Cambons boek. In 1791 waren er in Engeland dus twee versies van het oorspronkelijk Nederlandse kinderboek te verkrijgen. Op Young Grandison komen wij hieronder nog terug.

Naast de Engelse vertaling van Le petit Grandisson is er een Duitse vertaling verschenen. Onder de titel: Der kleine Grandisson kwam deze editie uit bij Brentano in Bregenz aan het Bodenmeer (1801-1804). Als auteur staat Berquin op de titelpagina aangegeven, tevens is vermeld dat het hier om een vertaling uit het Frans gaat. Net als bij de Engelse vertaling is zo iedere verwijzing naar het Hollands origineel verdwenen. De Duitse vertaler zou J.J. Gradmann zijn. Johann Jakob Gradmann (1750-1817), geboren in Ravensburg, ongeveer 30 km van Bregenz, was dominee en schoolopziener in die plaats. Hij schreef stichtelijke lectuur, maar ook de letteren behoorden tot zijn studiegebied. Bekendheid verwierf hij verder door een biografisch woordenboek van Zwabische schrijvers samen te stellen.¹⁹

Hoewel op de titelpagina staat aangegeven dat het om een vrije vertaling gaat, heeft de Duitse vertaler het Frans tamelijk nauwkeurig gevolgd. Hij heeft alle brieven uit de versie van Berquin overgenomen, evenals de drie verhalen en het nawoord. De datering van de brieven verschilt een enkele maal en hier en daar is een zin weggelaten of omgewerkt. De meest opvallende wijziging bestaat uit twee gedichten, die door de vertaler zijn ingevoegd: Lied: auf der Freundschaft en Die Menschenwürde. (dl. 1, p. 106-108, 132-134) Deze gedichten zijn in de brieven opgenomen op plaatsen waar in de Franse vertaling van muziek maken sprake is. Dit gegeven is in de Duitse versie uitgewerkt. Er worden liederen gezongen en de teksten daarvan stuurt Wilhelm aan zijn moeder op.

De derde ons bekende vertaling van Le petit Grandisson is die van D. Krutmejer in het Zweeds, uitgekomen in Stockholm in 1806 en ook daar herdrukt in 1812, 1826 en 1851 onder de titel: Carl Grandison, eller Ungdomens Mönster (Carl Grandison, of voorbeelden van de jeugd). Globaal gezien lijkt de Zweedse vertaling sterk op die van Ber-

18 The monthly review. 1791, (sept. afl.), p. 99, art. 26.

19 Uit Der kleine Grandisson blijkt nergens wie de vertaler is. De Württembergische Landesbibliothek, die in het bezit is van het ex. dat wij hebben geraadpleegd, geeft echter op dat Gradmann de vertaler is. De bron voor deze toeschrijving kennen wij niet. De gegevens over Gradmann ontlenen wij aan de Allgemeine Deutsche Biographie, dl. 9. Leipzig 1879, p. 549.

[p. 36]

Fig. 10. Titelpagina van de eerste Zweedse uitgave (ex. Stockholm, Kungliga Biblioteket Sv. Saml. Underv. Barnb.)

quin. Het aantal brieven is teruggebracht tot 54, het postscriptum is gehandhaafd en ook de uiterlijke kenmerken (briefnummering, aanhef, datering) komen met de Franse vertaling overeen.²⁰ In een standaardwerk over Zweedse kinderliteratuur duikt ook weer het misverstand op over het nauwe verband tussen De Cambons boek en Richardsons roman. Over Berquins vertaling wordt daar gezegd, dat hij traditionele ideeën heeft geleend ‘van een Hollandse dame die te veel Richardson heeft gelezen en verliefd is geworden op zijn noble gentleman, Sir Charles Grandison.’²¹

20 Onze kennis van het Zweeds is niet toereikend om op details te kunnen ingaan.

21 Eva von Zweigbergh. Barnboken i sverige 1750-1950. Stockholm [1965]. p. 41.

[p. 37]

Young Grandison

De in 1791 uitgekomen History of little Grandison is net als Le petit Grandisson een bewerking van de eerste twee delen van De Cambons boek. Young Grandison dat in 1790²² het licht zag is daarentegen een bewerking van de vier delen, zoals die in 1786 uitkwamen. In het voorwoord gaat de editeur in op de methode die gevolgd is bij het bewerken; hieruit blijkt dat hij het niet op alle punten met de schrijfster eens was. Hij was kennelijk van mening dat Margareta de Cambon te veel nadruk legde op het elkaar overtreffen in braafheid. Wedijver op dit punt moet volgens hem heel voorzichtig worden opgewekt. Ook vreesde hij dat het vroegtijdig prikkelen van de geest, door een verkeerde ijver, eerder aanstellerij dan deugd zou voortbrengen. Hieruit zouden wij kunnen opmaken, dat de editeur vond dat de schrijfster kinderen op een te jonge leeftijd lastig viel met te moeilijke zaken. Daarom is op verschillende punten van het origineel afgeweken: ‘In short, the whole has been abridged, and material alterations made, to render it more extensively useful; some sentiments and incidents are thrown out, and others added, which was naturally suggested by the subjects’. (London, 1790, p. IV)

In Young Grandison komen 98 brieven voor, terwijl de editie 1786 er 122 heeft. Er zijn niet alleen brieven weggelaten, maar ook brieven toegevoegd. In brief 24 wordt ‘de heer Grandisson’, zoals deze romanfiguur in de Nederlandse editie voorkomt, ‘Sir Charles Grandison’ genoemd. Brief 35 wordt ondertekend met ‘Harriet Grandison’, die wij oorspronkelijk als ‘mevrouw Grandisson’ kennen. Hierdoor wordt nauwer verband tussen Young Grandison en Richardsons roman gesuggereerd, dan de bedoeling van de schrijfster is geweest.

Aan Young Grandison hebben twee personen gewerkt: een vertaler en een bewerker. De vertaler is de Engelse predikant in Rotterdam, John Hall. De onzekerheid op dit punt wordt weggenomen door de mededelingen die de schrijfster er zelf over doet in haar opdracht in De kleine Klarissa ‘Toewying aan den Weleerwaarden Heere John Hall, geacht leeraar der Engelsche gemeente te Rotterdam’.²³ Zij blijkt haar tweede kinderboek aan Hall op te dragen om hem te bedanken voor de vertaling die hij van De kleine Grandisson heeft gemaakt:

‘U Wel Eerwaarde vergunne my dus, dat ik met al de eerbied, aan uwe uitmuntende verdiensten verschuldigt dit Werkje, aan hem moge toewyden - de eere, die U Weleerwaarde my heeft aangedaan van myn jongen Grandisson, door eene bevallige overzetting in de Engelsche taale, aan desselfs vaderland bekent te maaken [...] sterkt my in deezen tot aanmoediging -’ (p. I-II)

Hall vertaalde later ook De kleine Klarissa in het Engels²⁴, terwijl op haar beurt Margareta de Cambon een van zijn preken in het Nederlands vertaalde.²⁵ Hall was verder bekend met de uitgever van Young Grandi-

22 F.G. Black noemt een ed. 1788 in 2 vol. met een verwijzing naar The monthly review, maar in de jrg. 1788 van dat tijdschrift komt geen bespreking van Young Grandison voor. Bovendien verwijst de recensent in 1790, bij de bespreking van Young Grandison niet naar een eerdere uitgave of recensie daarvan.
F.G. Black. The epistolary novel in the late eighteenth century. [...] Eugene 1940, p. 129.

23 De onzekerheid op dit punt kon weggenomen worden tijdens de discussie na onze lezing over De kleine Grandisson op 29 september 1979 tijdens het symposium over Kinderlectuur in Nederland in de 18e eeuw. Dr. P.J. Buijnsters en Mr. C.F. van Veen, die beiden een ex. van De kleine Klarissa in hun collectie hebben (in openbare verzamelingen is het werk niet vertegenwoordigd), wezen ons toen op de opdracht aan Hall in dit boek. De heer en mevrouw Buijnsters-Smets stelden ons het ex. uit hun collectie langdurig ter beschikking, zodat wij gelegenheid hadden het boek te bestuderen.

24 W. Steven. The history of the Scottish curch in Rotterdam. Edinburg etc. 1832, p. 229 (nt.).

25 J.P.M. Groot, ‘Voorlopige bibliografie van M.G. de Cambon-Van der Werken’. In: Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw, nr. 30 (febr. 1976), p. 35.

