Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 18

[p. 1]

Fragment eener autobiographie van Constantijn Huygens,
Medegedeeld door Dr. J.A. Worp.

Het handschrift van deze autobiographie bevindt zich bij de Huygens-handschriften in de Bibliotheek der Koninklijke Akademie. Het stuk maakt deel uit van den bundel, die o.a. bevat: Prosa Anglica, Italica, Hispanica, Latina,..... Inscriptiones,..... C.M. Soetens Straet op Schevening en Rijswijck, Ordres tot den veldtoght opgestelt A^o 1671,... Orgel,... Kerkelyk gebruyck der Psalmen, enz.¹⁾, en neemt in dien band blz. 900-1013 in. De inkt is nog al verbleekt en daardoor is de tekst op sommige plaatsen niet gemakkelijk te ontcijferen. Een los folioblad, door H. zelf geschreven, bevat de inhoudsopgave der autobiographie. In die inhoudsopgave voegde H. een enkelen keer iets aan den tekst toe, betwijfelde wel eens de juistheid van wat hij te boek had gesteld, of critiseerde zijn werk, b.v. door de aanmerking: ‘De Poesi satis large’. Een gedeelte van de levensbeschrijving is vroeger door mij uitgegeven in Oud-Holland (IX, 1891, blz. 106-136), nl. dat, waar H. over de schilders van zijn tijd spreekt.

1) Het is N^o XLVIII van den Catalogus van Handschriften.

[p. 2]

Boven het handschrift staat de datum: 11 May 1629; toen begon H. dus met zijn arbeid. Op de 44^ste bladzijde bespreekt hij het verschijnen van De Groot's werk Institutiones juris Batavici en teekent daarbij aan: Feb. 1631; op de 88^ste bladzijde staat in margine genoteerd: Mart. 1631, op de 102^de: Apr. 1631. Het grootste deel van het stuk is dus in die maanden geschreven.

Het is algemeen bekend, dat H. op 83jarigen leeftijd eene autobiographie in Latijnsche verzen heeft geschreven onder den titel: De vita propria sermonum inter liberos libri duo. Terwijl in dat werk het geheele leven van den dichter behandeld wordt, vindt men in dit prozastuk slechts zijne jeugd, nl. de jaren 1596-1614¹⁾, beschreven. Daar H. echter zeer uitvoerig over zijne opvoeding handelt, zijne meening zegt over allerlei vakken van kunst en wetenschap en bovendien menige aardige bijzonderheid vertelt van bekende mannen uit dien tijd, mist deze autobiographie het vervelende, dat men met recht van eene uitvoerige beschrijving van iemands kinderjaren verwacht. Aan den tekst heb ik enkele korte noten toegevoegd, vooral om de feiten uit H.'s leven, die hier worden vermeld, in verband te brengen met wat elders door hem over zijne jeugd is opgeteekend.

J.A.W.

Solent inde ab incunabulis cuiusque commentariorum huiusmodi principia derivari; ego tanto rem omnem altius repetere statui, quanto ad utriusque parentis originem paucis demonstrandam sufficere videbitur.

Patrem habui Christianum Hugenium²⁾, Corne-

1) In de Sermones is deze periode in 289 (van de 2146) versregels behandeld.

2) Zie blz. 4 en 6.

[p. 3]

lii¹⁾ filium, Laurentii Hugenii²⁾ nepotem, abavi mei, filium item Geertrudae Baxiae³⁾ et ex hoc latere Christiani Baxii et Luciae Back^a) nepotem (hi septem liberorum parentes, quorum ultima Geertruda fuit, in pago Weelde agri Turnhoutani vicinum templo castellum fossâ cinctum, cuius ut opinor vestigia hodieque extant, incoluere), Joannis Baxii et H. de Bye pronepotem, Gisberti abnepotem, Joannis item Baxii, sivi Moermanni, trinepotem⁴⁾; uti quidem Baxiorum prosapiam facile

1) Cornelis Huygens is in 1550 of 1551 te Ter Heide bij Breda gestorven (vgl. J.H.W. Unger, Dagboek van Constantijn Huygens, 1885, Bijlage D).

2) Laurens H. was getrouwd met eene juffrouw Van der Straeten (t.a.p.)

3) Geertruy Bax stierf in 1556 (t.a.p.).

a) In marg.: Cognata fuit haec Lucia Adrianae Back⁵⁾, abaviae domini J. Wolpherd de Brederode, quâ de causa amici, quibus istiusmodi magis curae sunt, saepius nos monere solent, non dubiâ cognatione prosapiam nostram spectare ad iam dicti Brederodii familiam illustrem. Et hinc est, quod parens meus scuto suo, qualis adhuc a me gestatur, insignia nobilis familiae, quae est Back et inter Brabantiae insignes recensetur, inseruerit.

5) Adriana Back, dochter van Jan Back, was de echtgenoote van Wolfert van Brederode († 1548), den grootvader van Joan Wolfert (1599-1655).

4) De geslachtsboom is dus:

[p. 4]

sit inde a longiori serie legitime deducere, si quid hoc ad rem faciat nec satis universo constet, quam inter Brabantiae praecipuas habita viros praeclaro genere dignos, apud Principem autem et in familia praesertim Nassovicâ gratiosos aliquot abhinc seculis ediderit. Unum hic silentio praeteriri non debet, Sylvae-Ducenses Baxios^a), quorum in bello patriae virtute militari Pauli maxime et Marcelli fratrum¹⁾ nobilissime partum nomen nemo est qui nesciat, hos, inquam, Baxios Bredanos meos nullâ, quod sciam, consanguinitate attingere. Extitit sane ab annis plurimis tanta inter clarissimos belli duces et parentem meum virtute mutuâ benevolentiâque non vulgari contracta familiaritas, ut cognationis vicissim vocabula et officia impartientes propinquitatis ubique opinionem fecerint, cuius adhuc hodie indubitata penes plerosque fides est, sed ea, ut dixi, virtutis verae, non adscititiae, qualis fere gentilitia habetur, necessitudo fuit, sicut gloriari apud posteros optimo de parente licet, non fuisse in his regionibus nostri ordinis virum, cuius amicitiam magnates, nobiles, plebei, omnium denique gentium viri foeminaeque magis ambierint aut libentius conservarint. Egregia viri virtus et cum pietate, doctrina, modestia, longo denique rerum usu ac peritiâ nobilissimus quidam animi coniunctus candor hanc illi apud universos gratiam uti conciliarant, ita maiorum dignitatum gradus matrimoniorum item non poenitendas occasiones saepenumero obtulerant, nisi quod reipublicae,

a) In marg.: Aiunt illi tamen ab eadem stirpe utrosque Baxios produci, sed quâ ratione probent, nondum vidi.

1) Van deze bekende krijgslieden, die jaren lang onder Willem I en Maurits gestreden hebben, was Paulus († 1606) in het laatst van zijn leven gouverneur van Bergen op Zoom; na zijn dood bekleedde zijn broeder Marcelis († 1617) dat ambt.

[p. 5]

non ambitioni omnino, natus intra se suosque consistere potius habuit quam ad honorum culmina invidendo conatu evehi. Natus erat quibus dixi parentibus paternae domi Heidae Brabantinorum, qui pagus agri Bredani ad septentrionem bis mille ab urbe passibus distat, anno millesimo quingentesimo et uno supra quinquagesimum, ad diem 22 Aprilis (quae vigilia, quod aiunt, D. Georgii erat), intra horas 10 et undecimam vespertinas. Patrem valde puer et matrem, singularis exempli foeminam, cuius honorifica saepe mihi mentio ab senioribus huius familiae facta est, etiam circa annos infantiae amisit¹⁾. Inde sub tutela proximorum literis primum Loonii (pagus est inter Sylvam Ducis et Bredam medius), tum Duaci studio iuris imbutus fuit; mox ad praxin forensem apud magni nominis iurisconsultum Arneidium Bruxellis admotus, eâdem postmodum ratione....^a) Lieffeldio, magno Brabantiae cancellario²⁾, summae eruditionis et praestantiae viro, operam non ingratus hospes aut inutilis, biennium nescio an triennium, dedit. Tandem eodem promovente iuvenis adhuc eorum in ordinem adscitus fuit, qui tum quatuor immortalis memoriae Gulielmo Principi Arausionensium a secretis illustris aulae contubernio fruebantur³⁾. Eo munere strenue et ex voto bonorum omnium toto sexennio perfunctus, succedente infelicissimo summi principis interitu et mox consilio ordinum ordinario instituto, penes quod tum temporis

1) Zie blz. 3, Noot 1 en 3.

a) Niet ingevuld.

2) Diderik van Liesveld (1521-1601) werd in 1579 lid van den Raad van State en kort daarna kanselier van Brabant.

