De Brakke Hond. Jaargang 7

[p. 4]

[Nummer 25]

Bart de Man
Poging tot Polemiek met Poll

Weet u waar ik niet van houd?

Neen?

Ik houd niet van boeken met een titel die pas na een explicatie van twee alinea's duidelijk wordt, pardon, waarvan pas na een explicatie van twee alinea's duidelijk wordt dat hij de lading niet dekt. Neem nu De gouden lamp van K.L. Poll (Utrecht/Antwerpen: Veen, 1989). Die gouden lamp, zo legt de literatuurredacteur van NRC Handelsblad en redacteur van Hollands Maandblad ons tweemaal uit (een keer in de inleiding en een keer in een ‘Ode aan Callimachus’), is een kunstwerk dat door een Griekse beeldhouwer uit de vijfde eeuw voor Christus was vervaardigd voor het Erechtheion in Athene: een ding dat dag en nacht bleef branden, maar dat desalniettemin verloren is gegaan. ‘De gouden lamp is,’ zo meent Poll, ‘voor wie het zo wil zien, de lamp van de beschaving. Er zijn cultuursociologen die menen dat beschaving een proces is, kenbaar en stuurbaar, en dat de mensheid in de loop van dat proces steeds beschaafder wordt. Er zijn anderen die dat geen beschaafde gedachte vinden.’ Een simpele vraag: hoe kan waar iets sinds vijfentwintig eeuwen niets meer over vernomen is, een symbool zijn voor iets waar wij nog elke dag mee te maken hebben?

Het begint ons enigszins te lichten als we in de ode aan Callimachus (de sculpter in kwestie) horen hoe Poll tegen die lamp gelopen is. ‘De naam en het beeld van Callimachus zag ik plotseling voor me. Van een Callimachus. Ik had een gevoel van alles doordringende nabijheid van het verleden, van elk verleden, ook op een afstand van 2500 jaar. Het was een bevrijdend gevoel van “dus toch”, “eindelijk”, hier in mijn kamer, alsof ik er zonder het te weten al lang op had gewacht. De nachtmerrie van

[p. 5]

de vooruitgangsgedachte, het idee dat ieder volgend uur en ieder volgend mens de vorige de doodsteek geeft van veroudering, was pas op dat moment werkelijk voorbij. Ik wist niet of er ooit een Callimachus had bestaan. Ik zocht het op in de encyclopedie. Er bleken er zelfs twee te zijn, een dichter en een, oudere, beeldhouwer. Ik heb de beeldhouwer gekozen - ik ben nu jumelé avec, zoals dat op Franse plaatsnaamborden heet.’

Na een dergelijke alinea kan de scepticus die ik ben alleen maar onbegrijpend het hoofd schudden. Van tweeën een: ofwel is die K.L. Poll een paragnost, een nieuwe Croiset of Bardi, ofwel is hij een aansteller, die de goedgelovige lezer wijs wil maken dat hij een visioen van de lamp van Callimachus heeft gehad, vóór hij van de man en zijn werk ooit had gehoord. Omdat ik moeilijk kan geloven dat een zo eerbiedwaardige essayist zijn publiek om de tuin wil leiden, gok ik maar op het eerste. De heer Poll heeft verschijningen. Hij is een visionair, die een direct contact heeft met dingen die honderden jaren geleden gebeurd zijn, hij is, in één woord, een gelovige.

Het wordt nu ook duidelijk waarom Poll het oneens is met mensen die menen dat beschaving een kenbaar en stuurbaar proces is. Om iets te kennen, mag je niet geloven, maar moet je nadenken. Om iets te sturen, mag je niet denken dat er iemand anders stuurt. Beschaving: een gouden lamp? Mij best, zolang je maar niet gelooft dat het een eeuwige lamp is, die zelfs niet hoeft te bestaan om ons van licht te voorzien. Neen, de lamp van beschaving is een gemaakte lamp, waaraan wij voortdurend zitten te knutselen, waarin wij voortdurend allerhande brandstoffen gieten, waarvan wij ons voortdurend blijven afvragen of ze het wel zal houden. De lamp van de beschaving is niet de lamp van het geloof maar een lamp van de rede en de praktijk.