[p. 38]

son, Joseph Johnson, want deze gaf ook Halls vertaling van de Kleine Katechismus der Natuur voor kinderen van Martinet uit.²⁶

Ten onrechte wordt Mary Wollstonecraft (1759-1797) wel aangewezen als de vertaler, terwijl zij de bewerker is van Halls vertaling.²⁷ Deze schrijfster, die bekend werd door haar Vindication of the rights of woman en als één van de voorloopsters van de vrouwenbeweging wordt beschouwd, was bevriend met Joseph Johnson. Na haar terugkeer uit Ierland in 1787, waar zij als gouvernante had gewerkt, woonde zij enige tijd bij hem in huis en hij bezorgde haar vertaalwerk. Haar echtgenoot, William Godwin, beschrijft in zijn aan haar gewijde Memoirs, dat zij in die tijd het vertaalde Young Grandison bewerkte: ‘She new-modelled and abridged a work, translated from the Dutch, entitled, Young Grandison.’²⁸ Anderen hebben deze passage zo geïnterpreteerd, dat Mary Wollstonecraft de vertaler was, maar dit blijkt onjuist. Godwin zegt overigens, dat zijn vrouw in de periode dat zij veel voor Johnson werkte haar kennis van het Frans verbeterde en Italiaans en Duits leerde, maar dat zij het Nederlands beheerste, blijkt nergens. Ons inziens bewerkte zij de vertaling van Hall toen deze nog niet gedrukt was, misschien omdat de uitgever er niet tevreden over was. Wat het aandeel van de vertaler en wat van de bewerker in het eindprodukt is, valt niet meer na te gaan.

26 B. Paasman. J.F. Martinet. Een Zutphens filosoof in de 18e eeuw. Zutphen 1971,p. 102.

27 Dit wordt onder anderen beweerd door J. Harris (zie noot 7) en door E. Sustein die zelfs beweert dat Mary Wollstonecraft het boek uit het Frans herschreef. Zie: E.W. Sunstein. A different face. The life of Mary Wollstonecraft. New York etc. 1975, p. 174-175.

28 Memoirs of the author of a Vindication of the rights of woman. By William Godwin. The second edition, corrected. London: printed for J. Johnson, no. 72, St. Paul's Church-yard, 1798, p. 65.
R.J. Roberts, Keeper of the printed books van de Bodleian Library te Oxford, wees ons op een passage uit de hierboven genoemde memoires, waarin vermeld wordt dat Mary Wollstonecraft een aandeel zou hebben gehad in deze uitgave.

Besluit

Dat een Nederlands boek uit de achttiende eeuw zo'n groot succes is geweest als uit het voorgaande blijkt, was voor zover wij weten tot nu toe onbekend. Andere romans, zoals Sara Burgerhart en Julia, zijn weliswaar eveneens vertaald, maar deze vertalingen beleefden slechts enkele drukken, terwijl ons van De Kleine Grandisson nu al eenentachtig uitgaven bekend zijn. Dat aantal zal waarschijnlijk nog groeien. In Nederland werd het boek tweemaal herdrukt en verschenen er enkele schooluitgaven, hetgeen wij een beperkt succes kunnen noemen. In Frankrijk echter was het aantal drukken vele malen groter. Wij mogen aannemen dat het succes daar te verklaren is uit het feit dat Arnaud Berquin de vertaler was. Door zijn Ami des enfans en Ami des adolescens had hij in Frankrijk en daar buiten in korte tijd naam gemaakt. Dat zijn naam aan Le petit Grandisson verbonden was, zal voor velen een reden zijn geweest om het boek te kopen. Het lijkt ons mogelijk dat het succes van Thomas Day's Sandford and Merton in Frankrijk ook voor een belangrijk deel te verklaren is uit het feit dat Berquin de vertaler was. Illustratief voor het belang van de positie van Berquin in de geschiedenis van het boek is de situatie in Engeland. Berquins vertaling werd daar zeven maal in het Frans en twee maal in het Engels uitgegeven, terwijl de vertaling die rechtstreeks op het Nederlands origineel teruggaat daar slechts twee edities beleefde.

In Duitsland leerde men De kleine Grandisson zelfs uitsluitend via

[p. 39]

Berquins vertaling kennen, die daar zowel in diens verzameld werk als ook in een losse editie werd uitgegeven. De enige vertaling in het Duits gaat eveneens terug op Le petit Grandisson en heet dan ook Der kleine Grandisson, von Berquin. Hetzelfde geldt voor Zweden, waar het boek ook door Berquins versie bekend werd.

Het onderzoek naar de drukken van De kleine Grandisson wettigt de hoop, dat verder onderzoek naar vertalingen van Nederlandse werken nog verrassende resultaten kan opleveren.

Grietje Tigges-Drewes en Hans Groot

[p. 41]

Bibliografie

Toelichting

De bibliografie is chronologisch ingericht. Drukken waarvan het jaar van uitgave niet bekend is, zijn achteraangeplaatst.

Exemplaren die met een asterisk (*) zijn gemerkt, hebben wij niet zelf kunnen raadplegen. Informatie over deze exemplaren verschaften ons de bibliothecarissen van de verschillende bibliotheken.

Verklaring der afkortingen

BN	Bibliothèque Nationale	KB	Koninklijke Bibliotheek
BL	British Library	NUC	National Union Catalog
GA	Gemeente Archief	UB	Universiteits-Bibliotheek

1782	De kleine Grandisson, of de gehoorzaame zoon In eene Reeks van Brieven en Saamenspraaken. Door Mevrouwe de Weduwe de Cambon, Gebooren Van der Werken, I. deel/ II. deel. In s'Gravenhage, By H.H. van Drecht, Boekverkoper in de Papestraat, 1782. 8^o. Dl. 1: VIII + 166; dl. 2: [II] + 182. Amsterdam, UB: 1045 H 15 en 678 F 75-76; 's-Gravenhage, KB: 183 H 14. Dl. 2 heeft een punt (.) na zoon.
1786	De kleine Grandisson, of de gehoorzaame zoon. In eene reeks van brieven en saamenspraaken, door mevrouwe de weduwe de Cambon, gebooren Van der Werken, I deel/ II deel/ III deel/ IV deel. In 'sGravenhage, By H.H. van Drecht, Boekdrukker en

[p. 42]

	Boekverkoper in de Papestraat. 1786. 8^o. Dl. 1: VIII + 166; dl. 2: [II] + 182; dl. 3: [VIII] + 198; dl. 4: [II] + 188 + [IV]. 's-Gravenhage, Museum Meermanno-Westreenianum: M 111 J 33, 34. Dl. 3 en 4 verschenen onder de hoofdtitel: De jonge Grandisson.
1787	Le petit Grandisson, traduction libre du Hollandois. Premiere partie/ Seconde partie/ Troisième partie/ Quatrième partie. A Paris, au bureau de l'Ami des Enfans, rue de l'Université, au coin de cella du Bac, n^o. 28. S'adresser à M. Le Prince, directeur. 1787. Avec approbation & privilege du Roi. 12^o. Dl. 1: 144; dl. 2: 140; dl. 3: 142; dl. 4: 136. Parijs, BN: R 22438-22441 (incompl. ex., dl. 5 ontbreekt); *Halle, Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt: AB S 515 (alleen dl. 1-3).
1787-1789	Le petit Grandisson, Traduction libre du Hollandois. Tome premier/ Tome second. [vignet]. A Paris, Chez Pissot, Théophile Barrois, Libraire, Quai des Augustins. 1787-1789. Avec Approbation & Privilege du Roi. 12^o. Dl. 1: 71-209; dl. 2: IV + 200. New Haven, Yale University Library: ImD 333 786 b. Dit ex. door ons ‘geraadpleegd’ door middel van een microfilm en fotocopieën. Uitgave verschenen achter Sandford et Merton, Traduction libre de l'Anglois par M***. De serie bestaat uit 4 dln. Le petit Grandisson komt voor in dl. 3 en 4.
1790	Young Grandison. A series of letters from young persons to their friends. Translated from the Dutch of Madame de Cambon. With alterations and improvements. In two volumes. Vol. I/ Vol. II. London: Printed for J. Johnson, n^o 72, St. Paui's Church-Yard. 1790. 12^o. Dl. 1: IV + 305; dl. 2: IV + 230-[231]. London, BL: 1210. g.l. Andere exx. vermeld in NUC, dl. 91, p. 417.
1790	Young Grandison. A series of letters from young persons to their friends. Translated from the Dutch of Madame de Cambon. With alterations and improvements. In two volumes. Vol. I/ Vol. II. Dublin: Printed by William Jones, N^o. 86, Dame-Strect. 1790.