3) Christiaan H. werd in 1578 secretaris van den Prins. Zie over eenige zijner lotgevallen in den tijd, dat hij dien post bekleedde, Theod. Jorissen, Constantin Huygens, 1871, I, blz. 1-5.

[p. 6]

summa reipublicae administratio erat, eidem consessui quartus quoque a secretis aliquot annis fuit¹⁾, sensim vero temporum lapsu caeteris defunctis, inde usque ad vitae terminum, qui in annum incidit 1624, solus magnâ cum laude et gratia munus illud adimplevit, ut paucis ante obitum diebus filium primogenitum Mauritium, impulsore maxime Mauritio Principe, mereri publice visus sit, quem paternae dignitatis haeredem relinqueret²⁾, cuius rei suo infra loco amplior demonstratio fieri poterit. Fratres habuit se maiores utrumque, Adrianum et Laurentium, quorum ille circa infantiam obiit, alter, in Hispaniam profectus anno aetatis 15^o, patriam revisit nunquam neque adeo quo devenerit satis constat. De sororibus Lucia et Anna prior infans decessit, haec Delfis Batavorum anno CIƆIƆIIIC.

Ad alteram vitae meae autorem accedo. Ea est (superstitem enim vegetâ adhuc senectute quo haec scribimus anno CIƆIƆCXXIX Dei immortalis beneficio servamus) Susanna Jacobi Hoefnagelii³⁾, viri pii, gravis ac prudentis, Armenteriâ Flandriae Gallicanae vico⁴⁾ oriundi, et Elisabethae Vezelariae⁵⁾ de prole duodenâ minima omnium natu filia. Edita haec in lucem fuit Antverpiae anno CIƆIƆLXI, die XXIIX Octobris in aedibus propriis paternis, quas semel incendio pene sublatas secundo, quem dixi,

1) In 1584 werd hij secretaris van den Raad van State.

2) Christiaan H. stierf 7 Febr. 1624; den 9den Jan. was zijn oudste zoon Maurits (1595-1642) hem als secretaris opgevolgd (vgl. Dagboek, blz. 6).

3) Jacques Hoefnagel heeft in de Lange Nieuwstraat te Antwerpen gewoond. Den 3den Nov. 1570 werd zijn huis door Spaansche troepen geplunderd; zijn naam komt ook voor op Alva's proscriptielijst. (Biographie Nationale).

4) Armentières ligt in Frankrijk, département du Nord, dicht bij Rijssel.

5) Zij was eene dochter van Joris Vezeler; zie blz 8.

[p. 7]

avus meus in via, quam Longo-novam ibi appellant, prope xystum mercatorium magnificas et vel hoc pro saeculo splendidas exstruxit. Amisso parente optimo Susanna et mox patriae rebus adeo turbidis, ut plerique lautioris fortunae, Hispanae tyrannidis pertaesi, abscedere ab urbe et sedes alibi quietas quaerere instituerent, ipsa quoque in exilium voluntarium matrem pientissimam et omni laude superiorem foeminam in Batavos primo secuta est. Mox, Gulielmo Principe nefarie sublato et Antverpiâ Parmensi deditâ, consilio simul atque exemplo plerorumque popularium suorum, Hanseaticas urbes, Hamburgum et post biennii in eâ moram Stadam unâ commigravit, eo quod, ad rem sacram et caeteras immunitates quod attineret, humanius hic exteri habebantur. Ibi vero per literas a patre, qui tum reipublicae admotus erat, priscae necessitudinis et amoris honeste in Brabantia coepti admonita et ad connubium, si sic placeret, egregio libertatis candore evocata, de suffragio amicorum omnium iterum cum parente et affine, viro clarissimo Jacobo Zuerio¹⁾, Curiae Brabanticae, dum ista commemoro, senatore spectatissimo, in Hollandiam e rudiori Septentrione rediit et mox coniugii felicissimam societatem iniit Amstelodami anno...^a)2), celebrato nuptiarum festo in aede publicâ, quam Principi in urbe commoranti, consessui autem ordinum maritimo utendam civitas amplissima destinavit³⁾. Maternum porro stemma, ne qua longius evagemur, derivare satis habebo a communi

1) Zie blz. 12.

a) Niet ingevuld.

2) Het paar werd 26 Aug. 1592 ten huwelijk ingeteekend te Amsterdam, waar de bruid op den Nieuwezijds Achterburgwal woonde (zie De Navorscher, 1855, blz. 218).

3) Het Admiraliteits- of Prinsenhof op de Oudezijds Voorburgwal.

[p. 8]

tanquam stipite, Georgio Vezelario¹⁾, abavo meo. Is olim egregiae sagacitatis et industriae homo, adeo ut, adspirante fortuna re domesticâ luculenter instructâ, praefecturam (quae nemini deinceps obtigit) summam omnium Belgii monetarum adeptus esset, uxorem duxit Margaretam Bogheam, minimam, ni fallor, natu novem sororum²⁾, quarum si quis connubia et propagines curiose indaget, nae ille non exiguam patriae partem familiae isti Musarum acceptam ferat. Mihi vero in Georgio solo commorari certum est, qui ex sola Margareta liberos suscepit omnino quatuor, Georgium filium unicum; huius ex Mechlina Jansseniâ coniuge filiam^a)3) Mechlinam in matrimonio habuit Jacobus Wallius, eorumque posteri sequioris sexus deinceps in familias Pruimiorum et Dyckiorum⁴⁾ transiere propagine, quod sciam, non admodum amplâ. Margareta Vezelaria Justo Vogelario nupsit et multâ prole ditata numerosissimam Vogelariorum familiam⁵⁾ (etiam a Carolo 5 Imperatore in persona Justi nobilitatis insignibus prolixe auctam) longâ in hodiernum diem posteritate complevit. Caeciliam Melchior Bal-

1) Joris Vezeler was een beroemd zilversmid en koopman in juweelen; hij verheugde zich in de gunst van Frans I (vgl. Biographie Nationale op Hoefnagel). Later was hij intendant der Koninklijke Spaansche munt in de Nederlanden en schatrijk (vgl. A.D. Schinkel, Bijdrage tot de kennis van het karakter van Constantijn Huygens, blz. 32, Noot). Hij stierf den 16den Oct. 1576 (vgl. Dagboek, Bijlage E).

2) Margaretha Boghe was uit een gezin van 11 kinderen (t.a.p.).

a) Het HS. heeft: filiae.

3) Joris Vezeler had bij Mechlina Jansz 2 dochters (t.a.p.)

4) Van deze familie worden elders door Huygens genoemd G. van Dyck, zijn zoon P. van Dyck, advokaat, en Margriete van Dyck (zie Schinkel, t.a.p., blz. 40, 93).

5) Joost de Vogelaer en Margaretha Vezeler hebben 12 kinderen gehad. (Dagboek, Bijlage F).

[p. 9]

dius¹⁾ duxcrat, unde quae Francisco Romano nupserat Caecilia iunior²⁾ stirpem Romanorum hodieque superstitem genti nostrae devinxit. Quarta filiarum (aetate quidem omnium prima) Elisabetha, avia, ut supra commemoravi, mea, ex Jacobo Hoefnaglio liberos edidit duodecim, quorum quod coelibes nonnulli obiere³⁾, nonnulli in longinquas terrarum plagas bellis patriae abacti fuerint, singulatim omnes recensere nihil attinet Maximus omnium natu Balthazar⁴⁾ fuit, qui ex Anna Lieffeldia Brabantiae, quem supra nominavi, cancellarii filia, numerosae sobolis pater⁵⁾, vir ingenii industriaeque sagacissimae, absentis ad Hanseaticos matris fratrumque item ac sororum varie dispersorum bona, non satis pro charitate Christiana, vel tam propinquâ sanguinis affinitate, ex fide bonâ administrasse repertus est, dum, privatis rationibus rem communem societatis perperam sibi fisae involvens, longarum litium labyrinthos toti posterûm familiae comparavit. Eâ de re etsi frustra nunc querimoniam instituere videamur, silere omnino non decuit, ne, qui lecturi ista nepotes sunt, nesciant, quâ ratione, quod e luculentissimâ proavi haereditate reliquum tyrannidis bellique iniuriae fecerant, accisum porro et tantum non exhaustum fuerit. Enimvero si qua splendidae haereditati dignitas conservata fuit, libere hic exponam patri id inprimis meo deberi, qui praeter infinitas coheredium nomine varie multumque susceptas molestias eatenus tandem

1) Caecilia Vezeler is na den dood van Baldi hertrouwd met Floris Alewyn (t.a.p.).

2) Deze Caecilia Baldi wordt in de genealogie (t.a.p.) niet genoemd, maar wel bij Schinkel, t.a.p., blz. 40.

3) Van hunne kinderen zijn 5 jong gestorven. (Dagb., Bijlage E).

