Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap. Deel 81

[p. 14]

Het kaas- en broodvolk

Toen ik in 1949 was gepromoveerd op het proefschrift Drie boerenopstanden uit de veertiende eeuw¹, waarin ik de Vlaamse opstand uit de jaren twintig, de Jacquerie en de beweging van Watt Tylor aan een vergelijking onderwierp, is mij al dadelijk de vraag gesteld waarom ik de enige laatmiddeleeuwse Noordnederlandse boerenopstand van enige betekenis niet in mijn onderzoek had betrokken. Waarom moest de opstand van het Kaas- en Broodvolk, de befaamde opstand uit onze vaderlandse geschiedenis, nu juist achterwege blijven? Ik had oorspronkelijk inderdaad overwogen deze opstand als vierde in de vergelijking op te nemen, maar ik ben van dat plan al spoedig afgestapt en daarvoor had ik verschillende argumenten.

Ten eerste vond ik het verschil in tijd te groot; hoewel natuurlijk de Vlaamse, Franse en Engelse opstanden ook niet over één kam geschoren konden worden, en er duidelijke verschillen waren in sociaal-economische achtergrond en mentaliteit, meende ik en meen ik nog dat een tijdsverschil van meer dan een eeuw, waarin de wereld zo veranderd was, de vergelijking beduidend minder zinvol zou maken. Daar kwam nog bij - en dat zal ons ook vandaag nog bezighouden en hinderen - dat het Noordhollands bronnenmateriaal voor mijn toenmalige onderzoekingen veel te schaars was. Wat er over het Kaas- en Broodspel over is aan diplomatische en verhalende bronnen was zoveel minder in kwantiteit dan het materiaal dat op de andere genoemde bewegingen betrekking had, dat alleen al daarom de opstand in Noord-Holland had moeten afvallen. Vooral het tekort aan verhalende bronnen was in dit opzicht fataal. Verder wilde ik boerenopstanden bestuderen, d.w.z. opstanden van boeren en van boeren alleen. Weliswaar zijn dat soort opstanden nooit uit hun historische context te isoleren zonder schadelijke gevolgen, weliswaar bestonden er in de drie onderzochte gevallen betrekkingen tussen de boeren en de omringende steden, maar toch was het mogelijk de boeren in hun zelfstandig optreden te bestuderen en - belangrijker - toch was het mogelijk om in eventueel gecombineerde bewegingen van boeren en stedelingen duidelijk en scherp de zuivere motivering van de boeren alleen te onderkennen. Juist dat nu leek voor het Kaas-

1 f.w.n. hugenholtz, Drie boerenopstanden uit de veertiende eeuw. Onderzoek naar het opstandig bewustzijn, Haarlem 1949.

[p. 15]

en Broodvolk onmogelijk. Die beweging immers was steeds gezien als een onderdeel van iets veel groters, van een beweging van stad en land van Noord-Holland, ja zelfs door sommigen als een onderdeel van de Hoekse en Kabeljauwse twisten; daardoor leek het ook dat het onmogelijk zou zijn iets van de eigen motiveringen van de opstandige Westfriezen en Kennemers te onderscheiden. Hun beweging, verweven met een algemenere of zelfs veel grotere heel Holland omspannende beweging, die algemene en bijzondere sociale, economische en politieke oorzaken had, kon moeilijk typisch eigen trekken hebben gehad, althans het kwam mij voor dat het niet doenlijk was die eigen trekken op te sporen.

Ik had nog twee argumenten. Nu ben ik mij ervan bewust dat ik de schijn wek de opzet van mijn dissertatie te willen verdedigen. Ik wil allerminst beweren dat daarop niet voortdurend kritiek mogelijk zou zijn, maar ten eerste heb ik dat boek ruim 17 jaar geleden plechtig verdedigd en ten tweede bent U niet gekomen om iets te horen over die andere opstanden, maar juist om te horen spreken over die ene, toen niet behandelde. En toch moet ik U verzoeken nog even te luisteren naar ook die twee andere argumenten, die mij ervan weerhielden mij in mijn proefschrift bezig te houden met het Kaas- en Broodspel. Al doende namelijk ben ik bezig U het een en ander ook over het Kaas- en Broodspel mee te delen dat voor het vervolg weer van belang is: Deze opstand wordt dus geacht deel uit te maken van een groter geheel èn het bronnenmateriaal is betrekkelijk schaars en stelt ons helaas bij lange na niet in staat de motivering van de opstandigheid op enigszins voldoende wijze te achterhalen. Een zuiver sociaal-historisch of sociaal-psychologisch onderzoek acht ik niet mogelijk en zult U dan ook vandaag niet mogen verwachten. Nu hebben Alberts en Jansen in Welvaart in Wording² zich afgevraagd waarom er na de dertiende eeuw zo weinig werkelijk belangrijke boerenopstanden zijn geweest in het Noorden van de Nederlanden. Zij verklaren daarop eigenlijk het antwoord te moeten schuldig blijven, omdat er over de positie van de boeren, over hun lonen en de prijzen van hun producten in de late Middeleeuwen nog niet veel meer dan vage algemeenheden bekend zijn. Ook over de verhouding, de politieke en de economische, tussen de steden en het platte-

2 w. jappe alberts en h.p.h. jansen, Welvaart in wording, Sociaaleconomische geschiedenis van Nederland van de vroegste tijden tot het einde van de Middeleeuwen, Den Haag 1964, p. 122-123.

[p. 16]

land is niet genoeg bekend om er exacte gevolgtrekkingen met betrekking tot de sociaal-economische toestanden op het platteland uit te kunnen maken. En deze stand van onze kennis maakt een juiste waardering van een opstand als die van het Kaasen Broodvolk wel bijzonder moeilijk. We zullen er ons echter voorlopig bij neer moeten leggen dat er vele, te veel, gaten in onze kennis zijn. Ik heb de stellige indruk dat deze situatie in de ons omringende landen gunstiger is. Ook dit was voor mij een reden om indertijd mij tot de niet-nederlandse bewegingen te beperken. En toch bleef mij deze terzijde geschoven opstand belang inboezemen; vandaar dat ik mij er vandaag aan wagen wil; ik beschouw het voor dit gezelschap inderdaad als een waagstuk.