[p. 43]

Fig. 11. Titelpagina van de eerste Engelse uitgave (Londen, Brit. Libr. 1210.9.1).

[p. 44]

	12^o. 315 (doorgepagineerd) Londen, BL: 1607/660.
1791	Le petit Grandisson. Traduction libre du hollandois, par M. Berquin. Avec figures. [vignet]. A La Haye, Chez I. van Cleef, 1791. 12^o. 393. 2 gravures: bij p. 48 en 262, de laatste moet zijn: 362. Amsterdam, UB: 1189 H 28; 's-Gravenhage, KB: 183 H 15; Warder, Coll. Mr. C.F. van Veen; ander ex. vermeld in NUC, dl. 50, p. 151.
1791	The history of little Grandison. By M. Berquin, author of the childrens' friend. [motto] London: Printed for John Stockdale, opposite Burlington-House, Piccadilly. 1791. [Price one shilling]. Entered at Stationers-Hall. 12^o. II + 174 + [II] + gravure tegenover de titelpag. (In 2 stukken, doorgepagineerd.) Londen, BL: c. 142. bb. 28. (oude sign.: 12519. de. 22.); *Oxford, Bodleian Library: Vet. A5 f. 2014; * Londen, Renier Collection; ander ex. vermeld in NUC, dl. 50, p. 151.
1792	Le petit Grandisson, Traduction libre du Hollandois. Premiere partie/ Seconde partie/ Troisième partie/ Quatrième partie/ Cinquième partie. [vignet] A Paris, Et se trouve à Avignon, Chez François Seguin, Imprimeur-Libraire, Rue Galante. 1792. 24^o. Dl. 1: VIII + 144; dl. 2: 140; dl. 3: 142; dl. 4: 132; dl. 5: 120. *Florence, Biblioteca Nazionale Centrale (14) X.8.1.9. XXXIX-XLIII; *München, Internationale Jugendbibliothek (alleen dl. 1-3). Waarschijnlijk werd deze uitgave ook verkocht in een serie Oeuvres complètes van Berquin in 60 dln.
1795	Suite de L'ami des enfans; contenant Sandford et Merton, et Le petit Grandisson; Par Berquin. Tome septieme/ Tome huitieme/ Tome neuvieme. A Paris, de l'imprimerie de Didot l'Ainé. 3^e Année de l'ère Republicaine. [1795] 12^o. Le petit Grandisson in dl. 8: 233-307 en dl. 8: IV + 288. 's-Gravenhage, KB: 928 D 5 (9 dln.); *Brussel, KB: V.H.4662 A. De ed. heeft enkele houtsneden van ong. 1/3 pag. Deze serie in 9 dln. bevat L'ami des enfants

[p. 45]

	(dl. 1-4, 1792), L'ami de l'adolescence (dl. 5-6, 1792), Sandford et Merton (dl. 7-8, 1795) en Le petit Grandisson (dl. 8-9, 1795).
1795	Sandford et Merton, et Le petit Grandisson. Ouvrage faisant suite à l'Ami des Enfans; Par Berquin. Tome premier/ Tome second/ Tome troisième. A Paris, de l'imprimerie de Didot l'Ainé. 3e Année de l'ère Républicaine. [1795] 12^o. Le petit Grandisson in dl. 2: 233-307 en dl. 3: IV + 288. *Oxford, Bodleian Library: 2533 f. 705-707. Waarschijnlijk een titeluitgave van de hierbovengenoemde, bij dezelfde uitgever.
1795	Le petit Grandisson. Traduction libre du Hollandois. Par M. Berquin. Avec figures. A Londres: Chez Ogilvy & Speare, Vernor & Hood, T. Boosey, & Darnton & Harvey. 1795. 12^o. 260 + frontispice tegenover de titelp. behorend bij p. 24. Verder gravures bij p. 31, 81 en 242. Londen, BL: 790/ 63 (oude sign.: 012803.de.4.); *Oxford, Bodleian Library: Vet. A5 f. 1085; andere exx. vermeld in de NUC, dl. 50, p. 151.
1796	Le petit Grandisson, Traduction libre du hollandois. Tome premier/ Tome second. A Geneve. 1796. 24^o. Dl. 1: 235; dl. 2: 235. *Florence, Biblioteca Nazionale Centrale: (14) X.8.2.5. XXVII-XXVIII; *München, Internationale Jugendbibliothek (alleen dl. 2). De titelp. vermeldt geen uitgever. De Int. Jugendbibliothek geeft op, dat het om een deel gaat uit de serie Bibliothèque des enfans.
1796	Le petit Grandisson, Traduction libre du Hollandois. Par Berquin. Avec figures. Tome premier/ Tome second. A Paris, Chez Dufart, Imprimeur-Libraire. an 4^me., ou 1796. 12^o. Dl. 1: IV + 204; dl. 2: 224. Gravures in dl. 1 bij p. 30 en 132, en in dl. 2 bij p. 8 en 102. Ex. in ons bezit. Titelp. van dl. 2 heeft een punt (.) na Grandisson en als jaar van uitgave: 1796, an 4^me. Maakt deel uit van een 16-delige serie Oeuvres (choisies) de Berquin.

[p. 46]

1796	OEuvres complettes de M. Berquin. Par ordre de matières. Tome onzième/ Tome douzième. Le petit Grandisson. A Paris, Chez Dufart, Imprimeur- Libraire. An 4. 1796. 12^o. Dl. 11: 204; dl. 12: 224. Met 1 gravure. *Göttingen, Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek: 8^o S.v.a. VII, 5495. Uitgave in 16 dln.
1796	A. Berquin. Le petit Grandisson, Traduction libre du Hollandois. Avec figures. A Paris, Chez Dufart, Imprimeur-Libraire. 1796; an 3^eme. 12^o. Dl. 1: 172; dl. 2: 180. Met 4 gravures. *Part. coll. Duitsland, zie Catalogus Van Gendt 28-29 (juni 1977), no. 582. De titelp. geeft op 1796 en toch an 3^eme.
1797	Le petit Grandisson. Traduction libre du hollandois, par M. Berquin. Avec figures. Seconde edition. A La Haye, Chez I. van Cleef, 1797. 12^o. 393. 2 gravures: bij p. 48 en 362. Warder, Coll. Mr. C.F. van Veen. Eerste druk bij Van Cleef in 1791.
1797	The history of little Grandison. By M. Berquin, author of the children's friend. [motto] A new edition. London: Printed for John Stockdale, Piccadilly. 1797. [Price One Shilling and Sixpence.] Entered at Stationer's Hall. 12^o. IV + 171 + [IV]. Gravure tegenover de titelp. (In 2 stukken, doorgepagineerd.) Londen, BL: 790/ 180 (oude sign.: 12835.c.11.); Londen, Victoria and Albert Museum Library: 60.z.313. Eerste druk bij Stockdale in 1791.
1798	De kleine Grandisson, of de gehoorzaame zoon. In eene reeks van brieven en saamenspraaken. Door Mevr. de Wed. de Cambon, Gebooren Van der Werken. Met plaaten. Eerste deel/ Tweede deel/ Derde deel/ Vierde deel. Tweede vermeerderde druk. In den Haage, bij J.C. Leeuwestijn. 1798. 12^o. Dl. 1: VIII + 239; dl. 2: II + 256; dl. 3: IV + 198; dl. 4: 198. Met 12 gravures bij dl. 1, p. 35, 107, 171, 204 en 232; dl. 2, p. 44; dl. 3, p. 40, 86 en 193; dl. 4, p. 17, 72 en 176. Amsterdam, UB: 1395 D 23-24 en 1172 H 11-12; Warder, Coll. Mr. C.F. van Veen: een compleet en een incompleet ex.; 's-Gravenhage, KB: 28 E 6-7 en 1090 H 48-49; 's-Gravenhage, GA: A.q.9^1-2; Leiden, UB: 1154

[p. 47]