4) Balthazar Hoefnagel was secretaris van den Grooten Raad van Mechelen (vgl. De Navorscher, 1872, blz. 266).

5) Balthazar Hoefnagel en Anna Liesvelt hadden 8 kinderen (t.a.p., blz. 264).

[p. 10]

induci sese passus est, ut villam Vezelariam quam appellant, seu ut vulgo a figura turriculae Laternariam¹⁾, ad primum ab Antverpia lapidem a Georgio proavo meo bis exstructam, potius quam tota periret litibusque absorberetur, suo sibi aere ac nomine e manibus plerorumque redemerit, redemptam restituerit, restitutam sollicite asseruerit et ab omni tempestatis bellicae violentiâ hactenus vindicatam, sartam tectam posteris reliquerit. Eam villam, ut et hoc obiter hic inseramus, tranquillitatis et, quod fateri oportet, immodici luxus illorum temporum testem luculentam, Martinus Rossemius Guelder in ea expeditione, quam nomine Francisci I Galliae Regis adversus Carolum Caesarem susceperat, per inferiorem Germaniam iter faciens et late omnia incendio populatus, igne quoque consumpserat²⁾; cuius rei allato ad Georgium nuntio, qui tum forte in aula Francisci, cuius gratiâ multum pollebat³⁾, nescio quid negotiorum administrabat, queri ipse illico apud Regem instituit de gravi sibi damno a milite regio illato. Hominem Franciscus bono animo esse imperatâque subsidio bene magnâ vi pecuniae, fabrilis item ligni copiâ subministratâ, ad uxorem perscribere iussit, dirutum aedificium, splendidius etiam quam ante fuisset, illico restaurare aggrederetur. Eiusdem regiae ergo hominem peregrinum benevolentiae documentum alterum domi maternae meae curiose asservatur, magni Regis ad vivum coloribus expressa effigies, autore nobili pictore...^a), quam abeunti dono quam humanissime dederat.

1) Zie over den Lanternhof, Schinkel, t.a.p., blz. 32-41.

2) Zeker doelt H. op den tocht van 1542, toen Maarten van Rossum, na Antwerpen te hebben opgeeischt, in Juni terugtrok en het platteland van Brabant verwoestte.

3) Zie blz. 8.

a) Niet ingevuld.

[p. 11]

Posteri Balthazaris¹⁾ (cuius ad mentionem vel hoc nomine invitus redeo), ad hunc usque diem regiis partibus ecclesiaeque Romanae sacris misere devincti^a), Mechliniae una cum matre vetulâ in vivis sunt.

Inter Hoefnaglios porro fratres quem libentissime nomino Georgius²⁾ fuit, in quo viro, teste orbe universo et magnis adeo principibus, quos clementissime addictos habuit, certarunt pietas et virtutes summae reliquae cum scientiarum omnium agmine infinito. In pictura autem delicatiori (miniaturam dicimus) suopte genio a pueris acquisitam facultatem habuit inimitabilem, neque adeo, extorris patriâ bonisque omnibus exutus, egregio Dei dono tanquam viatico coelesti familiam peregre sustentare erubuit. Abrahamo Ortelio³⁾ in primis charus, iucundum aliquando se itineris comitem viro eximio praestitit, eiusque rei, quantum calamo hic testari egregiis monumentis potuit, tantundem nobili penicillo ille assecutus est. Fidem facient tot volumina ingentia ab Joanne, ni fallor, Braunio edita⁴⁾, in quibus parem geo-

1) In den index, dien H. op zijne autobiographie maakte, schreef hij: ‘De liberis Balthazaris, adde ut militent.’ Eén der zoons en kleinzonen van Balthazar Hoefnagel waren officiers (zie De Navorscher, t.a.p.).

a) Het woord is onduidelijk geschreven.

2) Joris Hoefnagel, de beroemde miniatuurschilder, werd in 1543 of 1545 te Antwerpen geboren. Hij heeft zeer veel gereisd, o.a. in Italie met Ortelius en is langen tijd hofschilder van Keizer Rudolf II geweest. In 1571 huwde hij te Antwerpen Susanna van Onchen. Hij stierf te Weenen in 1600.

3) Abraham Ortelius, de beroemde aardrijkskundige, werd in 1527 te Antwerpen geboren; hij stierf in 1598.

4) H. doelt hier op de Civitates orbis terrarum in aes incisae et excusae et descriptione typographica et politica illustratae. Colloborantibus Francisco Hohenbergio chalcografico et Georgio Hoefnagel. Coloniae ab anno 1572-1618. De tekst van dat werk, dat in 6 dln. werd uitgegeven, was geschreven door G. Braun, kanunnik te Keulen.

[p. 12]

graphi cum pictoribus gratiam Hoefnaglio in sempiternum debere fatentur. Caetera viri prodigia magis quam humani ingenii monumenta posteritas omnis in pretio habitura est. Danielis Hoefnaglii¹⁾ alia Viennae Austriae nec exigua stirps superest, cuius denique rami varie diffusi ignotam pene nobis gentem iis in regionibus propagarunt. De filiabus, quod superest, maxima natu, Elizabetha, Jacobo Alewinio nupserat²⁾, proxima, Margareta, Ludoïco Blommartio³⁾, Antverpianis utraque viris praestantibus et, si per fata patriae licuisset, ad maiora natis. Catharina, penultima, maritum habuit, quem supra designavi, Jacobum Zuerium⁴⁾, virum amplissimum doctissimumque eoque variâ munerum conditione ad rempublicam adhibitum, fortunae autem alternantis fallacissimas vices mirifice expertum, quas tamen ille, quâ pietate est et mansuetudine singulari, inconcussâ animi constantiâ ad stuporem usque toleravit. Inter liberos septenos Hortensiam⁵⁾ edidit, rarissimi exempli foeminam, cuius ego, praeter formae decorem, praestantissimarum virtutum et convictus olim iucundissimi in aedibus patris mei memoriâ sic afficior, ut omittere hic tantillam eius mentionem aequo animo non potuerim; nam de cae-

1) Daniel Hoefnagel, een broeder van Joris, was getrouwd met Jacomina Manmaker; zij hadden 10 kinderen (Navorscher, 1872, blz. 264).

2) Jacob Alewyn en Elisabeth Hoefnagel hadden 10 kinderen (vgl. Dagboek, Bijl. E).

3) Lodewijk Blommart en Margaretha Hoefnagel hadden 4 kinderen (t.a.p.).

4) Zie de namen der kinderen van Jacob Zuerius (of Sweers) en Catharina Hoefnagel t.a.p.. Suerius heeft den jongen H. de beginselen van het recht geleerd (zie Sermones de vita propria, I, vs. 290, sqq.). Den 28sten Juni 1629 is hij gestorven (Dagb., blz. 15.)

5) Hortensia Suerius is gehuwd geweest met Anthonie Martens (t.a.p., Bijl. E.).

[p. 13]

teris liberis, ne ab instituto discedam longius, quae possim opportune addere, tamen supersedebo. Redeundi ad nunc minimam natu, Susannam, dilectissimam matrem meam, tempus foret, nisi, quae ad historiam vitae ipsius spectant, partim antehac designata essent mihi, partim pro occasione inferius offerendâ commodius exhiberi possent.

His itaque parentibus ego, statuente sic aeterno^a) Deo Optimo Maximo, conceptus, editus in lucem fui anno CIƆIƆIVC ad diem quartum Septembris, qui Mercurii tum erat, instante horâ decimâ vespertinâ, Hagae Comitis in aedibus conductitiis....^b) Bollii in Via nobili quam vocant, versus occidentem pagi regionem, quas aedes multo abinde tempore inhabitasse memini....^b) Busium, Provincialis Curiae Hollandiae senatorem¹⁾, magni Erpenii aliquando socerum²⁾. Conclave ipsum, si qua interest designari, plateam foris, ubi et hodie cratis ferrea de fenestrarum alterâ prominet, intus hortulum duplici lumine prospicit. In utero me gestans mater nullâ valde re perculsam se vel cuiusque desiderio affectam fuisse percontanti saepius asseruit, nisi quod, die quodam in hortulo deambulans, vicinum Bollium per sepem conspicata in alveari favos legentem, avidissime mellis particulam appetiisset atque adeo commotior eo momento demum vitalem me in utero sensisset; cui rei tribuere soleo, quod, biliosus utique naturâ, adversissimos valetudini meae sapores dulces

a) Het HS. heeft: ab aeterno.

b) Niet ingevuld.

b) Niet ingevuld.

1) Mr. Johan Buyes had van 1602-1614 zitting in het Hof van Holland.

2) Thomas Erpenius (1584-1624), de beroemde professor in het Oostersch aan de Leidsche Academie, was in 1616 getrouwd met Jacoba Buyes.