Tenslotte was er de uitspraak van P.J. Blok, in diens lezing voor de Koninklijke Akademie van 1894³, die op mij indertijd veel indruk maakte, nu - moet ik bekennen - veel minder. Blok zegt⁴: ‘De geschiedschrijvers, minder die van vroegeren tijd dan onze door de sociale woelingen om zich heen somtijds het spoor bijster geraakte tijdgenooten, hebben deze beweging dikwijls als een zuiver socialen opstand beschouwd, als het verzet der lang geplaagde westfriesche boerenbevolking tegen adellijke en burgerlijke onderdrukkers’. En even verder: ‘Van een socialen opstand in den boven aangegeven zin is echter geen sprake; van een zoogenaamde “jacquerie”, als die in Frankrijk omstreeks 1360, die in Engeland omstreeks 1380, die in Duitschland omstreeks 1520, heeft de geheele zaak niets’⁵. Dat laatste deed voor mij de deur dicht, al ben ik nu van mening dat een beweging als het Kaas- en Broodspel behalve tot de politieke en de economische wel degelijk en zelfs grotendeels tot het domein van de sociale geschiedenis moet worden gerekend. In elk geval is het interessant even te melden dat Blok zich bij voorbaat heeft gemengd in de nu hoogst actuele vraag of er een afzonderlijk vak sociale geschiedenis - los van de economische geschiedenis - bestaat. Overigens had Blok toch wel een vreemde en bevreemdende opinie over de sociale geschiedenis, want hij besloot zijn voordracht met de woorden: ‘Ik vlei mij door mijn verhaal een juister inzicht in de toenmalige maatschappelijke toestan-

3 p.j. blok, Het Kaas- en Broodspel, in: Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, 3e Reeks, X, 1894, p. 239-276.

4 Ald., p. 239-240.

5 Ald., p. 240.

[p. 17]

den te hebben bevorderd’⁶. Dat lijkt nu toch wel het oogmerk bij uitstek te zijn van de sociale geschiedenis. Even tevoren had Blok zich trouwens nog eens afgevraagd of deze beweging als een sociale opstand was te beschouwen en toen zei hij dat het antwoord in zekere zin bevestigend moet luiden. Hij ging toen in op de betekenis van de term ‘sociale opstand’. Het was geen, zoals hij zei, ‘Sociale revolutie zooals men zich die tegenwoordig voorstelt’⁷. Er waren inderdaad geen plannen om de maatschappij op andere grondslagen te vestigen.

Blok gebruikte de term sociaal dus, zoals toen gebruikelijk was, in de zin van socialistisch, maar raakte daardoor telkens ernstig in verwarring wanneer hij min of meer theoretische uiteenzettingen gaf. Ik wil mij intussen bepaald niet in deze problematiek begeven. Bovendien ben ik nu onrechtvaardig tegenover Blok, die ons zo aan zich verplicht heeft, dat men hem niet mag afdoen met een ietwat raillerende opmerking. In de geciteerde, wat ongelukkig uitgevallen uitspraken zit tenslotte een duidelijk stuk waarheid, althans een op bronnenonderzoek gebaseerde historische conclusie: het Kaas- en Broodspel is geen Jacquerie geweest, geen Engelse boerenopstand. Dat laatste is juist, wat de vergelijking met de Jacquerie betreft ben ik het niet geheel eens, omdat de Franse en de Westfriese beweging met elkaar wel gemeen hebben dat zij uit wanhoop geboren schijnen te zijn en zo op het oog geen sociaal of politiek program hadden behoudens verlichting van de te zware lasten en dat er oorkonden werden vernield op aanzienlijke schaal, wat trouwens in Engeland in 1381 ook gebeurde.

Blok heeft de eerste en laatste wetenschappelijke studie van de opstand gemaakt, en zulks op grond van degelijk onderzoek van archivalische en verhalende bronnen. Voor het feitelijk verloop van het Kaas- en Broodspel is en blijft zijn studie van grote waarde en het is daarom geenszins nodig daarop vandaag terug te komen. Er zijn aanvullingen op mogelijk en nader archiefonderzoek in stedelijke archieven heeft die ook gegeven en zal ze in de toekomst nog meer moeten leveren, zodat te verwachten is dat in Bloks feitelijk relaas van de gehele beweging echt belangrijke nuanceringen zullen moeten worden aangebracht. Het onderzoek van de bronnen moet lokaal worden ter hand genomen; de bijdrage van Wortel over ‘Alkmaar en de commocie

6 Ald., p. 276.

7 Ald., p. 274.

[p. 18]

vant Casenbroot’⁸ heeft er de zin van aangetoond. Het is niet mijn opzet vandaag in detail het Kaas- en Broodspel te behandelen; ik noemde mijn voordracht dan ook het Kaas- en Broodvolk. Ik ben namelijk niet van plan de beweging, het Kaas- en Broodspel - spel in de zin van Huizinga zou men zeggen, waaronder dus ook de oorlog is begrepen -, ik ben niet van plan dat nog eens te vertellen; dat zou in de huidige omstandigheden na Blok nog volstrekt overbodig zijn, al verheel ik mij niet dat het langzamerhand nodig is U of een aantal Uwer toch ter opfrissing van het geheugen in korte trekken het verloop te schetsen. Daarbij refereer ik mij aan de bestaande literatuur en dus vooral aan Blok; daarna wil ik enkele vragen opwerpen die wellicht voor het verder onderzoek en het nader interpreteren van de feiten van belang zijn.

Ieder herinnert zich het droeve lot van Claes van Ruyven, schout van Haarlem en rentmeester van Kennemerland en West-Friesland. Hij werd te Haarlem met bijlslagen vermoord en vervolgens door ene Walich Dirksz ‘met kanibaalsche woede’ (Blok) aan stukken gesneden. Blok achtte het waarschijnlijk dat het veel latere verhaal juist is, dat vertelt dat deze stukken in een mand aan de weduwe werden gezonden met een begeleidend schrijven op rijm:

O vrouwken van Ruyven,
Aen deze boutkens zuldij kluyven.

Dergelijke lugubere anecdoten beklijven meestal en ik zou niet graag de Nederlanders de kost willen geven die van het Kaasen Broodspel niet meer weten dan dit.

De poging tot inning van het gehate ruitergeld onder dreiging met geweld in het begin van 1491, waarbij onder de boeren twee slachtoffers vielen, dreef de getergde bevolking vermoedelijk uit veiligheidsoverwegingen binnen de muren van Alkmaar, waar het huis van de rentmeester Claes Corf werd geplunderd. Op advies van Haarlem trok de geschrokken stadhouder Jan van Egmond, die in persoon de inning van het ruitergeld was komen leiden, zich met zijn troepen terug. Hij beloofde een dagvaart te zullen houden om de zaak te bespreken. In het najaar werd deze dagvaart inderdaad gehouden, maar zij liep op een grote

8 th.p.h. wortel, Alkmaar en de commocie vant Casenbroot, in: West-Frieslands Oud en Nieuw, 33e bundel van het Historisch Genootschap ‘Oud West-Friesland’, p. 59-86.