	G 40 (alleen dl. 1 en 2); Haarlem, Stadsbibliotheek: J 728-729 (Ok/ Ca.k.I-II); *Middelburg, Provinciale Bibliotheek: 764 C 15 en 764 D 9. Eerste en tweede druk bij H.H. van Drecht in 's-Gravenhage (1782 en 1786). Dl. 3 en 4 verschenen onder de hoofdtitel De jonge Grandisson.
1798	Le petit Grandisson. Traduction libre du Hollandois. Par M. Berquin. Avec figures. A Londres: Chez Vernor & Hood, T. Boosey, Darton & Harvey, & A. Dulau & Co. 1798. 12^o. 260 + frontispice tegenover de titelp., behorend bij p. 24. Verder gravures bij p. 31, 81 en 242. Londen, BL: CH 790/183 (oude sign.: 12830.e.62.) Tweede druk; eerste druk van deze uitgave in 1795.
1798-1799	Oeuvres complettes de M. Berquin. Par ordre de matieres. Tome onzième/ Tome douzième. Le petit Grandisson. A Leipsic chez George Auguste Grieshammer, 1798-1799. 12^o. Dl. 11: 174; dl. 12: 192. *Berlijn, Universitätsbibliothek der Humboldt-Universität; Xx 69012; * Hannover, Niedersächsische Landesbibliothek: Lr 7091; *Halle, Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt: Dl 2594z. De serie bestond, blijkens een aankondiging achter dl. 4 van de Berlijnse ex., uit 16 dln.
1801	Le petit Grandisson. Traduction libre du Hollandois. Par. M. Berquin. Avec figures. Troisième edition. A Londres: Chez Vernor & Hood, T. Boosey, Darton & Harvey, & A. Dulau & Co. Imprimé par Darton & Co. 1801. 12^o. 251 + frontispice tegenover de titelp., behorend bij p. 23. Verder gravures bij p. 29, 78 en 234. Londen, Victoria and Albert Museum Library: 60.z.312; * Renier Collection. Eerste druk in 1795, tweede druk in 1798.
1801-1804	Der kleine Grandisson. von Berquin. Frey aus dem Französischen übersetzt. Erster Theil. [vignet]/ [vignet] Zweyter Theil. Bregenz gedruckt und verlegt bey J. Brentano 1801-1804. 8^o. Dl. 1: 224; dl. 2: 196. In beide dln. een frontispice tegenover de titelp. Verder gravures bij p. 35, 50, 94, 163 en 182 (in dl. 1) en p. 43 en 170 (in dl. 2). Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek: A 2/

[p. 48]

Fig. 12. Titelpagina en titelgravure van de Duitse uitgave (ex. Württ. Landesbibl. Stuttgart A2/2825).

[p. 49]

	2825. Dit ex. door ons geraadpleegd middels fotokopieën. Dl. 2 heeft een dubbele punt na Grandisson en een komma na Bregenz.
1802	Le petit Grandisson, traduction libre du Hollandais, Par Berquin; mis en ordre Par J.J. Regnault-Warrin. Tome premier/ Tome deuzième. A Paris, Chez André, Imprimeur-Libraire, rue de La Harpe, N^o. 477. An dix, (1802). 12^o. Dl. 1: 228; dl. 2: 224 + [II]. Dl. 1 heeft 4 platen, waarvan de eerste, tegenover de titelp., behoort bij p. 40; andere platen bij p. 74, 145 en 177. Dl. 2 heeft 4 platen, waarvan de eerste, tegenover de titelp., behoort bij p. 57; andere platen bij p. 68, 138 en 189. Londen, Victoria and Albert Museum Library: 60.z.309/310; Parijs, Bibliothèque des Universités de Paris à la Sorbonne: S.G.e. 142 (alleen dl. 2); *Napels, Biblioteca Nazionale ‘Vittorio Emanuele III’ (ex. mist een van de gravures in dl. 2); *Rome, Biblioteca Nazionale Centrale: 40.7.B.37.; *Leuven, Bibliothèque Centrale de l'Université Catholique: A 40501; Parijs, BN: 16^o R5651. Dl. 26 en 27 van de Oeuvres complètes van Berquin, een uitgave in 27 dln.
1802	Oeuvres complètes de Berquin, Ornées de cent quatre-vingt treize Figures en taille-douce; Précédées du Portrait et de la Vie de l'Auteur; Augmentées de la Bibliothèque des Villages, de plusieurs Idylles et Romances inédites jusqu'à présent. Suite de Sandford et Merton, commencement du petit Grandisson. Tome neuvième./ Suite du petit Grandisson, Bibliothèque des Villages. Tome dixième. A Paris, Chez Levacher, Libraire, rue du Hurepoix, N^o. 12, près le Pont Saint-Michel. [Et] Le Prieur, Libraire, rue Saint-Jacques, N^o. 278. An X. (1802.) 12^o. Dl. 9: 443-519; dl. 10: 1-280. Parijs, Institut Pédagogique National, Bibliothèque Centrale de l'Enseignement Public: (10) 62798 (incompleet ex., ontbreekt o.a. dl. 9); *Florence, Gabinetto G.P. Vieusseux (Palazzo Strozzi) 4751 (compleet ex.); *Lyon, Bibliothèque de la Ville: 340.098; andere exx. vermeld in NUC, dl. 50, p. 142. Deze uitgave heeft 10 dln.
1802	Oeuvres de Berquin, mises en ordre Par L.F. Jauffret. Tome troisième. Contenant la première partie du petit Grandisson./ Tome quatrième. Contenant la fin du petit Grandisson. A Paris, Chez Le Clere, Imprimeur-Libraire, quai des Augus-

[p. 50]

	tins, N^o. 39. An XI.- 1802. 12^o. Dl. 3: [IV] + 276; dl. 4: [IV] + 298 + II. Met een frontispice in beide dln. *Bari, Biblioteca Nazionale ‘Sagarriga Visconti-Volpi’: 37-Zbis 13-31; *Milaan, Biblioteca Nazionale Braidense: b.vv. 110-117 (ex. waarschijnlijk incompleet). Uitgave van de Oeuvres in 19 dln.
1803	Le petit Grandisson, ou les modèles de l'adolescence. Traduction libre du Hollandais, Par Berquin. Avec figure. A Paris, chez Chemin, libraire, pont Saint-Michel, au coin de la rue St. Louis. An XI.- 1803. 12^o. IV + 236 + frontispice. Parijs, BN: R 22823; andere exx. vermeld in NUC, dl. 50, p. 151.
1803	Le petit Grandisson, imité du hollandois, par Berquin. [vignet] A Paris chez Ant. Aug. Renouard. XI.- 1803. 12^o. [IV] + 356 + frontispice. Parijs, BN: R 22512; Warder, Coll. Mr. C.F. van Veen (ex. heeft geen frontispice, maar wel 6 gravures bij p. 28, 40, 140, 183, 259 en 293); *Londen, BL: c 142.cc.21 (oude sign.: 12809.a.48; dit ex. heeft wel frontispice, maar niet de gravures als in het ex. Warder); *Bern, Stadt- und Universitätsbibliothek: Litt. xxx. 20; *Parijs, Bibliothèque de l'Arsénal: 8^o S. 3648 (17); *Bordeaux, Bibliothèque Municipale: S. 5441 (t. 17); *Wenen, Österreichische Nationalbibliothek: 252.393-A. Fid 92-046. Dl. 17 van de Oeuvres complètes de Berquin.
[1803]-	Oeuvres complettes de M. Berquin, par ordre de matieres.
1808	Tome premier. Le petit Grandisson. [vignet] A Metz et A Luxembourg, de l'imprimerie de C. Lamort. An XI Republicain. Dl. 2: Le petit Grandisson, Par Berquin. Tome deuzième. [vignet] A Metz, Chez Devilly, Libraire, rue du Petit-Paris. 1808. 16^o. Dl. 1: IV + 168; dl. 2: IV + 178. *Bordeaux, Bibliothèque Municipale: D 38427.
1804	Oeuvres complettes de M. Berquin. Par ordre de matières. Tome douzième. Le petit Grandisson. A Leipsic chez George Auguste Grieshammer. 1804. 12^o. *München, Stadtbibliothek: 76 791. Dl. 11, met het eerste deel van Le petit Grandisson, ontbreekt.