[p. 14]

caeteris indistincte praefero. Mauritium fratrem¹⁾, septimestrem foetum, tenellum, languidum et mirifice pusillum ediderat; ego, grandior multo et robustior qui prodii, etiam valetudine per infantiam et adolescentiae initia firmiori, mox ineunte pubertate staturâ eidem cessi, robore par pene vel superior fui, sed tandem corporis externo internoque habitu, utpote variis cum morbis conflictatus, longe sequiori sum et omnino aridiori. Causam utrique bili, quibus valde abundo, adscribendam puto. Has autem unde admodum haurire potuerim, nisi a patre sit, non video. Etenim materno lacte, in quo melancholiam saltem dominari nunquam animadverti, solus omnium liberorum educatus fui, unde, quae universe omnes amore pari prosecuta est mulierum optima, nescio quo adversum me affectu teneriore nonnullis visa est.

Postridie quam natus essem, sacrosancto baptismi sacramento initiatus fui²⁾ in Templo aulico post concionem Gallicanam matutinam. Susceptores ibi, seu ut dicam fideiussores, praeter patrem habui Senatum Provincialem Brabantiae, qui tum Hagae collectus, ut et hodie, Foederato Belgio subiectis Brabantiae populis ius dicebat. Senatus nomine delegati adstiterunt Nicolaus Bruningius³⁾, Andreas

1) Maurits Huygens was den 12den Mei 1595 geboren (Dagb., Bijl. D).

2) In den index schreef H.: ‘Quaere an postridie nativitatis baptizatus’. Inderdaad vergiste hij zich. De doop moet na den 17den Sept. hebben plaats gehad; op dien datum toch besloten burgemeesters, schepenen en raad van Breda aan het verzoek van Christiaan Huygens te voldoen en ‘dat men over den doop van den voors. Constantin vuyten name ende van der stadt wegen soude doen assisteren deur de huysvrouwe van den Heeren Borgemeester Montens’. (Vgl. A.D. Schinkel, Nadere bijzonderheden betrekkelijk Constantijn Huygens en zijne familie. Tweede stuk, 1856, blz. 7).

3) Nicolaas Bruynincx was secretaris van Willem I, later ook van Maurits. Hij heeft den lande vele diensten bewezen.

[p. 15]

Hesselius¹⁾ (iidem quoque in concilio Mauritii Principis dignissimi collegae) et Ludoïcus Meganckius, Brabantum senatores. Tum suo nomine Justinus Nassovius²⁾, Gulielmi Principis filius nothus, eo tempore maris apud Zelandos pro Mauritio praefectus vicarius. Eius viri nomen, quod inter ipsum et parentes meos arcta intercedebat familiaritas, parum abfuit, quin mihi sit impositum, neque aliud obstitisse saepius pater narravit quam quod, optione comiter sibi datâ, Constantini magis arrideret, sumptâ tamen, ut opinor, a Justino vocabuli occasione. Praeter masculos testes quasi duos foemineam tertiam adhiberi mos exigebat. Hic amore patriae iucundissimae et nescio an quo alio respectu in mentem patri venit civitatem Bredanam, magnopere sibi cum devinctam, tum affectam, appellare. Huius vicem rogata obiit Agneta Haghia, Gothofredi Montenii, consulis tum Bredani, uxor³⁾. Quibus porro singuli muneribus benevolentiam suam pro solenni in his talibus ritu testati fuerint, parum attinet referre⁴⁾, ut quarum rerum gratiâ quos demonstravi nobilissimos testes minime parentes advocarint. Bene sit Bredae meae, heu iterum in tyrannidem devolutae, bene Senatui Brabantico, cuius,

1) Andreas Hessels werd in 1581 met Aldegonde naar Frankrijk gezonden (vgl. Dr. H. Brugmans, Verslag van een onderzoek in Engeland naar archivalia, belangrijk voor de geschiedenis van Nederland, 1895, blz. 472), terwijl hij in 1598 deel uitmaakte van een gezantschap naar Engeland (vgl. Bor, b. 35, blz. 475 der folio-uitgave).

2) Justinus van Nassau leefde van 1559-1639.

3) Govert Montens is meermalen burgemeester van Breda geweest en heeft in die hoedanigheid in 1581 de stad tegen Parma verdedigd. Zijne vrouw was eene Antwerpsche van geboorte. (Vgl. A.D. Schinkel, t.a.p., blz. 4, Noot).

4) De stad Breda had ‘een silvere vergulde schale’, ter waarde van 217 carolusguldens aangeboden. (Zie Schinkel, t.a.p., blz. 9).

[p. 16]

dum ista in castris ad Sylvam Ducis scribo, iurisdictionem pristinam proferre omni conatu annitimur, bene item tibi, Justine Nassovie, senex nobilissime, quem patriae incolumem benigna fata hactenus servavere; habetis singuli pro collatis in infantem beneficiis devotissimum clientem.

Futurae indolis argumenta fragili indicio ab infantia colliguntur. Libet tamen aliquid earum rerum praemittere, quae circa primum fere biennium acta mihi parentes observarunt. Quae mox adultior gessi, comparatione factâ clarius docebunt, quâ in parte naturae adhaesimus, quâ vero educationi cessimus. Circa aetatis mensem decimum^a) ingredi solus absque adminiculo coepi, cum fulcro hactenus volubili innixus magnâ audaciâ gradus, limina et obvia quaeque, quibus infantem remorari par esset, transcendissem. Eodem tempore fandi initium fecisse aiunt neque annum integrum aetatis implevisse, prius quam articulate quaelibet vocabula, nihil unquam impeditâ linguâ, proferrem. Flendi quoque (quod ab interno ventris cruciatu, ut opinor, saepius accidebat) aegre finem fecisse, ut, ne impetu dirumperer, multoties veriti sint. Mox oculis madentibus in accensum lumen intuentem et radiis deceptum, qui a flamma ad oculum pertingere videntur, saepius exporrectis manibus, prensanti similem, eo involare solitum et ridiculo gestu adstantes oblectavisse^b). In fletum autem acerbiorem sine caussa, ut videbar, aliquando cum incidissem neque ullâ ratione pacari possem, levi virgulâ a patre perstrictum, abeuntem ultro prosecutum fuisse et oblato osculo pacem nihilominus petiisse; quam rem sedulo observans optimus virorum probitati innatae et a pertinacia remotiori ingenio quam visum erat, libentissime attri-

a) In marg.: CIƆIƆIƆVII.

b) In marg.: CIƆIƆIƆIIX.

[p. 17]

buit neque unquam ab eo tempore verberibus in me aut ullum ex liberis animadvertendum censuit. At nec opus sane ullâ postmodum severitate fuit, nam quâcumque aliâ re coaetaneis meis inferior fuerim (fui autem quam plurimis), gloriari beneficio Dei Optimi Maximi licet, ad obedientiam quod attinet parum parentibus molestiae dedisse, et inter supellectilem domus nostrae nec virgam unquam apparuisse nec ferulam, quibus hodie instrumentis plerique satis imprudenter abutuntur, dum ad verbera promtiores verbis authoritatem omnino suâ culpâ detrahunt.

Impleto mense duodevicesimo cum solo fratre Mauritio ad focum ludens per transennam ferream, quae igni circumposita erat, cervice forte transmissâ ita ut reduci non posset, insigne vitae discrimen adieram, nisi, perculsus cum atroci spectaculo tum eiulatu meo, fraterculus in proximum conclave, ubi ex podagrâ aeger et tum casu quoque nemine adsidente decumbebat pater, balbutiendo inter lachrimas nomen meum identidem expressisset ac toto gestu auxilium imploranti similis infirmo seni suspicionem gravis cuiuspiam mali fecisset, et hic, nullâ morbi ratione habitâ, e cubili protinus decurrens evidenti me periculo exemisset. Mensis, ut opinor, December erat, cum, mensem tertium supra aetatis annum alterum ingressus, cantillanti forte matri adstans et in os eius avide intuens, me quoque cantare ut doceret blande postulabam. Placuit puerile monitum lectissimae mulieri et illico mihi in sinum recepto primum decalogi tetrastichon, carmine Gallico a Cl. Marotio¹⁾ expressum, lente praecinuit, mirata summopere (nam saepissime commemorantem plurimi audiere), non illos modo me primores quatuor, sed mox, crescente dis-

1) Clément Marot, de bekende dichter, was in 1544 gestorven.

[p. 18]

cendi in me, in ipsâ docendi voluptate, omnes ad calcem versiculos triginta sex clare, articulatim nec puerili modulatione exprimere, ut, quas proferrem exoticas voces, facile omnes praeter me intelligerent. Neque dubium est mihi, quin eâ re animadversâ pater adductus olim fuerit suo sibi studio atque industriâ, quae in grammaticis edisci a me voluit, versu singula includere, utili prorsus instituto, ut alibi demonstrandi occasionem nacturus sum.