[p. 19]

teleurstelling uit, want er ging van het ruitergeld niets af. De bevolking organiseerde toen onder leiding van de schout van Bergen en van de linnenwever Walich Dirksz., die met de belastinginners persoonlijk op zeer slechte voet stond, een eigen dagvaart in de eerste maanden van 1492, waarop werd besloten de betaling van de belasting te staken. Weer trok men naar Alkmaar, ditmaal met de kaas- en broodsymbolen, weer kwam Jan van Egmond naar het Noorden van zijn ambtsgebied en ten tweeden male achtte hij het verstandig om af te druipen. Het van dat moment zo geheten Kaas- en Broodvolk rukte op Haarlem af, waar bevriende burgers de toegang verschaften. Op het stadhuis werden een paar hoge heren, waaronder Claes van Ruyven, alweer een rentmeester, doodgeslagen en documenten vernietigd. Dan gaat de tocht verder, naar Leiden, waar men zich met Jan van Egmond zelf binnen de muren grondig had voorbereid op een aanval. Het Kaas- en Broodvolk deed een poging om de stad in te nemen en leek zelfs posities te betrekken van waaruit de stad kon worden onderworpen aan een belegering, maar toen zaaide het Leidse geschut zo'n paniek in de vijandige gelederen, dat het leger wegvluchtte. Velen sneuvelden tijdens de achtervolging. Definitief neergeslagen werd de opstand door de huursoldaten van Albrecht van Saksen, die door een achttiende-eeuwse geleerde een ‘opvulbare geldzak’ werd genoemd⁹. Zwaar was de straf: hoge boeten voor de steden en dorpen, ontmanteling van Alkmaar, dat bovendien de boete moeilijk kon opbrengen omdat de stad vele rijke burgers had verloren¹⁰. Haarlem en Hoorn moesten elk een stadspoort afstaan en zien verbouwen in forten voor een bezettingstroep. In meer dan een stad werd door de stadhouder de wet verzet.

Het artikel van Wortel over Alkmaar heeft aangetoond dat nog veel meer details kunnen worden toegevoegd aan Bloks verhaal, waarvan ik zojuist een beknopt excerpt heb gegeven. Natuurlijk zijn meer details lang niet altijd een aanwinst voor het historisch begrip; het ongecoördineerd zoeken en zelfs uitgeven van steeds meer bronnetjes heeft weinig zin; er dient steeds een

9 th. velius, Chronijk van Hoorn, 4e druk, met aant. door Seb. Centen, Hoorn 1740; Centen in noot 239 bij p. 158.

10 (cornelius aurelius), Die Cronycke van Hollant, Zeelant ende Vrieslant (Divisiekroniek), Dordrecht 1591 (1ste druk 1517), Div. 31, cap. 77.

[p. 20]

duidelijke conceptie achter te staan die aan het onderzoek en het uitgeven een richting en een zin geeft. In het geval van de laat-vijftiende-eeuwse politieke, sociale en economische geschiedenis zijn voorlopig alle gegevens welkom, omdat onze kennis van het tijdvak veel te gering is. Eigenlijk wonderlijk, omdat zich juist in die periode belangrijke veranderingen hebben voltrokken, speciaal in Holland, waar het economisch en stedelijk leven aan sterke schommelingen maar vooral ook aan groei onderhevig was. Ook de Noordhollandse plattelandsgemeenten vergen nog gezet onderzoek, zoals zeer onlangs ook is bepleit door Van de Kieft in zijn oratie.¹¹

Wat het bronnenmateriaal betreft moet worden geconstateerd dat een uitbreiding van het ter beschikking staande in het vlak van de historiografie niet kan worden verwacht. Met de Divisiekroniek, de kroniek van Velius over Hoorn en die van de voortzetters van Johannes à Leydis¹² is het belangrijkste opgesomd. Daarnaast zijn er natuurlijk schrijvers als Molinet, die het gebeuren van een afstand hebben gade geslagen en ons vooral kunnen inlichten over de reacties ten hove. Ook de reisbeschrijving van Wilwolt von Schaumburg¹³ blijft van belang. De te verwachten nadere gegevens komen dus niet uit de historiografie, maar moeten uit de archieven te voorschijn worden gehaald, uit de centrale archieven en vooral uit de plaatselijke, die nog lang niet alles uit hun rekeningen, stedeboeken en poorterboeken hebben prijsgegeven. Een nader gedetailleerd onderzoek naar de status en de economisch-sociale achtergrond van de bestraften zou over de Kaas- en Broodvolk zeker nadere opheldering kunnen verschaffen.

Indien het waar is dat voortgezet speuren ons inzicht kan verdiepen en onze opvattingen kan wijzigen, indien met andere woorden het onderzoek als niet afgesloten moet worden beschouwd, is het dan juist erover te spreken, is het niet voorbarig? Ik geloof het niet. Ten eerste wil de constatering dat het onderzoek niet is afgesloten niet zeggen dat het onderzoek systematisch gaande is. Ten tweede kan een tussentijdse balans de mo-

11 c. van de kieft, Perspectief der hedendaagse medievistiek, Groningen 1966, p. 10.-11.

12 johannes à leydis, Chronicon Egmundanum, ed. Matthaeus, Leiden, 1692. Moderne uitgave in de Nijmeegse dissertatie van V. Roefs, De Egmondsche abtenkroniek van Iohannes à Leydis, 1942.

13 Die Geschichten und Taten Wilwolts von Schaumburg, herausgeg. von Adalbert von Keller, Stuttgart 1859.

[p. 21]

gelijkheid openen voor nieuwe vraagstellingen en dus richtingen wijzen die tot dusverre niet gekozen werden. Ik wil proberen door enkele, ten dele oude, vragen aan de stof te stellen, mijn bijdrage te leveren en hoop te zijnertijd op de hele materie uitvoeriger terug te komen.

