Bzzlletin. Jaargang 20

[p. 36]

Karel Eykman
Een tik tegen de werkelijkheid

Aan grote woorden heeft Ries Moonen een hekel, het Kind hoeft niet zo nodig beschermd te worden maar het is wel leuk wanneer er in verhalen wraak wordt genomen. Karel Eykman overeen schrijver die alleen in opdracht kan schrijven.

Het was, herinner ik me, op een vergadering van het Collectief over de schoolmeesterserie Om de hoek. We hadden allemaal ons best gedaan om een lief, grappig, warm, maar realistisch verhaal te maken, behalve Hans Dorrestijn natuurlijk, die had weer knettergekke nonsens geschreven. Dat gaf verder niet, we legden dat verhaal gewoon in de mond van marktkoopman Kees Kabaal, een personage in onze serie aan wie fantastische onzin wel toevertrouwd was.

Maar toen ging Ries een verhaal voorlezen dat we wel geestig vonden, alleen konden we het met geen mogelijkheid in ‘Om de hoek’ passen. Het was een stripachtig verhaal over Jetje die overal per ongeluk de grootste chaos veroorzaakt, terwijl de ouders daar bewonderenswaardig laconiek onder blijven. Het was niet realistisch, niet fantastisch, het zat daar ergens tussenin. De werkelijkheid had een tik meegekregen, zodat je onder het lezen op het verkeerde been werd gezet. Die verhalen zijn in de Blauw Geruite Kiel in Vrij Nederland terecht gekomen en later is daar Ries zijn enige boek van gemaakt, Een stoel met losse pootjes, waaruit het volgende fragment:

(Jetje heeft rolschaatsen gekregen, maar ze valt meer dan ze rijdt of staat: BOEMS!)
‘Je lijkt wel van gummi,’ zei Gerard, ‘je stuitert.’
‘Ik heb overal blauwe plekken,’ zei Jetje, die stond te steigeren op haar schaatsen. Maar nu viel ze gelukkig in het gras.
‘Je rolschaatsen zijn te klein,’ zei Carla.
‘Nee,’ zei Jetje, ‘ik geloof eerder dat mijn laarzen te groot zijn.’
‘Waarom heb je dan van die grote laarzen?’ vroeg Joep.
‘Omdat mijn voeten er anders niet in kunnen,’ zei Jetje.
‘Zo kun je niet rolschaatsen,’ zei Gerard.
‘Welles,’ zei Jetje. ‘Laten we doen wie het eerst bij de hoek is.’
Iedereen schoot weg, maar Jetje bleef achter een bank haken. Hup, daar lag ze.
Jetjes moeder, die net uit het raam keek, zei: ‘Jetje speelt rotte appeltje.’
‘Valt ze nog steeds?’ vroeg haar vader.
‘Ja,’ zei haar moeder. ‘Echt rechtop staan heeft ze vanmiddag nog niet gedaan. Ze wankelt alleen maar.’
‘Ze is net zo'n type als ik,’ zei haar vader.
‘Haar rolschaatsen zijn te klein,’ zei haar moeder.
‘Ze groeit te hard,’ zei haar vader.
‘Laten we maar andere rolschaatsen voor haar kopen,’ zei haar moeder.
Twee dagen later zat Jetjes vader de krant te lezen. Ineens hoorde hij BOEM!
Hé, dacht hij, dat is Jetje.
‘En ik heb haar net nieuwe rolschaatsen gegeven!’ riep hij naar haar moeder, die in de keuken stond.
‘Jawel,’ zei Jetjes moeder. ‘Maar Jetje is nu bezig met een fiets. En die fiets is veel te groot voor haar.’
Boem! ging het buiten.
Ze hoort ook niet op jouw fiets,’ zei Jetjes vader.
‘Nee,’ zei haar moeder, ‘maar ze is op jóứw fiets.’
‘Wat! Mijn fiets? Een herenfiets!’
‘Ja, met haar been onder de stang door.’
Boem! ging het buiten.
‘Vreselijk!’ zei Jetjes vader.
‘Jetje kan een hoop hebben,’ zei haar moeder. ‘Ze is van elastiek.’
‘Jetje wel, maar mijn fiets niet,’ zei haar vader. ‘Het zal er wel op neerkomen dat ik morgen op de rolschaatsen naar mijn werk moet.’
En zo gebeurde het ook.