Intercessere anni aetatis meae tertius et quartus^a), quorum inter crepundia exigui momenti historia est, nisi quod alphabeti elementis eâ tempestate cum legendo, tum scribendo admotus fui. De fratre narrare parentes memini stupori fuisse, quod una die omnes 24 litteras exacte cognoverit atque etiam turbato ordine quoquoversum designarit. Mei nescio an tantâ festinatione periculum fecerint. Certum est levi conatu imbibisse me, quibus macerare infantiam ineptissimi scholarum magistelli totos annos consuevere. Etenim ludibunde a nobis ista, nec vultu unquam serio exigebantur, ubi memorabilis optimi parentis industria est, qui sedulo id curans maxime, ne qua taedio disciplinarum tenelli animi deterrerentur, lepide id excogitaverat, ut in ea exercitatione, quae circa literarum ac syllabarum syntaxin apprime a teneris necessaria est, primo earum rerum vocabula proponeret, quarum studio capi nos pro aetatulâ minus avide sentiebat, mox per omnium ciborum delectum a primis ad secundas mensas, bellaria et cupedias eiusmodi, paullatim et instantibus nobis progrederetur, ut harum cupidine allecti alacrius obvia quaeque in medio posita devoraremus. Iamque id iucundâ assiduitate praestiterant uterque parens (nam et matris optimae non

a) In marg.: CIƆIƆIƆCIX. CIƆIƆC.

[p. 19]

vulgaris ea cura fuit), ut orthographiae vitium nullum penitus nos fugeret neque raro in typographorum ignorantiam feroculi censores involaremus.

Anno currente quinto^a) visum fuit iucundioribus iterum studiis adolescens ingenium oblectare. Itaque praxi musicae adhibeor, adeo felici successu, ut intra hebdomadam sextam nullum usquam cantionis genus offerri posset, quo maximâ facilitate non defungerer. Eam rem, quandoquidem summae multis admirationi esse solet, ego hic ingenue profiteor, non ulli praecellenti ingenio meo, quo praeditus nunquam fui, adscribendam, sed parentis maximis prudentissimi consiliis et instituto laudatissimo. Enimvero si me audiant magistelli, qui tam proclivia ista nescio quibus non ambagibus involvunt et, solliciti de mercede magis quam de puerorum non operoso profectu, tenella ingenia terrore scientiarum omnium percellunt potius quam ut meliori methodo adducti ab errore veteri decedant, faxo, inquam, brevi citra miraculi aestimationem sit, modicae indolis adolescentem bimestri spatio summum^b), quem dixi, exactissime canendi habitum adipisci posse. Mirari autem soleo, quid veteribus olim, quibus haec principia debemus, in mentem venerit, vel non venerit potius, qui, cum intervalla tonorum naturalium septem naturâ agnoscerent, quae totidem characteribus et mox, repetito semel primo, designari necesse erat, pertinacissime sex notis adhaesere, quasi quis septem liberis sex vocabula imponat et homonymiâ inter duos perpetuâ vexari mavelit quam suum tribuere cuique. Itaque indignati merito recentiores septimâ, quam vocamus, notâ numerum impleverunt, quo factum est plane, ut quasi in alphabetum septem

a) In marg. CIƆIƆCI.

b) Het handschrift heeft: ad summum.

[p. 20]

omnino literarum canora lectio redacta sit. Arduum scilicet negotium et cui perdiscendo menses multos et, quod non raro accidit, annos integros impendere necesse habeas. Parens igitur meus, qui fucum omnem et ambages superfluas odio haberet quam maxime, ipse licet veterum errori innutritus, observato laudabili compendio festivum alterum protinus excogitavit et, quando cum puellis rem esse videret sibi, puerili ludo fallendos^a) duxit. Hyems erat et ex more patriae togulis induebamur, quarum ornatus gratiâ manicae globulis auro-sericis a carpo ad armum usque distinguebantur serie simplici. Arripuit occasionem vir facete prudens et singulis globulis nomi na notarum musicalium indidit, ut nullo negotio ex ordine omnes sursum ac deorsum appellaremus. Proximum erat, ut omisso inter duos uno, mox duobus intra ternos atque ita deinceps ordine sensim turbatiore, singulos designaremus, quo quasi memoriâ locali sublevatis nihil erat facilius. Sed haec hactenus modulatione destituta lectio erat. Tandem huius quoque facto periculo inventa est in utroque nostrum (mei mater experimentum sumpserat, ut supra commemoravi, cum triennis infans nondum essem) natura instituto prorsus accommoda, ut cuiuscumque toni intensionem aut remissionem, prout quisque praeiret, exacte imitaremur nec, si vellemus etiam, per aures proprias a concentu aberrare liceret. Eam rem, ut certe Dei ac naturae donum est, nisi sic acquisitam, nemo velim praesumat ullâ alterius institutione vel industriâ adipisci. Et qui erudiendus mihi puer tradatur ad cantum, nisi hactenus eâ sit facultate praeditus, ut imitari saltem praecinentem exquisite valeat (nam de errandi impotentia quod notavi, non aeque omnibus necesse est contingat), ingenue, in-

a) Er stond eerst: inescandos.

[p. 21]

quam, hunc repudiem et nullis unquam remediis aut labore sanabilem affirmem, quamquam plurimos repperisse fatear, qui, ad concentum satis apti, discernere non valerent, duabus chordis manifeste dissonis, ad consonantiam quid deesset, ut gradus quoque quidam huiusce facultatis agnosci debeant. Ego, ut dixi, circa haec principia nunquam titubare visus sum; quin aetate tam tenellâ cuiusmodi cuiusque ad initium cantionis tonus esset, quis in modulatione mediâ lapsus, ita designabam, ut, si quis oberraret, nutu protinus et adstrictâ fronte significarem, quam id incommode aures meae tolerarent. Pulsus vero seu mensurae longe levior labor fuit neque eam rem credo posse cuivis vel obtusiori ingenio molestiam dare. Est in homine respiratio, est venae pulsus, est ipse denique incessus, quo ad huiusmodi mensurarum intervalla naturâ eruditur. Restat, ut inter media duas, quatuor, octo, sedecim notas aequali spatio efferre sensim addiscamus. Id vero cuius tandem momenti est? Iam nihil ad huius rei exercitationem accedebat propius quam ut ea, quae manui hactenus incumbebat, moderatio ad pedes quodammodo descenderet. Saltandi nimirum leges praeire suo Marte puerulis pater instituit. Atque adeo repraehensus aliquando a viro pio W. Helmichio¹⁾, verbi tum divini apud Amstelodamenses praecone doctissimo, qui forte adesset, quod rei vitiosae semina in tenellos animos non bono exemplo iactum iret, perquam apposite meâ opinione, respondit, non agnoscere se primo caussam, cur ecclesiastici hoc exercitii innoxium genus tantopere exagitarent, deinde praeter voluptatem, quam ipse e ludicrae rei spectaculo ca-

1) Wernerus Helmichius was predikant te Utrecht, sedert 1590 te Delft en sedert 1602 te Amsterdam, waar hij in 1608 overleed (vgl. Wagenaar, Amsterdam, VII, 485).

[p. 22]

peret, eo se maxime contendere, ut a teneris formae staturaeque concinnae, motui etiam membrorum facili et decoro adsuesceremus, cuius rei gratiâ sive saltu nos, sive cursu exerceret (facere enim utrumque), parum interesse. Accedebat capitis aperiendi operiendique gratia, porrigendae manus, amplectendi genu, demittendae cervicis, eiusdem ad ingenuos intuitus attollendae, educendi retro cruris, ut ridicula multum, ita pro more saeculi non minus necessaria gesticulatio, quâ imbuendos per ludum pueros potius quam occupandos serio adolescentes existimabat. Denique eo semper collimasse virum prudentissimum observo, ut amoto degeneri pudore ingenuae indolis modestam audaciam inculcaret neque trepidare sineret magis, si ad magnates accederemus, quam si ad pares, nisi quantum humanitatis officia et reverentiae leges postularent. Quâ in re circa adolescentiam et ipsam denique iuventutem varie hodie peccari videas.

Inter instrumenta musica, quorum inter nobiles et ingenuos non indecorus usus est, barbitum habemus. Eo vocabulo quidcumque veteres designaverint (obscurae inquisitionis est neque huius loci controversia), ego hexachordum illam significo¹⁾, cuius originem licet Italis vere tribuendam censeo, Britannicam nihilominus appello; adeo affectu quodam innato, facultate autem pulsandi inimitabili peculiarem sibi solertissimi homines fecere, tandem vero sic excoluere, ut novam prorsus toties immutatis modis reddiderint. Huius instrumenti, ut reliquorum omnium, ignarus pater, partim quod soni extensioris gravitate

1) H. bedoelt hier de viool. In zijn Dagboek (blz. 7) vindt men op het jaar 1603 aangeteekend: ‘En febvrier à 6 ans 5 moiz de la viole’, en ‘A six ans et 5 mois j'appris 6 à 7 sepmaines à toucher le violet d'un Anglois’. De viool had vroeger 6 snaren.