Een eerste vraag is dan: Vormt de beweging van het Kaas- en Broodvolk een deel, een sluitstuk, een laatste faze van de Hoekse en Kabeljauwse twisten, zo ja, wat was de relatie tussen die beide bewegingen, zo neen, wat was het Kaas- en Broodspel dan wel? Onlangs heeft Jansen in zijn Boek over de Hoekse en Kabeljauwse twisten¹⁴ hierop een antwoord geformuleerd. Het voorlaatste hoofdstuk van zijn boek heeft hij genoemd: ‘De laatste stuiptrekkingen; de Jonker Fransen-oorlog en het Kaasen Broodspel.’ Na eerst te hebben gesproken over de Jonker Fransen-oorlog, die ieder terecht gewend is tot de Hoekse en Kabeljauwse twisten te rekenen, schrijft hij: ‘Hier zouden we het eigenlijk bij kunnen laten. Maar de Hoekse en Kabeljauwse twisten hebben nog een tragisch naspel beleefd in de opstand uit de jaren 1491-92 van de Kennemer en Westfriese boeren, die Kaas- en Broodvolk genoemd werden en waarvan het twijfelachtig is of ze tot de eigenlijke Hoekse partij gerekend kunnen worden’. Even verder zegt hij: ‘Toch volgt hier nog een kort verslag van dit Kaas- en Broodspel, omdat hieruit nog eens ten overvloede kan blijken, hoe ingewikkeld de sociale verhoudingen lagen in Holland...’¹⁵. Jansen aarzelt dus en schijnt de beweging te gebruiken om er nog eens op te wijzen - hij heeft dat trouwens in zijn boek telkens al gedaan - welke complexe maatschappelijke structuur de vijftiende eeuw heeft gehad. Vanuit die structuur zijn allerlei bewegingen, zowel de Hoekse en Kabeljauwse twisten als het Kaas- en Broodspel begrijpelijk te maken.

P.J. Blok, die de beweging m.i. teveel heeft beschouwd als een puur Noordhollandse zaak, heeft zich over dezelfde kwestie zeer nadrukkelijk geuit: na te hebben meegedeeld dat het opstandige deel der Alkmaarse burgerij zich wel bij de opstand heeft aangesloten maar zich niet heeft verbonden met de Hoekse zeerovers op Texel en Wieringen, zegt hij: ‘wederom een bewijs voor de onjuistheid der opvatting als heeft men in dezen opstand eene laatste stuiptrekking der hoeksche en kabeljauwsche

14 h.p.h. jansen, Hoekse en Kabeljauwse twisten, Bussum 1966 (Fibulareeks 17).

15 Ald., p. 103.

[p. 22]

twisten te zien’¹⁶. Blok legde hier een zuiver formeel criterium aan, het al of niet verbonden zijn met de laatste Hoekse troepen, die zich inderdaad uitsluitend nog als zeerovers gedroegen, zich trouwens ook moeilijk anders kónden gedragen. Dit criterium aanleggend heeft Blok gelijk, maar het criterium is niet erg gelukkig. Juist de wijze van optreden van deze troepen die de kust afstroopten om in hun levensonderhoud te kunnen voorzien, zal zelfs hun dierbaarste politieke vrienden ervan weerhouden hebben zich met hen in te laten; het is geenszins aangenamer te worden geplunderd door zijn vrienden dan door zijn tegenstanders. Ik acht Bloks antwoord dan ook onvoldoende gemotiveerd en sluit mij vooralsnog liever bij Jansen aan, die zich toch feitelijk beperkt tot het aanwijzen van een structurele relatie die niet te loochenen valt.

Deze eerste vraag waarop ik straks een nader antwoord zal proberen te formuleren leidt vanzelf tot een volgende. Immers zij leidt naar de oorzaken van de opstand. Veilig mogen wij aannemen dat de reeds door de tijdgenoten gesignaleerde schaarste aan levensmiddelen en geld, de fiscale druk, de monetaire politiek, de hoogte der prijzen de bevolking van stad en land opstandig heeft gemaakt. De Divisiekroniek en andere kronieken geven gedetailleerd uitsluitsel over de stijging van de prijzen en de alom gevoelde nood, die tot het consumeren van surrogaten, maar niet van surrogaten voor de eerste levensbehoeften, noopte. Wie zich echter de tweede wereldoorlog herinnert weet dat in Nederland een hongersnood ten plattelande niet spoedig ontstaat. Ik ben dan ook geneigd de door belemmering van de handel en de fiscale druk veroorzaakte armoede een belangrijker factor te achten dan de honger. Ziet de beschouwer de opstand als faze in, deel of stuiptrekking van de Hoekse en Kabeljauwse twisten dan zal hij dat moeten aannemelijk maken door aan de opstand politieke aspecten zichtbaar te maken, wat bij de schaarste aan verhalende bronnen moeilijk zal zijn. Er zijn echter nog andere oorzaken genoemd naast de fiscale, monetaire, economische en politieke. Gosses - en Post is hem in zijn bewerking van diens handboek gevolgd door Gosses' tekst hier woordelijk over te nemen - meent onder de oorzaken ook een nog aanwezig stamgevoel in Kennemerland en West-Friesland te mogen rekenen. Immers, zo zegt hij wanneer hij zich afvraagt waarom juist in die streken opstand uitbrak en elders niet, er zal

16 blok, p. 267-268.

[p. 23]

daar zeker wel grotere armoede zijn geweest dan in andere streken maar daarbij moet gedacht worden aan ‘nationale weerbarstigheid, zoals die zich reeds zo dikwijls in opstanden lucht gegeven had’¹⁷. Het is deze opvatting die de dichter Mok in 1938 fraaier onder woorden bracht dan Gosses en Post vermochten en wel in zijn epische gedicht Kaas- en Broodspel. Ik citeer hem uiteraard uitsluitend voor de aardigheid en om aan een wijdverbreide opinie even aandacht te schenken; het vernietigen van documenten, zoals dat bijvoorbeeld in Haarlem geschiedde, wordt alsvolgt in dichtvorm gebracht en geïnterpreteerd:

‘papier, in sneeuwen dwarrel, daalde neer,
de vensters uit; hier eindden eeuwen schande:
daar was geen teeken van hun knechtschap meer’.

En Mok eindigt met een regel, het gebed van de verslagenen om genade:

‘Vergeef ons, om ons duizendjarig leed’¹⁸.

De verschillen tussen Mok en Gosses zijn zeer vele, één ervan is dat Mok geen verantwoording hoefde af te leggen voor zijn visie en Gosses wel. Helaas is een handboek daarvoor niet de plaats en heeft de auteur zich bij mijn weten verder nooit over de materie uitgesproken. Laat ons vaststellen dat de mededeling een interessante en zelfs voor de hand liggende veronderstelling is, maar dat een dergelijke veronderstelling werkelijk op geen enkele uitspraak in welke bron dan ook kan worden gebaseerd. Er is niets dat in die richting wijst in de geschriften van tijdgenoten en dus is het een gevaarlijke onderneming het Kaas- en Broodspel als iets van een nationaal verzet te willen presenteren. Laat ons er daarom vanaf stappen en proberen vastere grond onder de voeten te krijgen; daartoe wenden we ons van de poëzie tot de jaartallen.