[p. 51]

1805	Le petit Grandisson, abrégé, et rangé en forme de Thêmes ou petites Leçons. Traduit du Hollandois. Par P. Sazerac. Seconde Partie. A Amsterdam, chez J.R. Poster, Libraire à coté de la Bourse. 1805. 8^o. 114 + [II]. Amsterdam, UB: 670 B 6^2. Vertaling van het tweede deel van de verkorte Nederlandse editie z.j.
1805	Le petit Grandisson. Traduction libre du Hollandois. Par M. Berquin. Avec figures. Quatrième edition. A Londres: Chez Vernor et Hood, T. Boosey, Darton et Harvey, et A. Dulau et Co. Imprimé par Darton & Co. 1805. 12^o. 251 + frontispice tegenover de titelp. behorend bij p. 23. Verder gravures bij p. 29, 79 en 234. *Los Angeles, University of California Libraries: F B45p 1805. Eerste druk in 1795, tweede druk in 1798, derde druk in 1801.
1806	Le petit Grandisson, imité du Hollandois, par Berquin. Nouvelle edition. à La Haye, Chez les Héritiers de Isaac van Cleef, Libraires du Roi et de la Bibliothèque Royale 1806. 12^o. IV + 402. Gravure bij p. 46, aangeduid als Pl.2. Waarschijnlijk is Pl. 1. zoekgeraakt. Warder, Coll. Mr. C.F. van Veen; *Brussel, Bibliothèque Centrale de l'Université libre: 843.5 B 458 p.
1806	Carl Grandison, eller Ungdomens Monster. Af M. Berquin. Öfversättning af D. Krutmejer. Med tvenne Gravurer. Stockholm, Tryckt hos H.A. Nordström, 1806. Poͦ eget Foͤrlag. 12^o. [IV] + 210. Gravures bij p. 24 en 191. Stockholm, Kungliga Biblioteket: Sv. Saml. Underv. Barnb.
1810	Le petit Grandisson, abrégé, et rangé en forme de Thêmes ou, petites Leçons. Traduit du Hollandois de A.R. Par P. Sazerac. Seconde édition. A Amsterdam, chez J.R. Poster, Libraire à coté de la Bourse. 1810. 8^o. 88. Amsterdam, UB: 670 B 6^1. Vertaling van het eerste deel van de verkorte Nederlandse editie z.j. Eerste druk van

[p. 52]

	de vertaling van dl. 1 vermoedelijk in 1805.
1810	Le petit Grandisson. Traduction libre du Hollandois. Par M. Berquin. Avec figures. A Londres: Chez Vernor, Hood et Sharpe; T. Boosey; Darton, Harvey, et Darton; et A. Dulau et Co. Imprimé par Darton & Co. 1810. 12^o. 251 + frontispice tegenover de titelp., behorend bij p. 23. Andere gravures bij p. 29, 79 (had moeten zijn 78) en 234. Londen, BL: c.142. bb.26 (oude sign.: 12809.a.10.) Eerste druk in 1795, tweede druk in 1798, derde druk in 1801, vierde druk in 1805.
1810	Le petit Grandisson, Par Berquin. Orné d'une planche gravée en taille-douce. Seconde édition. [vignet] A Paris, Chez Le Prieur, Libraire, rue des Noyers, n^o. 45. 1810. 12^o. [IV] + 307 + frontispice. Parijs, Institut Pédagogique National, Bibliothèque Centrale de l'Enseignement Public: 2R in 12^o 431. Eerste uitgave vermoedelijk in 1807, hiervan is ons nog geen ex. bekend.
1812	Carl Grandison, eller Ungdomens Mönster. Af M. Berquin. Öfversättning af D. Krutmejer. Med tvenne Gravurer. Andra Upplagan. Stockholm, Tryckt hos H.A. Nordström, 1812. Paͦ eget Foͤrlag. 12^o. 180. Gravures tegenover p. 25 en 165. Stockholm, Kungliga Biblioteket: Sv. Saml. Underv. Barnb.; Turku, Aͦbo Akademis Bibliotek: IVb (Berquin 1812). Eerste druk in 1806.
1813	Le petit Grandisson, imité du hollandois, par Berquin. Nouvelle edition. à Amsterdam et à la Haye, Chez les Frères van Cleef. 1813. 12^o. [II] + 402. Amsterdam, UB: 1298 F 52. Eerdere drukken bij Van Cleef in 1791 (eerste), 1797 (tweede) en 1806 (derde?).
1816	Le petit Grandisson. Traduction libre du Hollandois. Par M. Berquin. Sixième édition. Revue et corrigée Par Arleville Bridel. A Londres: Chez T. Boosey; Darton, Harvey, et Darton; A.

[p. 53]

	Dulau et Co; et Law et Whitaker. Imprimé par Darton & Co. 1816. 12^o. 251 + 12. Londen, BL: CH 810/140 (oude sign.: 12803.aa.44.); *Oxford, Bodleian Library: Fic. 2782 f.9; *Mainz, Stadtbibliothek: 57/500. Eerste druk in 1795, tweede druk in 1798, derde druk in 1801, vierde druk in 1805, vijfde druk in 1810.
1821	Le petit Grandisson, Par Berquin. Orné de planches gravées en taille douce. Nouvelle édition. [vignet] A Paris, chez Masson, quai des Augustins, n^o 19. [Et] Bargeas, rue Saint-Martin, n^o 64. 1821. 12^o. IV + 297 + frontispice. Verder een gravure bij p. 240. Parijs, BN: R 22824.
1821	Le petit Grandisson par Berquin. Tome premier/ Tome second. A Leipsic chez George Auguste Grieshammer. 1821 8^o. Dl. 1: 174; dl. 2: 192. *Berlijn, Deutsche Staatsbibliothek: Xy 9435.
1822	Le petit Grandisson, traduction libre du hollandais, par Berquin; Mis en ordre par J.J. Regnault-Warrin. Tome premier/ Tome deuzième. [vignet] Paris, L. Mame-Delaunay, Libraire, quai Saint-Michel, maison neuve des cinq Arcades. 1822. 12^o. Dl. 1: 227; dl. 2: 224. Dl. 1 heeft 4 platen waarvan de eerste. tegenover de titelp., behoort bij p. 40; de andere bij p. 74, 145 en 177. Dl. 2 heeft 4 platen waarvan de eerste, tegenover de titelp., behoort bij p. 68; de andere bij p. 57, 138 en 189. *Milaan, Biblioteca Nazionale Braidense: 26.21.A.49; *Boston, Library of the Boston Atheneum (frontispice 2 bij p. 57, niet de bij p. 68 horende plaat). Dl. 26 en 27 van de Oeuvres complètes de Berquin. De beschrijving lijkt sterk op die van de ed. 1802 (Paris, André), waarvan het waarschijnlijk een herdruk is.
1823	Le petit Grandisson. Traduction libre du Hollandois par M. Berquin. Septième édition. Revue et corrigée Par Arleville Bridel. A Londres: Chez T. Boosey; Harvey et Darton; A. Dulau et Co; Et G. et W.B. Whitaker. Imprimé par J.G. Barnard. 1823. 12^o. 315. Londen, BL: Ch 820/ 58 (oude sign.: 12804.ccc.13.)

[p. 54]

	Eerste druk in 1795, tweede druk in 1798, derde druk in 1801, vierde druk in 1805, vijfde druk in 1810, zesde druk in 1816.
1825	Oeuvres de Berquin. Nouvelle édition, ornée de gravures, revue par un ancien professeur. Le petit Grandisson. Paris, Nepveu, Libraire, Passage des Panoramas. 1825. 8^o. [IV] + 395 + frontispice. Verder een gravure bij p. 229. Parijs, BN: R 22531; andere exx. vermeld in NUC, dl. 50, p. 142. Dl. 18 van de Oeuvres de Berquin, een uitgave in 20 dln.
1825	Le petit Grandisson, Par Berquin. Nouvelle édition, revue, corrigée avec soin, et ornée de figures. Paris, de l'imprimerie d'Auguste Delalain, Lib.-Edit., rue des Mathurins-S.-Jacques, n. 5. 1825. 18^o. [IV] + 322 + frontispice, behorend bij p. 25. Andere gravures bij p. 123 en 258. Parijs, BN: R 22825; Prijs, Bibliothèque des Universités de Paris à la Sorbonne: L.Fr. 2185 in 12^o; *Göttingen, Staats- und Universitätsbibliothek.
1826	Carl Grandison, eller Ungdomens Mönster. Af M. Berquin. Öfversättning af D. Krutmejer. Med tvenne Gravurer. Tredje Upplagan. Stockholm, 1826. Tryckt hos Direct. Henrik A. Nordström. Paͦ eget Förlag. 12^o. 180. Gravures bij p. 25 en 165, in dit ex. echter voorin gebonden. Stockholm, Kungliga Biblioteket: Sv. Saml. Underv. Barnb. Eerste druk in 1806, tweede druk in 1812.
1829	Le petit Grandisson, imité du hollandais, par Berquin. [vignet] A Lyon, chez Perisse frères, libraires, rue Mercière, n^o 33. A Paris, au dépot de librairie de Perisse frères, place St-Andrédes-Arts, n^o 11. 1829. 18^o. [IV] + 330. Parijs, BN: R 22569; *Bari, Biblioteca Nazionale ‘Sagarriga Visconti-Volpi’: 69.Z-29. Dl. 18 van de Oeuvres de Berquin, in 19 dln.
1829	Le petit Grandisson, par Berquin. [vignet] Paris, chez Jules Renouard, rue de Tournon, n^o 6. 1829. 12^o. [IV] + 356 + frontispice. Parijs, BN: Y^2 17486.