[p. 23]

ad vocem humanam accedente caperetur, partim facilitate rei adductus, voluit inde ab excultâ cantione musicâ rudimentis proxime instituerer^a). Incidere haec principia in mensem Februarium anni CIƆIƆCIII, cum quinto mense aetatis annum sextum excederem. Praeceptor eam ad rem deligebatur Britannus quidam, Gulielmus H., qui tum sub Marcello Baxio, viro, ut supra docui, nobis amicissimo, merebat. Hoc homine non toto bimestri spatio neque id severâ assiduitate, sed ludibunde sicut in caeteris omnibus usus cum essem, testati saepe parentes fuere, eam me plectri facultatem adeptum, ut quodammodo incredibili gratiâ ac facilitate omne modulationum genus cum solus, tum in concentu aliorum exprimere valerem. Neque multum ab hac tempestate abfuisse reor, qui puello mihi ridiculus casus in domo viri eximii Joannis Calandrini¹⁾ Amstelodami cum accidisset, amaram sui memoriam multo post tempore reliquit. Admotus consessui musico, cuiusmodi in aedibus illis sub Joanne Sweelingio²⁾, viro incomparabili, singulis septimanis advocari^b) solebat, adstante magno numero virorum et mulierum, qui me multis horis pomeridianis inter plurimos aliorum lapsus numquam aberrasse mirabantur, forte securius extra librum oculis sublatis evenit, ut lineâ exciderem neque pudore turbatior restituere ullo pacto me valerem. Ea tum res (et recordor sane quam exactissime) tam vehementer ambitiunculam puerilem perculit, ut in amarum fletum incidens

a) In marg.: CIƆIƆCII. CIƆIƆCIII.

1) De Calandrini's waren van Italiaansche afkomst; er waren kooplieden van dien naam te Amsterdam. Jean Louis Calandrini (zie Gedichten, I, 49) o.a. woonde daar van 1602 tot 1612. H. was met de familie zeer bevriend (vgl. Gedichten, t.a.p., en blz. 207).

2) De beroemde Jan Pietersz Sweelinck (1562-1621).

b) Eerst stond er: cogi.

[p. 24]

nullam consolationem admitterem neque adeo pacari possem, ut iterum barbito admoverer. Eidem instrumento magnopere semper addictus tandem, aetate ad annum 16 et 17 provectâ, singulari studio me applicavi et oblatâ occasione nobilium quorundam Anglicorum, qui cum Henrico Wottonio, Magnae Britanniae legato¹⁾, in vicinia domus nostrae degebant, pulsandi barbiti apprime gnari, perfectiorem scientiam nullo labore acquisivi, ut iam qui cytharâ callere quodammodo supra vulgum existimabar, longe mihi provectior hoc instrumento viderer. Britanni, ut supra attigimus, varie modos veteres immutarunt, id contendentes maxime, ut unico plectro plurium barbitorum concentum adimplere possint fidibus uno ductu ternis, quaternis, imo et senis aliquando perstrictis, cuius rei, si harmoniae veterum insistas, non difficilis modo, sed et ingratior expressio est, ut necesse fuerit eiusmodi temperamentum reperire, quo quam paucissimis fidibus sinistrâ pressis absoluta modulatio per se edatur. Multum enim interest, ad cuiusvis instrumenti gratiam implices fidem sinistrâ, an omni tactu liberam dextrâ percutias. At negari certe non potest, dum barbito Britanni omnia conantur, quaecumque digitis in cythara discriminatis Galli praestant, saepenumero vim inferre suavissimo instrumento et, qui complecti remotissima quaeque in plectro studet, cuius circa convexitatem fidium linea non convexa est, euphoniam omnem hinc inde carptim desiliendo amittere, quod, ut intuentibus fere iucundum aut mirabile, auscultantibus sane peringratum, summopere vitandum semper duxi.

1) Sir Henry Wotton (1568-1639), dichter en geleerde, is Engelsch gezant geweest te Venetië. In den winter van 1614-1615 vertoefde hij in Den Haag ‘on special mission’ (vgl. Motley, The life and death of Barneveld, 1874, II, 20, 32). H. was dus toen 18 jaar oud.

[p. 25]

His rebus ludicris quâ dixi facilitate animi item cum docentis, tum discentium voluptate praemissis, cogitare de profuturis ac necessariis disciplinis pater instituit. Inter caetera pingendarum graphice literarum curam nunquam intermisit, saepius illud iterando, qui hac tantillâ arte probe sit instructus, habere in omnes fortunae eventus, quo sustentare modice vitam valeat; quâ se opinione a teneris fuisse documento esse ipsam dexteram, quâ sane supra sui loci homines omni characterum formâ magnopere praestabat. Itaque huius disciplinae exercitio, se praeitore, continuo interposito ad linguae Gallicae rudimenta eiusdem anni mense Octobre admovere nos coepit, quos iam ante precatiunculis quotidianis adsuefacere pronunciationi exoticae instituerat. Utebamur hic operâ Dominici cuiusdam Galli, in suae gentis ecclesia, quae Hagae collecta erat, publici lectoris¹⁾. Is horâ unâ in dies singulos legentibus assidens (accedente vero parentis maxime industriâ et exercitandi nos indefesso studio) effecit, ut bimensi^a) fere spatio commode et concinne vocabula quaeque efferentes plurima quoque non ambigue interpretaremur; quo gradu eo pervenisse visi sumus, ut porro praeter eloquendi promptitudinem nihil deesset. Ei rei prudentissimus parens adhibendos nos scholis publicis, uti nec unquam alias, ita hic vero nullâ ratione censuit; quotumquemque enim adeo sub magistellis, quorum prae ingenti numero auditorum nulla in usum singulorum diligentia est, vernaculos accentus exuere, ut non etiam, promiscuâ barbarie ex contagio accitâ, duplici molestiâ ad hanc olim ipsâ in Gallia depo-

1) Ook in het Dagboek, waar hij drie malen genoemd wordt (blz. 7), heet hij alleen Dominique.

a) Eerst: semestri.

[p. 26]

nendam implicetur. Ergo intra domesticos parietes ut continere nos saluberrimo consilio instituit, nescio quo iuvante, iuvenem Bruxellensem reperit, Joannem Brouartium¹⁾, medicinae tum temporis candidatum, nunc Londini doctorem singularis peritiae et existimationis, Principis autem Henrici, domini mei clementissimi, una cum fratre Thoma Brouartio²⁾, eiusdem hodie aerario praefecto summo, collectaneum^a). Huic homini circa mensem Maium anni CIƆIƆCIV honorario modico ad contubernium domus suae advocato, quod in aula nescio cuius viri nobilis Galli educatus exactissime linguam calleret, iniunxit magnâ sollicitudine, ne qua sibi vocem vernaculam elabi sineret, plane ut simplices puelli persuasum haberent, hominem exterum, quicum assidue colloquendum, ludendum, deambulandum erat, Belgice nihil quidquam intelligere; quâ necessitate adducti tantam paucis mensibus Gallice loquendi facultatem adepti sumus, cum ipsi se parentes in gratiam studii puerilis eisdem legibus obligarent, ut mox anno elapso quasi sponte nostrâ sermone isto familiariter uteremur, obstupentibus Gallis maxime, quibus regione suâ non lustratâ rei arduae compendium fecisse videbamur. Sed et grammaticae praeceptis, quantum imperitis omnium literarum fieri potuerat, strenue operam dederamus; quâ re neglectâ accidere quotidie videmus, ut qui ab ipsa Gallia linguae, ut

1) Joannes Brouart was van Mei 1604- Aug. 1605 gouverneur der beide jongens (Dagb., 7). Hij was waarschijnlijk in 1584 geboren, werd den 6den April 1607 als medisch student te Leiden ingeschreven en promoveerde daar den 31sten Oct. 1610 (vgl. Gedichten, I, blz. 25). Te Londen, waar hij zich had neergezet en in 1618 getrouwd was, zocht H. hem dikwijls op.

2) Thomas Brouart, de thresorier van den Prins, stierf in 1635 (t.a.p., II, 148).

a) In marg.: CIƆIƆCIV.