De gouden middelmaat

Nee maar, hoor ik u zeggen, Poll is toch helemaal niet het prototype van de blindgelovige. Hij schrijft in de NRC toch

[p. 6]

altijd van die gedegen, weldoordachte stukken, die zo redelijk, zo tolerant en zo ongelooflijk genuanceerd lijken, dat zij de saaiheid zelve zijn. Inderdaad. Ik stel me Poll voor als een man die zijn bolhoed aanhoudt als hij in bed stapt. Geen onvertogen woord komt uit zijn mond. De middelmaat is zijn enige milieu. Hij is dan ook de geboren compromissluiter. Hoor maar hoe hij water en vuur probeert te verzoenen. ‘Waar begint de corruptie van het eigenbelang en waar begint de verharding van de onpersoonlijke macht? Het gaat om het definiëren van een tussenzone.’ Of nog sterker: ‘Wij kunnen elkaar, per cultuur, per periode, met geweld dwingen tot gehoorzaamheid of wij kunnen dat doen met het meerderheids-beginsel. Wij kunnen de voorkeur geven aan een bestuursstelsel van bovengronds, geïnstitutionaliseerd wantrouwen, zoals het parlementaire, of aan een stelsel van ondergronds, strafbaar wantrouwen, zoals het dictatoriale.’ Het mag allemaal van Poll, zolang je maar blijft geloven.

Waarin dan wel? In zeven dingen (het magisch getal van de paragnosticus): (1)gisteren; (2)bomen; (3)de stilte voor de taal; (4)de verdeelde staten van Europa; (5)de willekeur van het recht; (6)handen; (7)gebrek aan bewijs. De wanorde in deze opsomming is typisch voor het Polliaanse wereldbeeld: geen redelijke systematiek en geen hiërarchische cybernetica. Het komt bij Poll niet op dat die zeven geloven elkaar wel eens zouden kunnen dwarsbomen. Wie ‘gelooft’ in de geschiedenis, zou wel eens tot de conclusie kunnen komen dat het Romeinse Rijk hersteld moet worden en dat de staten van Europa niet verdeeld maar verenigd moeten worden. Wie ‘gelooft’ in bomen, kan wel eens eisen dat het recht strikter wordt dan het nu toevallig is, om vervuilers te bestraffen. Wie ‘gelooft’ aan gebrek aan bewijs, moet niet schrikken als sommigen zonder argumen-

[p. 7]

tering de stilte voor de taal (de literatuur) en de handen (de arbeid) het zwijgen opleggen.

Ik stel voor om Poll premier van Nederland te maken en hem zijn geloof waar te laten maken. Hij zal prioriteiten moeten kiezen, die moeten verantwoorden, voor zichzelf en voor anderen, liberaal óf socialist moeten zijn, dictator of democraat, en hij zal ondervinden dat elke tolerantie tegenover één groep een intolerantie tegenover een andere groep is. Betekent waardering voor het verleden ook dat je de privileges van vroeger bewaart? Betekent eerbied voor bomen, dat je alles uit plastic moet maken? Betekent geloof in stilte dat je de mensen de mond moet snoeren? Betekent kiezen voor een gescheiden en verscheiden Europa dat je onze economie plat moet laten walsen door Amerika en Japan? Betekent willekeur van het recht zuiver conventie of het resultaat van een voortdurende strijd naar meer rechtvaardigheid? Betekent geloof in handen ongeloof in hersens? Betekent verwerpen van bewijzen toejuichen van obscurantisme? Ik hoop dat Poll op deze vragen in een volgend boek zal antwoorden. Tot zolang blijkt dat zelfs de verdraagzaamste burger op de een of andere manier onverdraagzaam is. Zelfs de gematigdste van alle Nederlandse essayisten roept op tot weerwerk. Zelfs Poll is ondanks zichzelf een polemist.

P.S. Weet u waar ik niet van houd?

Neen? Ik houd van drie dingen niet.

Ik houd, primo, niet van boeken die uit losse krantestukjes zijn samengesteld en toch de schijn willen wekken kloek geconstrueerde werkstukken te zijn. Wat hebben artikelen over het nut van de geschiedenis, Burckhardt, burgerlijkheid, Hillenius, Reichenfeld, Boucher, Busken Huet, onderwijs, universiteit, literatuur met elkaar te maken? Geen zier, zelfs niet als ze onder drie plechtstatige hoofdingen (Wat blijft - Wat verandert - Wat past) worden geplaatst en van een even pompeuze proloog worden voorzien.

Ik houd, secundo, niet van boeken waarin W.F. Hermans,

[p. 8]

Piet Grijs, K.L. Poll en andere lilliputters voor de zoveelste keer Multatuli en Du Perron opvoeren, om ons hun allerparticulierste emoties over deze reuzen mede te delen.

Ik houd, tertio, niet van boeken die je na één keer lezen in je boekenkast zet en voorgoed vergeet.

Weet u nu waar ik niet van houd?

Inderdaad, ik houd niet van De gouden lamp van K.L. Poll.