[p. 37]

‘Ik houd nu eenmaal van een andere realiteit,’ zegt Ries daar zelf over, ‘de alledaagse werkelijkheid is al saai genoeg. Het heeft te maken met chargeren. Dat is niet om Jetje of haar ouders belachelijk te maken. Aan de basis van die verhalen staat de solidariteit door dik en dun tussen ouders en kind. Wat voor rampen Jetje ook aanricht, vader en moeder blijven vierkant achter hun kind staan. Juist omdat dat in werkelijkheid niet altijd het geval is, is het van belang dat het in boeken wel gebeurt. In mijn meer realistische verhalen voor Om de hoek en Gritter heb ik ook geprobeerd een wereld te scheppen waarin kinderen in de klas het onderling naar hun zin hebben, een bepaalde jofele sfeer bij wijze van uitvalsbasis. Ik weet ook wel dat daar kritiek op was (uit de hoek van linkse Pabo's, met name omdat we te soft zouden zijn en de discriminatie van etnische minderheden verdoezelen, K.E.) maar ik hecht daar nu eenmaal sterk aan. Je zal mij geen grote woorden horen gebruiken als Warmte of Geborgenheid en ik heb ook helemaal niet het gevoel dat wij het Kind zo nodig moeten beschermen, maar je wilt in je verhalen wel iets van wraak nemen tegen de grote bekken. Zo heb ik het verhaal geschreven van dat stotterende jongetje dat in de winkel wordt weggedrukt. Anderen dringen voor terwijl hij toch een nummertje had getrokken uit de bonnetjes-automaat. Om iets terug te doen trekt hij wel vijftig nummertjes tegelijk, zodat de zaak in het honderd loopt. Daar heb ik plezier in, de minst grote bekken verliezen het meestal in het leven, maar niet in zo'n boek.’

‘Er zal bij mij wel geen innerlijke noodzaak zijn. Ik kan mezelf geen opdracht geven, ik ben geen literair schrijver.’

Simpel en effectief

In zijn werk voor televisie gaat Ries nog verder. Door konsekwent redenerend de zaken om te keren weet hij met ijzeren logika de wereld van de volwassenen aan de kaak te stellen. Om een voorbeeld te noemen uit een van de eerste Stratemakeropzee-shows: Kind moet vroeg naar bed en niet zeuren over bang zijn in het donker. Vader en moeder voelen zich in de stille huiskamer niet op hun gemak met die gierende wind buiten, zetten zowel de radio als de televisie hard aan en klampen zich voor alle veiligheid aan elkaar vast. Dan komt het kind beneden, het kan niet slapen vanwege het lawaai.

Dat is typisch Ries. Als er een professor is die kan aantonen dat de blikopener eerder dan het blik is uitgevonden, of een klein meisje zegt tegen haar moeder: ‘Mamma, dit is nu tante Jet, geef tante eens een handje’, dan kan je er donder op zeggen dat hij dat geschreven heeft. Niet het absurdisme van Hans Dorrestijn, geen Pinterriaanse dialogen zoals van Jan Riem en evenmin het emotionele, weemoedige, literaire van Willem Wilmink, Fetze of mij. Het ziet er heel simpel en voor de hand liggend uit, maar het is wel effektief.

‘Ik heb de neiging om intellectualistisch, rationeel te schrijven,’ zegt hij, ‘ik heb ook opdrachten nodig en deadlines, vaste personages waarvoor ik teksten moet maken én ik moet weten hoe het betaald wordt, anders komt het er niet van. Dus er zal bij mij wel geen innerlijke noodzaak zijn. Ik kan mezelf geen opdracht geven, ik ben geen literair schrijver. Ik heb zo nu en dan wel eens een scène gemaakt die heel mooi geschreven was, over een man die in een Volkswagen veranderde bijvoorbeeld, maar het werkte niet. Het was te

[p. 38]

goed geschreven om speelruimte te laten voor de akteur. Bovendien ging het over de hoofden van kinderen heen.’

Ries Moonen

Zijn achterdocht tegen eigen literaire pretenties bevalt me wel. Toch vind ik dat hij zich ook niet te bescheiden op moet stellen. Hij kan het best, als hij maar durft. Hij is in staat prachtige, ontroerende teksten te maken, bijvoorbeeld die scène van een blinde, waar Joost Prinsen zo enthousiast over was. Iemand raakt verdwaald door opkomende mist en een blinde leidt hem terug. Heel geserreerd legt de blinde uit hoe hij kan ‘zien’ door scherp op geluiden en geuren te letten. Zo heeft hij een opmerkingsgave ontwikkeld waar zienden nog veel van kunnen leren. Maar als ik Ries vertel, hoe knap ik dat van hem vindt, wimpelt hij dat glimlachend weg. ‘Ik vind het zelf op de rand van sentimenteel en ook nogal moralistisch. Jongen, ik zweer je, ik zou zo honderd tranentrekkers kunnen maken, proza-smartlappen, maar ik zou me rotgeneren.’

Natuurlijk, juist door zijn koele aanpak is hij een onmisbaar element in het Collectief, maar toch zou ik willen dat hij zo nu en dan eens wat heftiger uit durfde te pakken. Als hij nou eens wat sentimenteler werd, dan beloof ik, dat ik wat ingetogener zal schrijven. Doen?