De Boekenwereld. Jaargang 6

[p. 12]

De Nijmeegse drukker Willem van Goor en zijn Materie- of Speldehoeksken
P.J. Begheyn S.J.

De geschiedenis van de boekhandel in Nederland is in toenemende mate voorwerp van onderzoek. Ook al ontbreekt het tot op heden aan een bevredigend overzichtswerk^1., het aantal publikaties over individuele drukkers en over de geschiedenis van het boekbedrijf in een bepaalde plaats of tijdens een bepaalde periode neemt toe. In feite is het onderwerp zo veelomvattend, dat slechts via detailstudies op een verantwoorde manier materiaal kan aangedragen worden voor een totaaloverzicht. Wie zich wil bezighouden met de Nederlandse boekgeschiedenis, zal vrij spoedig tot de ontdekking komen, dat het materiaal, buiten de gedegen publikaties over incunabelen en postincunabelen, schamel voorhanden en moeilijk bereikbaar is.

Ook in het in 1975 begonnen onderzoek naar de geschiedenis van de boekhandel in Nijmegen van 1479 tot 1800 door mevrouw E.F.M. Peters en schrijver dezes heeft aangetoond, hoe weinig de gegevens voor het grijpen liggen. Buiten een recente publikatie over de Nijmegenaar Gherard van der Leempt^2., de oudste Noord-Nederlandse boekdrukker, is er over het boekbedrijf in deze stad slechts met mondjesmaat gepubliceerd.^3. De plannen voor een grote overzichtstentoonstelling in september 1990 te Nijmegen wil in dit hiaat voorzien. Daartoe werden onder meer alle stadsrekenboeken en raadssignaten van Nijmegen uit de betreffende periode gedepouilleerd, een tijdrovend en slechts in beperkte mate bevredigend kwarwei.

Uit de tot nog toe gevonden gegevens blijkt, dat deze stad vóór 1800 in totaal nog geen vijftig drukkers binnen haar muren telde, van wie een aanzienlijk aantal niet meer dan één of enkele uitgaven op zijn naam heeft staan. Niettemin biedt het materiaal inzicht in het boekbedrijf van een stad, die slechts van ‘provinciaal niveau’ was vergeleken met befaamde boekensteden als Amsterdam, Leiden of Den Haag. En het zijn juist de steden en streken van het tweede of derde plan, die het totaalbeeld van de Nederlandse cultuurgeschiedenis kunnen nuanceren, en de soms overtrokken belangstelling voor het Hollandse element kunnen relativeren.

Als voorbeeld van een dergelijke drukker van het ‘tweede plan’ kan de Nijmeegse boekdrukker Willem van Goor gelden. Hij werd op 11 augustus 1702 te Nijmegen gedoopt als derde kind van de boekdrukker Swerus van Goor (+ 1732) en diens eerste vrouw Geesje Keldermans.^4. Deze Swerus van Goor is stamvader van een geslacht^5. waaruit tot in het begin van de negentiende eeuw verscheidene boekdrukkers en boekhandelaars voorkomen te Nijmegen, Arnhem^6. en 's-Hertogenbosch. Op verzoek van Swerus van Goor werd zijn zoon Willem op 30 maart 1729 als stadsdrukker van Nijmegen aan-

Joannes Heiringius, Carmen gratulatorium ad Illustrissimum Principem Antonium Guntherum, 's-Hertoggenbosch), Willem van Goor, 1733 Stadsarchief, 's-Hertogenbosch).

1. Het meest recente overzicht van Hans Furstner, Geschichte des niederländischen Buchhandels, Wiesbaden 1985, stelt in vele opzichten ernstig teleur.

2. P.J. Begheyn, ‘De almanak van kannunik Henric Spycker. Een incunabelvan de Nijmeegse boekdrukker Gherard van der Leempt’, Numaga 22 (1975), p.223-23l; 23 (1976), p.39.

3. Het enige (onvolledige en niet geheel betrouwbare) overzicht, biedt H.D.J. van Schevichaven, ‘Nijmeegse boekdrukkers en boekhandelaren’, Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant 10/ll, 17 en 24 maart 1895.

4. Nijmegen, Gemeentearchief, Doopregisters, Inv. 1167.

5. Er bestaat geen relatie tussen de Nijmeegs/Arnhemse famllie Van Goor en de uitgevers te Gouda en 's-Gravenhage van die naam.