Wanneer begon het Kaas- en Broodspel. Het is gebruikelijk de beweging te laten beginnen kort na Pasen 1491 en te laten eindigen in 1492. Inderdaad begon de echte ‘rebellio sive conspiratio’¹⁹, de ‘oploep’²⁰ en de handtastelijkheid in 1491 en werd deze commotie neergeslagen in 1492 door de hertog van Saksen. Aan het gewelddadig verzet, het te hoop lopen van de

17 i.h. gosses en r. post, Handboek tot de staatkundige geschiedenis der Nederlanden I, De Middeleeuwen, Den Haag 1959, p. 240.

18 m. mok, Kaas- en Broodspel, Lochem 1938, p. 57 en 69.

19 joh. à leydis, p. 132.

20 Divisiekroniek, passim.

[p. 24]

bevolking van West-Friesland, was intussen een periode van lijdelijk verzet voorafgegaan. Reeds voor 1491 was men begonnen te weigeren het ruitergeld te betalen en dus in ongehoorzaamheid vervallen. Dat maakt het al een beetje moeilijk het jaartal 1491 als erg belangrijk te beschouwen, omdat toen immers het verzet van de bevolking in een andere vorm werd voortgezet en tegelijkertijd verhevigd. In de contemporaine verhalen blijkt ook vrij goed, dat men een duidelijke continuïteit onderkent, een geleidelijke verergering van de verzetssituatie. Leggen de kroniekschrijvers iets als een caesuur, dan leggen zij die veeleer in 1492 dan elders, maar daarover straks.

De schrijvers, Cornelius Aurelius met name, maar ook de op oudere bron teruggaande Velius in zijn kroniek van Hoorn, schetsen de situatie van de late jaren tachtig, en vertellen dan een aaneengesloten verhaal dat eindigt met de repressie door Albrecht van Saksen in 1492. Wat de tijdgenoten is opgevallen en wat zij als oorzaken van de opstandigheid aangeven zijn twee dingen. De oorlogstoestand, die de centrale regering steeds hoger financiële eisen deed stellen, de zeeroof door de vloot van de steeds meer in het nauw gedreven aanhang van Jonker Frans en daardoor het stilvallen van de Hollandse handel op en via de Zuiderzee, het zeer snel oplopen van de prijzen en de schaarste aan goederen. Dit alles heeft ernstige vormen aangenomen en de schrijvers worden niet moe met vele voorbeelden de economische crisis te illustreren. De Divisiekroniek vat dit alsvolgt samen: De prijzen waren zo hoog geworden, ‘also dat die renteniers geestelick en waerlick (d.w.z. de geestelijke en wereldlijke instellingen en personen die van hun landeigendom moesten leven en de rententrekkers) bijster werden ende die ambochtsman en creech niet van zijn arbeytsloon, want men alle dingen na advenant van den gelde gaf ende coopen most, te weeten den tweedeel meer dant van outs te gelden plach ende daerboven’²¹. Deze jarenlang geprolongeerde toestand maakte het volk hoe langer hoe nijdiger. Daarbij kwam in Noord-Holland dan nog het feit dat de schepen van de Jonker-Fransen-groep, zonder thuishaven rondzwervend, in dat gewest plundertochten organiseerden, bijvoorbeeld in Wijk aan Zee, in Petten, en later op Texel en Wieringen met pogingen om aan de Oostkust voet aan wal te zetten. Nu bestond deze groep uit ‘een vergaert volk sonder eenich capiteyn of hooftman van namen ende op haer zelfs

21 Ald. Div. 31, cap. 69.

[p. 25]

gheley op winsel ende verlies’²², maar dat neemt niet weg dat deze bende zonder leider dan toch maar precies wist dat, zo er nog enige kans op steun bestond, die in West-Friesland en Kennemerland te vinden moest zijn: in april 1489 bleek de Hoekse partij in Hoorn nog actief genoeg dat de magistraat het nodig vond de stadhouder met enige troepen in de stad te roepen. En er moest wat gebeuren voordat een magistraat om troepen vroeg. Nu hadden ze wel kans gezien de stadhouder te bewegen zijn militaire macht te laten bestaan uit een paar ruiters en verder uit ‘ingheboren van desen lande’²³. We moeten eruit afleiden dat de Hoekse partij in Hoorn in 1489 nog gevaarlijk sterk was. Weliswaar geven de schrijvers daarvan niet hoog op, maar dat zegt niet veel, omdat zij allerlei motieven hadden om het partijkarakter van de opstandigheid achter een soort rookgordijn te doen schuilgaan. Inderdaad een rookgordijn: er wordt zo nadrukkelijk gewezen op de fiscale druk, op de monetaire ontwikkeling, op de economische noodtoestand, dat men de stellige indruk krijgt dat de bedoeling voorzit elke relatie met de op zichzelf niet te verdoezelen partijtwisten weg te drukken. Deze indruk wordt sterker naarmate men verder leest; ik kom daarop terug.

Dat er dus geen contact tot stand kwam tussen de Hoekse groeperingen in Noord-Holland en de op zee rondzwalkende aanhangers van Jonker Frans zegt niet veel. Men mag uit het ontbreken van dat contact zeker niet afleiden dat er in West-Friesland en Kennemerland geen Hoeken meer zouden zijn geweest. Blok trok een veel te voorbarige conclusie, op grond van een ongeldige argumentatie. Als in 1492 Albrecht van Saksen de orde komt herstellen zijn ook de magistraten die de nederlaag van het Kaas- en Broodvolk vurig wensen niet van zins de troepen van de hertog binnen te laten; hij moet dan ook soms geweld gebruiken tegen die onwillige medestanders.