[p. 55]

	Dl. 17 van de Oeuvres complètes de Berquin. Herdruk van de ed. 1803 bij Renouard, de gravures verschillen echter.
1829	Le petit Grandisson suivi De Lydie de Gersin par Berquin, nouvelle édition revue et corrigée par M.F. Raymond Ornée de quatre Jolies Gravures, [vignet] Paris. Masson et Yonet, Libraires, rue Hautefeuille, n^o 14. 1829. 12^o. [IV] + 401. Le petit Grandisson: 1-319. Parijs, BN: R 22551. In dit ex. geen gravures, in tegenstelling tot wat de titelp. zegt. Op de band: Berquin Oeuvres complètes 8. (Volgens de catalogus van de BN een uitgave in 10 dln.) Behalve dit ex. nog: Parijs, BN: R 22541, hetzelfde werk, maar dan voorzien van een extra titelp. en Franse titelp. De titelp.: Oeuvres complètes de Berquin nouvelle édition revue et corrigée par M.F. Raymond avec une notice sur Berquin par M. Bouilly Auteur des Conseils à ma Fille, etc. Ornée de quarante jolies Gravures. Le petit Grandisson. [vignet] Paris Masson et Yonet, Libraires, rue Hautefeuille, n^o 14. 1829. Dit ex.: [IV] + [IV] + 401. Wij kunnen hier niet van twee edities spreken.
1830	Le petit Grandisson par Berquin. Tome premier/ Tome second. Vienne, de l'imprimerie de Schrämbl, rue Dorothée. 1830. 8^o. Dl. 1: 236; dl. 2: 234. *Wenen, Österreichische Nationalbibliothek: 759.055-A; *Wenen, Universitätsbibliothek: I 270.488/ 60-61. Het ex. van de UB Wenen heeft een afwijkende (extra?) titelp.: Bibliothèque instructive et amusante, ou Collection des ouvrages les plus nouveaux et les plus intéressans de la littérature française. Tome LX/ LXI. Vienne, de l'imprimerie de Schrämbl. rue Dorothée. 1830. In beide dln. van dit ex. is bovendien een frontispice opgenomen. De UB Wenen geeft als formaat 12^o op in tegenstelling tot de Nationalbibliothek. De paginering is echter hetzelfde.
1833	Le petit Grandisson par Berquin. [vignet] A Paris, chez Jules Renouard, rue de Tournon, N^o 6. 1833. 12^o. [IV] + 356 + frontispice. Parijs, BN: R 22589. Herdruk van de ed. 1829 bij Renouard. De frontispices in beide ed. komen overeen. Zie ook de ed. 1803 bij

[p. 56]

	bij Renouard.
1833	Le petit Grandisson, imité du Hollandais, par Berquin. [vignet] A Lyon, chez Perisse frères, libraires, rue Mercière, N^o 33. A Paris, au dépôt de librairie, rue de Pot de-Fer St-Sulpice, n. 8. 1833. 18^o. [IV] + 330. Parijs, BN: R 22582; ander ex. vermeld in NUC, dl. 50, p. 151. Maakt deel uit van de Oeuvres de Berquin. Herdruk van de ed. 1829 bij Perisse.
1833	Oeuvres complètes de Berquin, nouvelle édition revue et corrigée par M.F. Raymond, avec une notice sur Berquin par M. Bouilly, Auteur des Conseils à ma Fille, etc. Ornée de quarante jolies gravures. Le petit Grandisson. [vignet] Paris Masson et Yonet, Libraires, rue Hautfeuille, N^o. 14. 1833. 12^o. 344. Le petit Grandisson: 5-273. Met frontispice en verder gravures bij p. 107, 170 en 221. Parijs, BN: R 22597. Dl. 8 van de Oeuvres complètes de Berquin. Eerder een uitgave bij Masson et Yonet in 1829. Beide uitgaven in 10 dln.
1835	Le petit Grandisson, imité du Hollandais, par Berquin. [vignet] A Lyon, chez Perisse frères, libraires, rue Mercière, n^o. 33. A Paris, au dépôt central de librairie rue du Pot-de-Fer St. Sulpice, n^o. 8. 1835. 18^o. [IV] + 330. Parijs, BN: R 22583. Maakt deel uit van de Oeuvres de Berquin. Herdruk van de ed. 1829 bij Perisse. Zie ook uitgave in 1833 bij Perisse.
1835	Oeuvres complètes de Berquin. Nouvelle édition Ornée de Vignettes gravées sur bois. Introduction à la connaissance de la nature.- Lydie de Gersin.- Sandford et Merton.- Le petit Grandisson.- Idylles. Tome quatrième. Paris: Astoin, Biais, Renduel. 1835. Imprimé par Éverat, rue du Cadran, n^o. 16. 8^o. [IV] + 412. Le petit Grandisson: 295-404. Parijs, BN: R 22603; * Berlijn, Universitäts-Bibliothek der Humboldt-Universität: Xx 69012^2. Uitgave van de Oeuvres complètes in 4 dln. De tekst is

[p. 57]

	over twee kolommen per pagina verdeeld.
1836	Oeuvres complètes de Berquin. Nouvelle édition Ornée de 200 Vignettes gravées et dessinées par les meilleurs Artistes. Tome quatrième. Paris, Henriot, éditeur, rue Neuve-Saint-Marc, n. 6. 1836. 8^o [IV] + 412. Le petit Grandisson: 295-404. Parijs, BN: R 22607 (in dit ex. ontbreekt 353-368); compleet ex. van deze ed. in ons bezit; andere exx. vermeld in NUC, dl. 50, p. 142. Uitgave van de Oeuvres complètes in 4 dln. De tekst is over twee kolommen per pagina verdeeld. Herdruk van de ed. 1835 bij Astoin, Biais en Renduel.
1840	Oeuvres complètes de Berquin. Nouvelle édition Ornée de 200 Vignettes Tome quatrième - Introduction à la connaissance de la nature.- Lydie de Gersin.- Sandford et Merton.- Le petit Grandisson.- Idylles, [gravure] Paris Didier, libraire-éditeur 35, quai des Augustins 1840 8^o. [II] + 412. Le petit Grandisson: 295-404. Leiden, UB: 1376 G 20-21. Uitgave van de Oeuvres complètes in 4 dln. De tekst is over twee kolommen per pagina verdeeld. Herdruk van de ed. 1835 bij Astoin, Biais en Renduel. Zie ook de ed. 1836 bij Henriot.
1843	Oeuvres complètes de Berquin Édition Illustrée de deux cents vignettes Tome quatrième Introduction a la connaissance de la nature.- Lydie de Gersin.- Sandford et Merton.- Le petit Grandisson.- Idylles, [vignet] Paris Didier, Libraire-Editeur 35, Quai des Augustins. 1843. 8^o. [IV] + 412. Le petit Grandisson: 295-404. Parijs, BN: R 22611; ander ex. vermeld in NUC, dl. 50, p. 142. Uitgave van de Oeuvres complètes de Berquin in 4 dln. De tekst is over twee kolommen per pagina verdeeld. Herdruk van de uitgave in 1840 bij Didier. Zie verder de ed. 1835 (Astoin) en 1836 (Henriot).
1844	Le petit Grandisson, imité du Hollandais, par Berquin. [vignet] Librairie d'Éducation de Perisse frères. Lyon, Grande rue Mercière, 33. Paris, rue Pot-de-Fer S.- Sulp., 8. 1844. 12^o. [IV] + 330. Parijs, BN: R 22584. Maakt deel uit van de Oeuvres de Berquin. Herdruk van