6. Over de Arnhemse drukkers Van Goor, zie H.C. van Bemmel, ‘Twee eeuwen boekdrukkunst in Arnhem’, Bijdragen en Mededelingen Gelre 74 (1983), p.80-82.

[p. 13]

gesteld. Dit gebeurde op voorwaarde dat de weduwe van boekdrukker Abraham van Wesel haar leven lang het drukken en leveren van de ‘krankebriefjes’ en andere ‘attestatiën’ in de plaatselijke kerk mocht behouden.^7.

In 1730 kwam van de persen van ‘de Ordinaris Stads- en Quartiers Boekdrukkery van Willem van Goor’ het eerste gedateerde drukwerkje, 8 bladzijden in kwarto: Nader Statuit, rakende de distributie van de Koops-penningen. Het was gedrukt in opdracht van de Nijmeegse magistraat, evenals de twee uitgaven in folio uit het

Nieuwjaars-Groet van de Nijmeegse Vulders en Aansteekers der Stads Lantaarnen, Arnhem & 's-Hertogenbosch, Hendrik en Willem van Goor, 1734.

jaar daarop: Reglement en Ordre op de wildbane en jagt, In het Schependom van Nymegen en Rooster Van de politie op het brood binnen de Stad Nymegen.^8.

Willem van Goor is slechts korte tijd te Nijmegen werkzaam geweest en verhuisde naar de Hinthamerstraat te 's-Hertogenbosch, waar hij op 3 december 1731 de eed als poorter aflegde. Een maand later liet hij zich met zijn vrouw Elisabeth Hajenius registreren als lidmaat van de Nederlands-Hervormde Kerk aldaar.^9. In 1734 drukte hij er in samenwerking met zijn broer

7. Nijmegen, Oud Archief, Inv. 147, f.25r (= Raadssignaat 30 maart 1729).

8. Diverse exemplaren van de genoemde drie drukjes te Nijmegen, Gemeentearchief, (in: 27 C 5; 27 C 10; 27 C 17; 27 D 7).

9. 's-Hertogenbosch, Gemeentearchief, Poorterboek; en Lidmaten N.H. Kerk 1718-1748, Inv.58, f.59v, 198v.

[p. 14]

Bladzijde met initiaal G, uit: Materie- of Speldeboeksken, Nijmegen, Willem van Goor, 1730 of 1731 (Universiteitsbibliotheek, Gent).

Hendrik, die boekdrukker te Arnhem was, de nieuwjaarswens van de Nijmeegse ‘Vulders en Aansteekers dezer Stads Lantaarnen’.^10. Slechts twee andere Bossche drukken van Willem van Goor zijn bekend: een Latijns gelegenheidsgedicht van Johannes Heiringius uit 1733^11. en de eerste editie van de 's Hertogenbosch Comptoir- en Schryf-Almanak uit 1743.^12. Kort daarop is Willem van Goor overleden; hij werd te 's-Hertogenbosch begraven op 31 augustus 1743.^13.

Tot nog toe bleef een van de uitgaven van Willem van Goor onvermeld: Materie of Speldeboeksken,//Zynde seer bequame Voorschriften/ voor de Jonkheyd/ om wel// te Leeren Lesen en Schryven/ en een aanporringe tot alle Christelijke Deugden. Blijkens het titelblad zijn aan de tekst nog toegevoegd een Titul-Boeksken, dat informatie biedt omtrent te gebruiken titulatuur, en een Maniere om te Schryven Obligatien, Quitantien, Huur-Cedulen, Schuldt-Brieven, ende Wissel-Brieven. Het impressum luidt: ‘Te Nymegen, Gedrukt by Willem van Goor, Boekdrukker in de Heesselstraat’.^14. Het drukkersadres was naar alle waarschijnlijkheid hetzelfde als dat van zijn vader Swerus, die in juli 1730 voor 2800 gulden van de Mennonietengemeente het huis ‘De Kolder’ of ‘De Keulder’ kocht, boven aan de Hezelstraat bij de Grote Markt, in het hart van de stad.^15.

Blijkens de bovenstaande gegevens moet deze uitgave stammen uit 1730 of 1731, ofschoon de voorbeeldbrieven in de tweede helft van het boekje alle gedateerd zijn op 1676 en 1677. Uit deze data, uit de gebruikte spelling en uit de inhoud blijkt zonder enige twijfel, dat een Zuid-Nederlandse, katholieke uitgave tot voorbeeld heeft gediend.