We gingen uit van de vraag hoe de tijdgenoten of semi-tijd-genoten de opstand hebben beschreven en constateerden dat een continuïteit wordt gesuggereerd sinds de jaren tachtig. Naast de armoede, de dreiging van de zeerovers, wordt als oorzaak van de opstandigheid genoemd juist de maatregel die de regering meende te moeten nemen om de economische malaise te keren: de monetaire maatregelen van Maximiliaan, neergelegd in de

22 Ald., Div. 31, cap. 65.

23 Ibidem.

[p. 26]

muntordonnantie van 14 dec. 1489²⁴. Waar de kroniekschrijver in felle kleuren malaise en crisisverschijnselen schildert kunnen en moeten we altijd nog rekening houden met de bekende overdrijving. Deze muntordonnantie geeft ons een inzicht in de opinie van de centrale overheid; daardoor is zij een redelijk betrouwbare bron. Niet voor 100% betrouwbaar, omdat de argumentatie er duidelijk op gericht is de zeer ingrijpende monetaire hervorming - een devaluatie met 66% - bij alle lagen van de bevolking acceptabel te maken. Daartoe zullen bepaalde kanten van de zaak wat meer nadruk hebben gekregen en andere, minder aangename, kanten wat minder aandacht. Maar wanneer in dit stuk de economische toestand wordt afgeschilderd in zwarte kleuren, waarmee de regering de noodtoestand onderkende en erkende, hetgeen voor geen enkele regering een aangename taak is, dan mogen we aannemen dat de schets van de situatie niet overdreven ongunstig zal zijn uitgevallen. Welnu ook de regering wijst op het feit dat het muntwezen geheel uit de hand is gelopen, dat er schaarste heerst en de prijzen in een paar jaar omhoog zijn gevlogen; dan mogen we gerust geloven dat het zeer ernstig was gesteld met 's lands economie. Typisch vind ik in dit stuk een passage tegen het einde. In de preambule was de algemene situatie geschilderd, daarop volgden zeer vele artikelen houdende de technisch-monetaire beschikkingen met regelingen, geboden en verboden voor geldwisselaars en edelsmeden. Dat de regering besefte dat de zeer ingrijpende muntverandering niet zonder schokken en verzet zou verlopen blijkt uit de daarop volgende artikelen waarin van de steden werd geëist een schriftelijke verklaring dat de ordonnantie stipt zou worden nageleefd. Om deze eis kracht bij te zetten wees de regering nog eens op de grote schade voortvloeiend uit de bestaande monetaire chaos. Dit nadeel trof volgens de muntordonnantie alle lagen en groepen van de bevolking, die werden opgesomd in deze eigenaardige volgorde: Koning, aartshertog, platteland, prelaten, edelen, rentetrekkers, kooplieden²⁵. Ik wil aan deze volgorde niet al te veel gewicht toekennen, omdat ik te weinig stukken van deze aard heb gezien en dus geen vergelijkingsmateriaal bezit, maar ik zou in alle voorzichtigheid geneigd zijn te concluderen dat de malaise volgens het centraal bestuur juist op het platteland de ernstigste vormen had aangenomen.

24 Groot Placaetboek, Den Haag 1658, kol. 2578-2605.

25 Ald., kol. 2598.

[p. 27]

De tijdgenoten hebben de devaluatie niet ervaren als een verbetering, integendeel. De als geneesmiddel bedoelde muntordonnantie wordt opgesomd onder de oorzaken van de ellende; het was een ‘playster die noch harder was dan de wonde zelf’²⁶. Zij heeft zeker ook niet onmiddellijk verlichting gebracht, vooral niet omdat was voorzien in de schepping van een groots opgezet apparaat van controleurs, die de koersen, de lonen en de prijzen moesten terugdringen tot het in de ordonnantie bevolen peil. Deze controle was natuurlijk niet terstond aanwezig en men kreeg althans de indruk dat de ingreep de monetaire en economische chaos alleen maar verergerde. Tijdgenoten hadden bovendien liever een devaluatie in etappes gezien maar de vorstelijke raad had een sanering in één keer weten door te drukken. Men constateerde met een zekere voldoening dat het raadslid dat als de auctor intellectualis werd beschouwd spoedig na de uitvaardiging overleed en men beschouwde dat als een gerechte straf²⁷.

Tegen deze achtergrond is het begrijpelijk dat velen de sterk verzwaarde belastingdruk beschouwden als het hoogste onrecht. Dat de excentrisch levende West-Friezen en Kennemers het ruitergeld, dat de verre en voor hen onbegrijpelijke oorlogen moest financieren, haatten, is duidelijk, dat zij de grootste moeite hadden het ruitergeld op te brengen behoeft geen betoog en dat de keiharde wijze van innen hen buiten zichzelf bracht weten de contemporaine verhalen uitstekend te schilderen.

Die verhalen volgen dan dit schema: 1491 gewelddadige inning van het ruitergeld, er vallen twee slachtoffers, aanval in Alkmaar op het huis van rentmeester Claes Corf, korte pauze, dagvaart die niets oplevert, opstand laait weer op, Noordhollandse eigen dagvaart in febr. 1492, concentratie binnen Alkmaar, Jan van Egmond durft niet aan te vallen, tocht naar Haarlem, en moord op die andere rentmeester Claes van Ruyven, tocht naar Leiden, terugtocht in paniek, komst van Albrecht van Saksen en bestraffing. Het is een logisch en continu verhaal zoals de Divisiekroniek ons opdist, het relaas van een belastingoproer in een door economische malaise tot het uiterste gebrachte streek, waar men kaas en brood in het banier voerde ten teken van de armoede.

Men moet zich echter afvragen of een dergelijk verhaal ons

26 velius op het jaar 1489.

27 Divisiekroniek, Div. 31, cap. 69.

[p. 28]

wel geheel met de historische waarheid in aanraking brengt. Was het niet meer dan een belasting- en armoede-oproer? Dit was de conclusie van Blok, die de beweging ontdaan heeft van alle latere romantische toevoegsels en aangroeisels, en die stelde dat zij daardoor veel had ‘verloren van de beteekenis, welke de traditie van onzen tijd haar pleegt toe te kennen’²⁸. Reeds Velius, de Hoornse arts die op grond van oudere bronnen in het begin van de 17e eeuw zijn Chronijk van Hoorn schreef, verbaasde zich over de ophef die van het spel was gemaakt. Dat hij zelf desondanks nogal uitvoerig over de opstand had geschreven verontschuldigde hij met te zeggen dat hij had willen tonen hoe streng de overheid was opgetreden tegen de opstandelingen. En dat wegens een opstand waaraan alleen de eenvoudigsten en armsten hadden meegedaan, terwijl bovendien de nood der gemeenten toch zo groot was geweest dat zij wel niet anders kónden doen dan in opstand komen. De bestraffing zelf was, gezien de heersende armoede, nog veel te zwaar ook. Aldus de opinie van Velius²⁹, parallel aan die van Blok, resulterend in een relaas over een vrij onschadelijke beweging met een eigenaardige bestraffing die er niet toe in een goede verhouding stond. Is een dergelijke beschrijving niet te rooskleurig en heeft men niet, misschien onbewust, de gevaarlijke kanten verdoezeld? Zijn de historici niet te gauw geneigd geweest het karakter van armoedeopstand te accentueren, omdat de tijdgenoten dat karakter er vooral in hadden gezien, of zelfs: hebben willen zien? Het werd zo de opstand van de arme mensen, die vochten om kaas en brood te kunnen bemachtigen, hun beweging heet immers het Kaas- en Broodspel! Hoe kwamen zij overigens aan die naam?