[p. 58]

	de ed. 1829 bij Perisse, zie verder de uitgaven bij Perisse in 1833 en 1835.
1851	Sandford et Merton suivi du Petit Grandisson, de Lydie de Gersin et précédé de l'Introduction familière à la connaissance de la Nature par Berquin Nouvelle Édition [vignet] Paris Didier, Libraire-Éditeur 35, Quai des Augustins 1851 8^o. [IV] + 412. Le petit Grandisson: 295-404. Parijs, BN: R 22839; ander ex. vermeld in NUC, dl. 50, p. 151. Dl. 4 uit de serie Oeuvres de Berquin. De tekst is over twee kolommen per pagina verdeeld. Ondanks veranderde titel en herdruk van de edities 1840 en 1843 bij Didier. Zie verder de ed. 1835 (Astoin) en 1836 (Henriot).
1851	Ungdomens Mönster. Carl Grandisons ädla tänkesätt framställde i bref. Af M. Berquin. Med Kolorerade Kopparstick. Stockholm, 1851. 12^o. 180. Ingekleurde gravures bij p. 25 en 165, die echter in dit ex. voorin gebonden zaten. Stockholm, Kungliga Biblioteket: Sv. Saml. Underv. Barnb. Achterzijde titelp. heeft als impressum: Stockholm, tryckt hos Joh. Beckman, 1851. Eerste druk in 1806, tweede druk in 1812, derde druk in 1826.
1853	Le petit Grandisson par Berquin. Édition revue et corrigée [vignet] Librairie des bons livres. Limoges chez Martial Ardant Frères rue des Taules. Paris chez Martial Ardant Frères quai des Augustins, 25. 1853. 18^o. 215 + frontispice. Parijs, BN: R 22826. Op de Franse titelp.: Bibliothèque Religieuse, Morale, Littéraire, pour l'enfance et la jeunesse, publiée avec approbation de Mgr. L'Archevêque de Bordeaux, dirigée par M. L'Abbé Rousier, Directeur de l'oeuvre des Bons Livres, Aumônier du Lycée de Limoges.
1856	Sandford et Merton suivi du Petit Grandisson, de Lydie de Gersin et précédé de l'Introduction familière à la connaissance de la Nature par Berquin Nouvelle édition. [vignet] Paris Didier, libraire-éditeur 35, Quai des Augustins. 1856. 8^o. [IV] + 412. Le petit Grandisson: 295-404. Parijs, Institut Pédagogique National, Bibliothèque Centrale de l'Enseignement Public: 2R-370.

[p. 59]

	Dl. 4 uit de serie Oeuvres de Berquin. De tekst is over twee kolommen per pagina verdeeld. Herdruk van de ed. 1851 bij Didier. Zie verder de ed. 1840 en 1843 bij Didier, en de ed. 1835 (Astoin) en 1836 (Henriot).
1857	Sandford et Merton suivi du Petit Grandisson, de Lydie de Gersin et précédé de l'Introduction familière à la connaissance de la Nature par Berquin. Nouvelle édition. [vignet] Paris Didier, Libraire-Éditeur 35, Quai des Augustins. 1857. 8^o. [IV] + 413. Le petit Grandisson: 295-404. Parijs, BN: Y^2 17494. Waarschijnlijk ook verkrijgbaar geweest in een uitgave van de Oeuvres. De tekst is verdeeld over twee kolommen per pagina. Herdruk van de ed. 1851 bij Didier, die al in 1856 herdrukt was. Zie verder de ed. 1840 en 1843 bij Didier, en de ed. 1835 (Astoin) en 1836 (Henriot).
1857	Le petit Grandisson, imité du Hollandais, par Berquin. [vignet] Perisse frères, imprimeurs-libraires de N.S.P le Pape et de S. Em. Mgr. le Cardinal-Archevêque de Lyon. Lyon, ancienne maison rue Mercière, 49, et rue Centrale, 60. Paris, nouvelle maison rue Saint-Sulpice, 38, angle de la place. 1857. 12^o. [IV] + 330. Parijs, BN: R 22585. Maakt deel uit van de Oeuvres de Berquin. Herdruk van de ed. 1829 bij Perisse. Zie verder de uitgaven bij Perisse in 1833 en 1835, en in 1844.
1860	Sandford et Merton suivi du Petit Grandisson, de Lydie de Gersin et précédé de l'Introduction familière à la connaissance de la Nature par Berquin Nouvelle Edition. [vignet] Paris Librairie Académique Didier et C^e, Libraires-Éditeurs 35, Quai des Augustins. 1860. 8^o. [VI] + 413. Le petit Grandisson: 295-404. *Bordeaux, Bibliothèque Municipale: P.F. 14357. Dl. 4 van de Oeuvres de Berquin. De tekst is verdeeld over twee kolommen per pagina. Herdruk van de ed. 1851 bij Didier, die ook al in 1856 en 1857 herdrukt was. Zie verder de ed. 1840 en 1843 bij Didier, en de ed. 1835 (Astoin) en 1836 (Henriot).
1863	Sandford et Merton suivi du Petit Grandisson, de Lydie de Gersin et précédé de l'Introduction familière à la connaissance de la Nature par Berquin Nouvelle Édition. [vignet] Paris Librairie Académique Didier et C^e, Libraires-Éditeurs 35, Quai des Augustins. 1863.

[p. 60]

	8^o. [IV] + 413. Le petit Grandisson: 295-404. Parijs, Bibliothèque des Universités de Paris à la Sorbonne: S.G.oe. 702 in-8^o. Waarschijnlijk ook verkrijgbaar geweest in een uitgave van Berquins Oeuvres. De tekst is over twee kolommen per pagina verdeeld. Herdruk van de ed. 1851 bij Didier, die ook al in 1856, 1857 en 1860 werd herdrukt. Zie verder de ed. 1840 en 1843 bij Didier, en de ed. 1835 (Astoin) en 1836 (Henriot).
[1864]	Berquin Le petit Grandisson suivi de Le retour de croisière Les soeurs de lait - Les joueurs L'honnête fermier Nouvelle édition illustrée de nombreuses vignettes par G. Staal gravées par MM. Demarle, Pannemacker, Hotelin, etc. [vignet] Paris Garnier frères, libraires-éditeurs 9 rue des Saints-Pères, et Palais-Royal, 215 [1864] 18^o. [VI] + 505 + [I]. Le petit Grandisson: 1-284. Parijs, BN: R 22827; mogelijk andere exx.: 's-Gravenhage, KB: Ki 4839 en Warder, Coll. Mr. C.F. van Veen, deze exx. zouden echter ook tot de ed. [1872] of [1878] kunnen behoren, wat moeilijk is vast te stellen zonder alle exx. naast elkaar te leggen. Talloze gravures, o.a. op en tegenover de titelp.
[1864]	Berquin Sandford et Merton suivi de Le petit Grandisson Le retour de Croisière - Les soeurs de lait - Le joueurs Le page - L'Honnête fermier - Illustrés d'un grand nombre de vignettes sur bois gravées par Demarle, Pannemacker, Hotelin, Mouard, Midderigh, etc., etc. Dessins de G. Staal [vignet] Paris Garnier frères, Libraires-Éditeurs 6, rue des Saints-Pères, et Palais-Royal, 215. [1864] 8^o. [IV] + 603. Le petit Grandisson: 265-439. Parijs, BN: Y^2 17496; *Bordeaux, Bibliothèque Municipale: D.U. 293. Talloze gravures, o.a. op en tegenover de titelp.
1867	Sandford et Merton suivi du Petit Grandisson, de Lydie de Gersin et précédé de L'introduction familière à la connaissance de la Nature par Berquin Nouvelle Édition. [vignet] Paris Librairie Académie Didier et C^ie, Libraires-Éditeurs 35, Quai des Grands Augustins, 1867. 8^o. [IV] + 413. Le petit Grandisson: 295-404. Parijs, BN: Y^2 17495. Maakt deel uit van Berquins Oeuvres. De tekst is verdeeld over twee kolommen per pagina. Herdruk van de ed. 1851 bij Didier, die ook al in 1856, 1857, 1860 en