[p. 27]

videtur, peritissimi redeunt, vel frequenti soloecismo ignorantiam testentur, vel, si casu aut consuetudine non labuntur, rationem phraseos tumultuariae frustra reddere conati, facile ad antiquum, intercurrente sermone vernaculo, recidant. Tertio mense ante Brouartii adventum, qui Februarius erat, annorum VII et mensium V puer testudini musicae¹⁾ una cum fratre applicor, adducto, ut opinor, patre cum affectu proprio erga rem omnem musicam, quâ summopere oblectabatur, tum priorum id generis institutionum facili successu, praeterea quod barbiti peritiam conducere ad cytharae profectum non tendere persuasus fuerat, harmoniâ fidium plane simili et solius plectri dextraeque discrimine. Magistro ad hanc rem utebamur Hieronimo Somerensi, iuvene honesto et artis suae pro saeculi captu egregie perito. Is hodie superstes saepe narravit mihi, cum in coenaculum admissus esset, ut rei tirocinium una inchoaremus, rogasse se parentem, ecquid filiolos accersire iuberet; hic, utroque nostrum designato, cum adstare nos retulisset, obstupuisse sese et plane animum despondisse, qui non speraret fieri posse, ut aetate artubusque tam tenellis difficillimo omnium instrumento cum spe profectus adhiberemur, donec parentis iussu percussâ a me paulisper barbito, quâ iam tum facili dexteritate utebar, sententiâ subito mutatâ, sentire coepit inflectendo vimini magis hanc aetatem adultiore idoneam fore. Neque spem successus fefellit. Etenim paucis mensibus asperiori artis rudimento superato tam caetera feliciter industriae cesserunt, ut mox citra biennii spacium, quo omnino operam magistro dedi, hunc

1) Hier wordt de luit bedoeld. Zie over dat instrument en de wijze, waarop het bespeeld werd, Prof. J.P.N. Land in het Tijdschrift der Vereeniging voor Noord-Nederlands muziekgeschiedenis, I, 1885, blz. 137-145.

[p. 28]

ipsum duabus maxime rebus vincerem, primâ, quod offerri vix ulla cantio scripto compraehensa posset, quam subito manu non expedirem, alterâ, tanto digniore, quanto minus vulgatâ, quod omissis plerumque iis, quorum addiscendo taedium incesserat, ingenio et inventioni propriae felici temeritate obludens, inaudita omnibus, mihi vero nullo arduo conatu nata promerem, ut iam neque varietas manum deficeret, neque haec praevisam rem invita sequeretur. Haec vere naturalis facultas neque ullis cuiquam praeceptis inculcabilis cum pro aetatis et iudicii incremento succresceret, sic exculta a me fuit, ut extare credam id genus opuscula mea et adolescentiae tenellos partus, quorum nec poenitere autorem, nec taedere auditorem possit. Potiorem musices partem, quae ad cantum apta mixtarum vocum est, pari semper studio exercui et hic Italos etiam, quos praecipue imitari decuit, aliqua me assecutum glorior, ut, quae mea essent, quasi a magnis autoribus profecta, non semel peritis venditarim, tentandae imbecillitati humanae, quae τὴν προσωποληψίαν mirum est profecto quantopere non exuat. Inter musicae rei fructum, qui providum parentem non fefellit, de praecipuis duco, quod hoc nomine multis mortalibus charus et acceptus vixi. Perpetui honoris et observantiae caussâ Illustrissimae Lodovicae de Coligni¹⁾, Principis Auriacae, meminisse prae caeteris hic libet. Illa me excelsissima mulierum, illa me omni maiore elogio dignissima heroina cum dilecti sibi patris filium, tum gratae sibi musices artificem tantopere amare potuit, ut paucae septimanae essent, quibus aliquoties se adiri a me non pateretur sane,

1) Reeds in 1609, dus op 13 jarigen leeftijd, schreef H. een gedicht: Ethopoeia Illustrissimae Principis Louisae interfecto marito (Gedichten, I, 15)

[p. 29]

sed vero nec iuberet. Et incrementum cum adolescenti aetate familiaritas ista caepit, nec musicae tandem, sed maiorum rerum commercium intercessit, ut quam saepissime seu in cubiculo assidens, seu in horto obambulans horas mihi totas uni, amoto nobilium comitatu, vacaret, nec tum recenter natae circa religionem controversiae, de quibus frequens inter dissidentes sermo erat, quidquam pristinae amicitiae detraherent. Haud facile homunculis nobis excidunt, quae vero an falso laudi nostrae semel adscripta fuerint. Ego ignosci mihi postulo, si ambitiose commemoro, quod enunciasse aliquando summam mulierem de me admodum iuvene satis, ni fallor, causae est cur recorder, non solere se a me discedere nisi doctiorem. Hui! doctiorem, domina doctiorem? quam augustissimi Principum coluere, quam Henricus Magnus Galliae Rex cum amaret maxime, suspexit magis, quam, uti profiteri solitus erat, parentis loco habuit, quam, quod instar omnium est, uxorem incomparabilis Gulielmus Auriacus, filiam Gaspar Colignius, prudentiae ac fortitudinis invictae aeternum exemplum? Sed affectum et benevolentiam singularem tantae foeminae demonstrare intendi. Huic adscriptum est, quod immerito tributum fuit. Sat indignitatis meae memor mihi testis sum, ut applicari ne nunc quidem patiar, quae ut merito applicentur, nunquam futurum est.

Ad linguae Gallicae progressum, a quo cum citharâ digressus fui, restat commemorare, procurasse circa haec tempora parentem, ut ad exercitia scenae, quorum tunc frequentior usus, non semel perduceremur; conducere illud imprimis ratus cum liberiori eloquio formando, tum expugnandae dysopiae, cognato pueritiae vitio, cuius exstirpandi curam inde a teneris unguiculis mirum est, quantum semper habuerit. Imo nec valde mirum qui, quid ingenuos

[p. 30]

adolescentes urbane deceret, in aula singulari studio observaverat, domi autem suae et in suis experiundi consilium, ut videre est, caeperat. Ergo ineuntibus vitae fabulam, histrionicae ignaros esse noluit, ut quâ fronte reges, quo servos intuitu compellare deceat, etiam hic ludendo addisceremus. Sub Antonio Lancello, ludimagistro Gallico satis celebri, Abrahami sacrificium a Theodoro Beza, pro suo saeculo venuste expressum tragice¹⁾, edebatur. Fratri Mauritio Isaaci personam, mihi Prologum et Epilogum imponi placuerat. Et iam cum praeceptore Brouardo suarum partium esse pater credebat, ut versiculis facile memoriae infixis, exporrectâ fronte, voce congruenti manuumque decoro gestu, non affectatâ, qui popularis error est, gesticulatione efferrentur. De me successum voto quodammodo respondisse, ausim praedicare plurimorum, ni fallor, testium hodie superstitum suffragio nixus; de fratre, suavissimo tum puello, gloriari licet et spem praeitorum et omnem expectationem superasse, adeo ille, dolis instructus et arte²⁾ comoedâ, flebilis argumenti historiam concinne exequebatur. Lachrimas vero inter plurimos assidenti cum Principibus filiis, quam superius memoravi, illustrissimae Ludovicae Auriacae, nec non Joanni Utembogardo³⁾, viro facundissimo, non obscure expressit, ut quasi extra mimi iocum in rem praesentem adducti viderentur. Posterae diei festivius nescio quod argumentum fuit; ibi me citharâ instructum, corpore autem quasi nudato Cupidinem referre memini; nec citra omen casus fuit, qui tum numeroso consessui risum undique exprimebat. Emis-

1) Het treurspel van Beza († 1605) Abraham sacrifiant is van het jaar 1552.

2) Virg. Aen., II, 152.

3) Wtenbogaert was sedert 1589 predikant in den Haag.

[p. 31]

sis, ut oportebat, e pharetra puerili telis, quorum varie sparsorum fortuiti casus erant, uno quodam laevi pectoris regionem feriri a me contigit nobilissimae virginis, quam honoris caussâ hic non nomino, quae autem pudicitiae tum laude non ingloria, provectiori deinceps aetate suo se damno sauciam Amoris telo non parce prodidit.

Inter auspicata quae dixi grammaticae rei tyrocinia, cum iam nono aetatis anno bimestri dumtaxat spatio minor essem, tentare leviter patri libuit, qui ad palatum Latinae linguae rudimenta facerent^a). Harum itaque literarum quicumque deinceps successus fuerit, Brouartio primam gratiam et minerval debeo. Sed ille patri, ut opinor, ultra annum non obstrictus, cum haec Iulio mense inchoata essent, Augusto decessit, dignioris paedagogiae conditionem et, si bona sua novisset prudentior, insigne beneficium nactus. Ipso patre procurante instituendis illustribus pueris.....^b) et.....^b) Brederodiis Vianae in arce praestantissimi avunculi Walravii Brederodii¹⁾ admotus fuerat, cum iam eorum, quae domi nostrae feliciter administrarat, non infrequens vulgo rumor esset. Hinc inter nobiles adolescentes et non valde coaetaneos puerilium epistolarum commercia intercessisse tum temporis mutui exercitii caussâ recordor. Sed acerba mors utriusque sub ingressum pene iuventutis tantorum virorum operam patriae, nobis collectanei amoris fructum invide praescidit. Quanquam qui frater unicus et sorores duae

a) In marg.: CIƆIƆCV.

b) Niet ingevuld.

b) Niet ingevuld.