De naam is in de tijd zelf alom bekend geweest. Velius is voor zover ik weet de enige die iets over de herkomst heeft verteld. Op hun tocht van Hoorn over Alkmaar naar Haarlem voerden de mannen vlaggen mee waarop kaas en brood waren afgebeeld en sommigen droegen deze artikelen ook in natura mee, ‘segghende’, aldus Velius, ‘dat sy voortselve vochten’³⁰. Nu is Velius geen ooggetuige geweest en de uitspraak dat zij vochten voor kaas en brood beschouw ik als een interpretatie zijnerzijds veeleer dan als een contemporain gegeven. Er was bovendien blijkbaar kaas en brood genoeg om die eetwaar in natura als teken mee te nemen; als er bijna hongersnood is doet men zoiets

28 blok, p. 276.

29 velius, blz. 159.

30 Ald. blz. 153.

[p. 29]

niet, zou ik denken. Er zijn trouwens in de contemporaine teksten wel vele bewijzen voor het geldgebrek, waardoor de fiscale eisen ondraaglijk waren geworden, er zijn geen bewijzen van honger. Een uitgehongerde massa stuur je, zoals in Alkmaar kon gebeuren, niet met vage beloften naar huis. Er is geplunderd, maar van schranspartijen in voorraadkamers van rijke burgers hoort men niet. Ergo, de bevolking vocht niet voor kaas en brood, niet voor de eerste levensbehoeften en moet zich dus met die tekens om andere redenen hebben opgesierd. Het lijkt mij waarschijnlijk dat hun symbolen en wapentekens te vergelijken zijn met naam en bedelzak van de geuzen, van scheld- tot erenaam geworden. Ik vind voor deze opvatting steun in de zoveel dichter bij de gebeurtenissen staande Divisiekroniek, die over banieren en symbolen niet spreekt, maar zegt dat men³¹ in die dagen de Kennemers Kaas- en Broodvolk noemde. Dat wil dus zeggen: Men kende, buiten Noord-Holland de Kennemers en wellicht ook de West-Friezen deze scheldnaam toe en de opstandelingen zelf namen die over. Ik hoop voor deze stelling nog eens een nader bewijs te vinden.

Dat de door de geschiedschrijvers gesuggereerde continuë armoede-opstand in feite minder continu was dan hij ons wordt voorgesteld kan uit de werken van diezelfde geschiedschrijvers blijken. We merken dat de eerste maanden van 1492 rustig waren, maar dat een poging van stadhouder Jan van Egmond om de belastinginning nog eens krachtig ter hand te nemen de woede weer deed oplaaien. Het is dit vervolg dat het eigenlijk Kaasen Broodspel is geweest, de naam komt pas in 1492 te voorschijn. Dat het gebeuren van 1492 niet steeds als een simpel vervolg op de opstand van 1491 is gezien, getuigt bijvoorbeeld de Egmondse abtenkroniek van Johannes à Leydis, die onder het hoofd ‘De quibusdam incidentibus’ een hoofdstukje van één bladzij wijdde aan de beweging en uitsluitend sprak over de ‘rebellio’ van 1492 met het bekende vaandel. Maar ook het schijnbaar continuë verhaal van Cornelius Aurelius spreekt pas van Kaas en Brood als het verhaal het jaar 1492 heeft bereikt, en daarmee geeft de auteur toch ongewild te kennen dat de opstand van 1492 wat anders was dan een voortzetting van die van een jaar eerder. Ook Velius' kroniek maakt een onderscheid; die wordt weliswaar niet duidelijk in de tekst, maar de ‘bladwijzer’ is, in

31 Divisiekroniek, Div. 31, cap. 76 (hoofdstuktitel).

[p. 30]

voce Kennemers, heel typisch: er staat: ‘Kennemers, zijn oproerig wegens de zware schattingen, worden door die van Haarlem gestuit, 151, maar verheffen zich weer, 152, hun moedwil binnen Hoorn, 152, raken naar Alkmaar, 153, rechten het Kaasen Broodspel aan ...’. Ook hier dus wordt het gebeuren van 1492 als iets eigens en afzonderlijks gezien.

Een beschouwing van de weinige ons bekende feiten doet ons inderdaad vermoeden dat 1492 liefst apart gezien moet worden. Het stedelijk element van de opstand werd veel sterker, Alkmaarders en Haarlemmers sloten zich in aanzienlijken getale bij de opstand aan, de beweging werd sterker gecoördineerd, gedisciplineerder, de vaandels werkten uniformerend en er kwam een ander soort aktie in. Was het eerst een te hoop lopen van boeren in de steden in hun omgeving, in 1492 ging er een expeditie naar Haarlem en vervolgens naar Leiden met een gericht doel, dat ons voor Leiden ontgaat omdat de groep er niet in slaagde de stad binnen te komen. Maar juist de tocht naar Leiden, die zo ongelukkig afliep, geeft aan de beweging in 1492 een eigen gezicht. Het was in Leiden in dat jaar vrij rustig, in de textielnijverheid zijn geen stakingen of onwilligheid van de werknemers te bespeuren wanneer men Posthumus' Bronnen³² zorgvuldig naleest. Er kan dan ook van een niet aanwezige onrust onder het lagere Leidse volk geen enkele aantrekkingskracht op de opstandige boeren zijn uitgegaan. Leiden was wel een aantrekkelijk doel voor Hoeken, de stad was vaak Hoeks geweest en nog in 1489 was het de Hoeken bijna gelukt de stad weer in handen te krijgen. In West-Friesland en Kennemerland was de Hoekse partij nog sterk. In 1489 was de magistraat van Hoorn nog zo bang voor een staatsgreep dat de stadhouder te hulp moest worden geroepen. De tocht van het Kaas- en Broodvolk van 1492 was dan ook anders van samenstelling dan de groepen van de dragers van de opstandigheid in 1491. Deze opstandigen vormden vermoedelijk wel de grote kern van het leger dat via Haarlem naar Leiden trok, maar er is geen enkele reden om te twijfelen aan de mededeling van de Divisiekroniek dat in de slag bij Heemskerk, waarin Albrecht van Saksen het Kaasen Broodvolk versloeg, ‘vele goede rijcke mannen van Alcmaer ende wt Kennemerland verslagen worden’³³. In Alkmaar telde

32 n.w. posthumus, Bronnen tot de geschiedenis van de Leidsche textielnijverheid, II, Den Haag 1911 (R.G.P. 14).

33 Divisiekroniek, Div. 31, cap. 77

[p. 31]

men onder de gesneuvelde burgers onder andere aanzienlijken een oud-burgemeester³⁴.