Dit Materie- of Speldehoeksken is een voorbeeld van een typografisch schrijfboek, zoals dat in Noord-Nederland ten behoeve van het elementaire schrijfonderwijs werd uitgegeven. Als altijd bij schoolboeken zijn er slechts weinig exemplaren van bewaard gebleven. Uit de periode 1614-1777 konden slechts zes van dergelijke schrijfboeken uit Noord-Nederland worden opgespoord.^16. Typografische schrijfboeken werden vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw in de Zuidelijke Nederlanden uitgegeven,

10. Exemplaar te Nijmegen, Nijmeegs Museum ‘Commanderie van Sint Jan’. Vgl. J.M.G.M. Brinkhoff, ‘Nijmeegse nieuwjaarwensen (IV)’ Numaga 5 (1958), pp.1-6.

11. Johannes Heiringius, Carmen gratulatorium ad Illustrissimum principem Antonium Guntherum Ducem Holsatiae Sunderburgium in Becâ Westphaliae. Cum Anno MDCCXXXIII. Silvam Ducis Praefectus ingrederetur, Sylvae Ducis, Apud Gulielmum van Goor. Anno 1733, 4^o, 8 pp. Exemplaren in 's-Hertogenbosch, Gemeentearchief, Kollektie Aanvullingen Oud Archief, nr.8273a, en Tilburg, Katholieke Universiteit Brabant, Bibliotheek Provinciaal Genootschap (2 exemplaren).

12. Geen exemplaar bekend. Vgl. A.M. Ledeboer, Alfabetische Lijst der boekdrukkers, boekverkopers en uitgevers in Noord-Nederland sedert de uitvinding van de boekdrukkunst tot den aanvang der negentiende eeuw, Utrecht 1876, p.63; Ch. C. Verreyt, ‘De boekdrukkers en uitgevers te 's-Hertogenbosch tot het begin dezer eeuw’, Noordbrabantsche Almanak voor het jaar 1890, p.343.

13. 's-Hertogenbosch, Gemeentearchief, Begraafregisters, Inv. 189.

14. Gent, Universiteitsbibliotheek, signatuur: A 6857. Dit recentelijk in leer gebonden exemplaar mist aan het slot enige bladen. A.R.A. Croiset van Uchelen uit Amsterdam attendeerde mij op dit exemplaar.

15. Nijmegen, Oud Rechterlijk Archief, Inv. 1926, ff.50v-51r. Het pand werd tegen het einde van de negentiende eeuw afgebroken.

16. H. de la Fontaine Verwey, ‘Typografische schrijfboeken. Een hoofdstuk uit de geschiedenis van de Civilité-letter’, in: Uit de Wereld van het Boek I, Amsterdam 1976, p.133-160; A.R.A. Croiset van Uchelen, Nederlandse schrijfmeesters uit de zeventiende eeuw, 's-Gravenhage 1978, p. 13-14.

[p. 15]

in kwarto oblong formaat. De tekst werd geheel gezet in de civilité-letter, die het lopende gotieke schrift moest nabootsen. Elke bladzijde bevat een afgeronde, moraliserende tekst, die aan de boven- en onderzijde omzoomd is met alfabetten in respectievelijk boven- en onderkast. Het meest in het oog springend zijn de grote, rijkelijk bewerkte sierhoofdletters, waarmee drukkers sinds de zestiende eeuw hun uitgaven - veelal overheidsuitgaven en ander drukwerk van grotere afmetingen - opsmukten.

Mogelijk heeft Willem van Goor deze aantrekkelijk ogende uitgave gebruikt, om zich te profileren als stads- en kwartiersdrukker. De overige uitgaven, die van zijn persen kwamen, zijn in ieder opzicht zeer bescheiden, zowel qua omvang, als wat betreft de typografische verzorging. Ook zijn artistieke kwaliteiten - gesteld dat hij zelf zijn drukwerk van illustraties voorzag - zijn beperkt, en doen wat onbeholpen aan. Wat betreft de omvang van zijn produktie steekt hij af bij zijn vader Swerus van Goor, die 58 titels op zijn naam heeft staan, en nog meer bij zijn neef Ahasuerus van Goor (1729-1806), die tot 1800 liefst 160 uitgaven van zijn persen liet komen.