[p. 61]

	1863 herdrukt werd. Zie verder de ed. 1840 en 1843 bij Didier, en de ed. 1835 (Astoin) en 1836 (Henriot).
[1872]	Berquin Le petit Grandisson suivi de Le retour de croisière Les soeurs de lait.- Les joueurs L'honnête fermier Nouvelle édition illustrée de nombreuses vignettes par G. Staal gravées par MM. Demarle, Pannemarcker, Hotelin, etc. [vignet] Paris Garnier frères, libraires-éditeurs 9, rue des Saints Pères, et Palais-Royal, 215 [1872] 18^o. [VI] + 505 + [I]. Le petit Grandisson: 1-284. Parijs, BN: R 22828. Zie ook de aantekening bij de ed. [1864] bij Garnier, waarvan deze een herdruk is, voor mogelijke andere exx. Talloze gravures, o.a. op en tegenover de titelp.
[1875]	Berquin Le petit Grandisson Édition revue par E. du Chatenet. [vignet] Limoges Eugène Ardant et C^ie, éditeurs. [1875] 12^o. 240. Parijs, BN: R 22829.
[1878]	Berquin Le petit Grandisson Édition revue par E. du Chatenet. [vignet] Limoges Eugène Ardant et C^ie, éditeurs. [1878] 12^o. 240. Parijs, BN: 8^o Y^2 10767. Herdruk van de ed. [1875].
[1878]	Berquin Le petit Grandisson suivi de Le retour de croisière Les soeurs de lait - Les joueurs L'honnête fermier Nouvelle édition illustrée de nombreuses vignettes par G. Staal gravées par MM. Demarle, Pannemarcker, Hotelin, etc. [vignet] Paris Garnier frères, libraires-éditeurs 6, rue des Saints-Pères, 6 [1878] 18^o. [VI] + 505 + [I]. Le petit Grandisson: 1-284. Parijs, BN: 8^o Y^2 1719. Zie ook de aantekening bij de ed. [1864], waarvan het een herdruk is, voor mogelijke andere exx. Talloze gravures o.a. op en tegenover de titelp.
[1882]	Berquin Le petit Grandisson Édition revue par E. du Chatenet. [vignet] Limoges Eugène Ardant et C^ie, éditeurs. [1882] 12^o. 240. Parijs, BN: 8^o Y^2 13338. Herdruk van de ed. [1875], die ook al in 1878 herdrukt was.

[p. 62]

[1885]	Berquin Le petit Grandisson Édition revue par E. du Chatenet. [vignet] Limoges Eugène Ardant et C^ie, éditeurs. [1885] 12^o. 240. Parijs, BN: 8^o Y^2 15717. Herdruk van de ed. [1875], die ook al in 1878 en 1882 herdrukt was.
z.j.	De kleine Grandisson verkort, en in themata's of kleine leeslesjes verdeeld. Door A.R. Te Amsterdam, Bij J.R. Poster, Boekverkooper, bezijden de Beurs, [z.j.] 8^o. 2 dln. Dl. 1: 69 + [III]; dl. 2: 96. Amsterdam, UB: 672 D 36 en 1173 F 56 (alleen dl. 1). Vermoedelijk na 1798 verschenen, want in de fondslijst achter de vermelde exx. wordt de uitgave in 4 dln. van 1798 genoemd. De titelp. van dl. 2 heeft: Tweede stukje: Te Amsterdam, Bij J.R. Poster, Boek- en Papierverkooper, bezijden de Beurs. N.B. De datering van deze en de drie volgende ed. levert problemen op. Van de vier uitgaven is er één waarschijnlijk uitgegeven in of rond 1792 (vermeld in Saakes' Naamlijst 1790-1893, p. 206) en een tweede waarschijnlijk in 1831 (vermeld in de Alphabetische naamlijst van boeken 1790-1831, Supplement 1790-1832, p. 48).
z.j.	De kleine Grandisson verkort en in themata's of kleine leeslesjens geschikt. Door A.R. Te Amsterdam, bij J.R. Poster, Boek en Papierverkoper, bezijden de Beurs, [z.j.] 8^o. 96 + [III]. Warder, Coll. Mr. C.F. van Veen. Zie N.B. hierboven.
z.j.	De kleine Grandisson verkort, en in themata's of kleine leeslesjens geschikt. Ten gebruike der Schoolen. Tweede stukje. Te Amsterdam, by Johannes Roelof Poster, [z.j.] 8^o. 96. Warder, Coll. Mr. C.F. van Veen. Zie N.B. hierboven.
z.j.	De kleine Grandison verkort, en in themata's of kleine leeslesjes verdeeld. Door A.R. Te Amsterdam, Bij J.R. Poster, Boek- en Papierverkooper, bezijden de Beurs, [z.j.] 8^o. 2 dln. Dl. 1: 69 + [III]; dl. 2: 96. Warder, Coll. Mr. C.F. van Veen.

[p. 63]

Zie N.B. hierboven.

Bibliografische notities

Dat de bibliografie alle edities bevat die er ooit van De kleine Grandisson zijn uitgekomen, is zeker niet waar. Van een paar drukken kennen wij wel een vermoedelijke vindplaats, maar onze gegevens erover zijn te gering om ze in de bibliografie op te nemen. Over het bestaan van weer andere drukken hebben wij maar vage aanwijzingen; naar exemplaren ervan zullen wij blijven zoeken. Tenslotte twijfelen wij er niet aan, of er zullen nog nieuwe, ons geheel onbekende edities opduiken. In korte notities geven wij hieronder de stand van zaken weer.

1.	Een uitgave in Bern (Zwitserland) van de verzamelde werken van Berquin wordt vermeld in: J.-M. Quérard, Le France littéraire, ou Dictionnaire bibliographieque [...], Paris 1827. Dl. 1, p. 297. De Zwitserse centrale catalogus kent geen exemplaren van deze serie, die waarschijnlijk ook Le petit Grandisson bevat.
2.	De Nouvelle Biographie Générale, dl. 5, kol. 657 (Paris 1855) noemt een ons onbekende editie van Le petit Grandisson: Paris 1807 in-18.
3.	Quérard (zie notitie 1) noemt nog de ons onbekende: Oeuvres. [van Berquin] Edition originale. Paris, Brunet, sans date, 60 vol. in-18. Oeuvres [van Berquin] Paris, Dufart, 1797-1802, 38 vol. in-18. (Het lijkt ons niet onmogelijk dat een van de ons bekende Dufart-uitgaven uit 1796 toch tot deze serie wordt gerekend.) Oeuvres. [van Berquin] Paris, Leprieur, 1807, 10 vol. in-12, avec fig. Oeuvres. [van Berquin] Paris, Masson et Yonet, 1822, 10 vol. in-12, ornés de fig.
4.	P. Chéron, Catalogue général de la librairie française au XIXe siecle [...], Paris 1856-1859, dl. 1, kol. 839, noemt nog de ons onbekende: Oeuvres complètes. [van Berquin] Paris, Didier, 1842. 4 vol. in-8. Oeuvres complètes. [van Berquin] Paris, Didier, 1855. 4 vol. pet. in-8. Le petit Grandisson, Paris, J. Renouard, 1832, in-18, avec une gravure.
5.	A. Ciornacescu, Bibliographie de la littérature française du 18e siècle, Paris 1969, dl. 1, p. 331, noemt nog de ons onbekende: Le petit Grandisson, traduction libre du hollandois par M. Berquin. P[aris]. 1795. 8^o.
6.	De Journal Général de la littérature de France 1808 noemt een uitgave van Berquins werken in 10 dln. 18^o bij Lenormand in Parijs. (Ons onbekend)
7.	De Provinciale Bibliotheek te Middelburg heeft van de verkorte Franse schooluitgave van Le petit Grandisson waarschijnlijk nog een 5e druk. Dit zou betekenen dat er nog een 3e en 4e druk zijn tussen 1810 (2e dr.) en 1835 (5e dr.).
8.	Een Kopenhaagse editie van Le petit Grandisson in 1805, uitgegeven met een door J. Werfel verzorgde woordenlijst, wordt vermeld in: Chr. von Bruun, Bibliotheca Danica. Systematisk Fortegnelse over den Danske Literatur fra 1482 til 1830, afl. 10, 4e dl, kol 40. (Kjøbenhavn 1902)