Dit alles zou een nadere uitwerking vergen. Meer gegevens omtrent slachtoffers en leiders (in dit opstel zelfs in het geheel niet besproken) zullen mijns inziens moeten leiden tot een veel genuanceerder beeld van het belastingoproer dat onder de naam Kaas- en Broodvolk een politiek partijkarakter ging vertonen en derhalve veel minder onschadelijk was dan Blok aannam op het voetspoor van historiografen die bewust of onbewust de opstand simplificeerden en/of er de ware betekenis niet van onderkenden.

Men begrijpe mij goed. Ik beweer niet dat aan het Kaas- en Broodspel een zeer grote betekenis moet worden toegekend. Als crisissymptoom is het echter van belang. Wat er dan ook moet gebeuren is het grondig analyseren van die crisis, van de sociaaleconomische structuur in Holland èn van de institutionele en gouvernementele structuur. Zonder degelijke kennis van de werking van de regeringsorganen op elk niveau, zonder kennis van de exacte relatie tussen stad en platteland, zonder kennis van de bezitsverhoudingen en vooral van het grondbezit is een werkelijke evaluatie niet mogelijk. Wanneer er door de opstandelingen documenten worden verscheurd kan men met Jansen³⁵ aannemen dat deze handeling spanningen tussen grondheer en grondgebruikers openbaarde, we moeten er veel meer van weten: wie waren de grondheren? Zeker niet alleen haat tegen de geïmporteerde adellijke heren³⁶ in West-Friesland heeft de bevolking gedreven, want dan hadden zij als Jacques op die heren en hun huizen hun aanval gericht. De vernielde documenten waren eigendom van Haarlemse burgers (landeigenaars?) en van stedelijke instellingen, zoals de weeskamers. In hoeverre waren de stedelingen hun politieke en economische macht aan het uitbreiden ten koste van de boeren? Speelde de clerus nog een rol in deze spanningen? Kortom er zijn nog vragen genoeg. Ik heb in het begin al gezegd dat er nog veel gedaan moet worden en ik ben ervan overtuigd dat het de moeite waard zal zijn. Het is dan ook niet ten onrechte dat ik op het ogenblik geen nieuw geschiedverhaal van het Kaas- en Broodspel wil en kan geven; ik hoop er in geslaagd te zijn te laten zien dat we met

34 wortel, p. 75.

35 jansen, p. 106.

36 Ald., p. 104.

[p. 32]

deze beweging nog lang niet klaar zijn, al zal de door mij aangebrachte nadere onderscheiding in de fazen van de opstand voor de verdere interpretatie nuttig kunnen zijn. Ik meen voorts te hebben aannemelijk gemaakt dat we voorzichtig moeten zijn met de Divisiekroniek en die andere kronieken die zo ijverig pogen het armoede- en hongerkarakter van de opstand nadruk te geven. Het is daarom te hopen dat voortgezet onderzoek zich minder zal aantrekken van die zoal niet tendentieuze dan toch in ieder geval verwarrende geschiedschrijving.

De voorzitter zegt de spreker dank en verzoekt de vergadering de discussie te openen.

Dr. De Graaf vraagt of de waag van Alkmaar bij wijze van straf tijdelijk werd opgeheven en pas in 1573 werd teruggegeven.

Prof. Hugenholtz antwoordt, dat de vorst als bestraffing inderdaad allerlei functies (o.a. het klerkschap) weer aan zich trok. Later werden deze functies weer teruggegeven. Het jaar 1573 lijkt hem in dit verband wel wat laat.

Mr. Den Tex wijst op de coïncidentie, dat de steden, die door het Kaas- en Broodvolk werden bezocht omdat men daar sympathie meende te kunnen verwachten, dezelfde waren die bij de twisten tijdens het Twaalfjarig Bestand aan Remonstrantse zijde stonden (Hoorn, Alkmaar, Haarlem en Leiden), terwijl de steden die niet door het Kaas- en Broodvolk werden bezocht - ofschoon ze dichter bij Hoorn, het centrum van de opstand, lagen - tijdens het Twaalfjarig Bestand op de zijde van de Contra-remonstranten stonden. Mr. Den Tex vraagt of de spreker parallellen ziet tussen de Hoekse en Kabeljauwse twisten en de twisten tijdens het Bestand.

De voorzitter merkt op, dat deze vragen erop wijzen, dat mr. Den Tex met het derde deel van zijn Oldenbarnevelt-biografie gereed is en wenst de auteur geluk met dit feit.

Prof. Hugenholtz antwoordt, dat de relatie tussen de twisten tijdens het Bestand en de Hoekse en Kabeljauwse twisten hem niet precies bekend is. De oorzaak, dat Enkhuizen tijdens de opstand van het Kaas- en Broodvolk buiten schot is gebleven, kan zijn geweest, dat de nieuwe belastingen daar nog met zachtheid werden geïnd.

Dr. Van Gelder wijst erop, dat bestudering van de belastingkohieren het inzicht in de sociaal-economische situatie van Noord-Holland kan verdiepen. Zelf heeft hij met vrucht van dit

[p. 33]

bronnenmateriaal gebruik gemaakt en het is hem daarbij opgevallen, dat er in de steden nog veel boeren woonden. Dat het niet mogelijk is de door de spreker behandelde opstand te vergelijken met vroegere (bijvoorbeeld 14e eeuwse) opstanden, wil dr. Van Gelder gaarne toegeven, maar vergelijking met de Boerenopstanden in Duitsland in dezelfde tijd acht hij wel mogelijk.

Prof. Hugenholtz antwoordt, dat hij bij de voorbereiding van zijn lezing aan het werk van dr. Van Gelder heeft gedacht. Naar zijn mening kunnen de belastingkohieren - mits kritisch gebruikt - verhelderend werken. Toen er in de steden tijdens de opstand documenten werden vernield, gebeurde dat niet bij mensen die juist een heerlijkheid hadden verworven, maar veelal bij kleine instellingen en stedelijke grondbezitters; misschien was hier sprake van een wraakoefening. De documenten werden niet verscheurd, alleen het zegel werd afgerukt. Deze handelwijze getuigde van een zekere ontwikkeling. De boeren kenden dus de functie van het zegel. Daaruit kan men afleiden, dat het geen beweging was van onontwikkelden. Een vergelijking met opstanden in de 16e eeuw lijkt spreker zeker mogelijk.

Na de koffiepauze, te twee uur, geeft de voorzitter het woord aan prof. Bernard Bellush van het New York City College voor zijn voordracht over The Academy and American Foreign Policy.