1) Zeker Walraven van Brederode († 1614), die gehuwd was met Willemine van Haeften. Misschien waren de neefjes, evenals Joan Wolfert, zoons van Floris van Brederode († 1599).

[p. 32]

supersunt, etiam se haeredes fratrum et parentum erga me meosque benevolentiae gesserunt semper et prorsus hodie gerunt. Brouartii fere quod inclementer meminisse soleant, quid causae aut culpae fuerit, ignorare liceat in re aliena parum curioso.

Apud nos successorem habuit Iacobum Anratium¹⁾, iuvenem, si spectandi mores essent aut corporis habitus, nec aulicum plane, nec urbanum; si dotes animi, iam tunc medicinae et humanioris reliquae literaturae apprime peritum; Latinitatis vero, quâ potissimum parte usui nostro placebat, tam Romane callentem, ut, si lucubratiunculas, quas ab eo, pridem defuncto, reservavi, intueor, nihil tersius legi posse, neminem aptius adolescentiae admoveri potuisse plene persuadear. Cum vero et hunc vel privatorum studiorum ratio praehabita, vel nescio quae sequiores caussae nobis ademissent, postquam exacto sexto mense ad Latinorum vocabulorum familiarem balbutiem non evexisset, intercessit studiorum quaedam non longa statio, quâ sub Philippo Zuerio cognato²⁾, patris parvulo amanuensi, coaetaneo quoque, sed in schola Steinfurtensi praecociore studio protruso, ut iam pro captu auditorum quodammodo docendi capax esset, tuebamur parta magis, quam ut quidquam promoveremus, donec circumspectanti passim patri, unde non desultorii praeceptoris operam reperiret, occurrit tandem Joannes Dedelius³⁾

1) Jacobus Anraet van Antwerpen werd den 26sten Mei 1599 op 14jarigen leeftijd als literator ingeschreven en den 9den Nov. 1611 nog eens als medisch student; hij gaf toen 24 jaar als zijn leeftijd op. Anraet heeft de zoons van Christiaan H. anderhalf jaar les gegeven (Dagboek, 7).

2) Zeker de zoon van Jacob (zie blz.); deze had een zoon die Philips heette (vgl. De Navorscher, t.a.p., blz. 262).

3) Johan Dedel (1589-1665) werd den 14den Mei 1604 als student in de rechten te Leiden ingeschreven. Van 6 Nov. 1606-13 Aug. 1613 was hij gouverneur der beide zoons van Christiaan H. (Dagboek, blz. 1, 7, 8). Den 8sten Juli 1613 promoveerde hij te Leiden in de rechten; de jonge Constantijn schreef twee Latijnsche gedichten om het feit te vereeuwigen (vgl. Gedichten, I, 51, 52). In 1621 nam Dedel zitting in het Hof van Holland; in 1653 werd hij tot president van dat college benoemd.

[p. 33]

Gulielmi filius, iuvenis pro aetate probe doctus et iam toto, ni fallor, triennio in Academia Leidensi iurisprudentiae cognitionem non perfunctoriam adeptus, quibus principiis cum praxin fori Hollandici adhibendam duceret, oblati contubernii conditionem haud gravate accepit. Etiam eâ sic usus fuit, ut, cum praecipue nobis vacare teneretur, sibi vero subcisivas horas, vespertinas quoque et non raro nocturnas plurimas tribueret, insignis diligentiae fructum tulerit, senatoriam Curiae nostrae dignitatem, quâ, dum ista scribo, singulari cum laude perfungitur.

Mensis November anni CIƆIƆCVI erat, cum ex morbo puerili variolorum, quos morbellos vulgo vocant, una cum sororibus quatuor confirmati et novello statim praeceptori admoti, indicto vernaculae linguae exilio, nec tamen Gallicae, cuius cum parentibus perenne commercium erat, Latinae penitus addicebamur, interposito lectionis facilium autorum et scriptionis etiam assiduo exercitio. Parentis optimi et, cum ista intueor, incomparabilis praeclaram industriam et laboriosam, quo nobis parceret, omittere hic religio sit. Is inter gravissimas reipublicae curas, puerorum in gratiam puer iterum, variâ grammaticorum copiâ collectâ singulisque sedulo collatis, primum superflua quaeque praecidit, mox necessaria selegit et cum grammaticae, tum syntaxeos praecepta tam concinnis versibus suo Marte inclusum ivit, ut, si praecipuos harum rerum autores spectes, nihil prae hoc nostro praestitisse fatearis. Ego sane, qui lucubrationum istarum exemplaria manu scripta et egregio, quo pollebat ipse, charactere exarata in usum poste-

[p. 34]

rorum, si sic Deo visum erit, religiose asservo, summâ cum voluptate eorum temporum recordor, quibus per salebrosa studiorum primordia iucunde profecto et quodam quasi amoeno per roseta compendio vectus fui. Nam et mercedulâ numaria, si Diis placet, inescare puellos vir suavissimus norat, ut ab aula vel itinere nonnumquam longiori redux iam quasi tot regularum profectum totidem assibus mercaretur, conductor operum in usum locatoris. His itaque rebus factum est, ut elapso anni spatio profectu forte non vulgari Calendis Novembribus^a) idonei videremur, qui prosodiae regulis imbueremur. Ad poetices apparatum cur adduci nos pater vellet, nihil magnopere attinet dicere. Ut artem pauci facias, est in conatu non leve operis pretium. Composituro versiculum tironi excutere quam aggessit verborum omnem penum et synonimorum copiam investigare necesse est. Huius iam quodammodo amoeni laboris, sive, ut poeta dixit, difficilium nugarum fructum, quis non videt? Ego praeter utilitatem voluptate summâ inde ab tenellis initiis fruebar, si quando pangendi epigrammatii spatium nactus essem. Otiari enim iam tunc eo in genere delitiarum videbar, quo in fatis erat publice otia turum. Vigilias matutinas summo ardore huic rei impendebam, dum nec pater ingenio obnitendum duceret, nec studii, sibi satis grati, laudem puero, sibi voluptatem invidendam. Omittere non decet iterum haec rudimenta curae ipsi fuisse, ut iam adlaborante Dedelio poeticae regulas (quas manu meâ exaratas posteris asservo) facili ut priora compendio addisceremus, relictis usui plerisque, quibus volumina praeceptorum inflare magistelli solent. Huius doctrinae quis eventus fuerit, eventus dicat et quae succedentibus annis

a) In marg.: CIƆIƆCVII.

[p. 35]

non infelici venâ, genio duce, vario sermone, stilo, argumento lusimus. Puerilia pro aetate viris doctis admirationi fuisse non invitus recordor; ipsum Janninium, praesidem et Henrici IV ad rempublicam legatum¹⁾, cum ex Petronio Arbitro historiam de vidua in sepulchro mariti renubente hexametris a me deductam²⁾ legisset, quam optime de successu indolis huius ominatum esse, etiam glorior et stupori magno seni fuisse pueriles Musas ex relatu multorum edissero. Paulatim solius Latini eloquii angustiis arctari renuens per plura idiomata, ut vulgo constat, inambulavi. De peregrinis cuiusque in patria iudicium esto. In vernaculis autoritate meâ fretus et libertate nativi sermonis, quod in plerisque desidero, quodammodo assecutus videor, ut utili nempe cum dulci mixto neque versum inopem rerum, id est canoras nugas, neque rem exanguem, id est verborum ornatu aut eloquii suavitate destitutam, dederim. Videas qui solis auribus intonantes fluant lutulenti et, ut criminari soleo, sibi effluant, de quorum scriptis, si verba demas et inanes sonos, nihil profecto reliqui sit, cum, si probi aeris aut argenti massa sit, etiam sublatâ formâ probari debeat. Quâ censurâ virum nobilem Britannum perstringere quam apposite poemata Gallorum memini, quorum, aiebat, tantum est in rebus inane, ut, si vel a doctissimo convertantur, sentias re evanidâ caetera vocem esse, praeterea nihil. At ille, pro ingenio gentis, invidiâ vicinae laudis non satis candide plurimorum culpae universos includebat. Theophilos nempe et id genus paucos alios novissimae aetatis vel non viderat, vel non intellexerat,

1) Pierre Jeannin (1540-1622?), rechtsgeleerde en staatsman, kwam in 1607 als Fransch gezant in Den Haag en vertrok in Juli 1609.

2) Zie Gedichten, I. 14.

[p. 36]

monstra hominum et meâ opinione totius antiquitatis laudem valde praetervectos. O magnus ille Theophili¹⁾ indolem cum nomine habuisset! quanta nos hodie non laterent divini ingenii monumenta, quae nunc impietas autoris, lectorum vero pietas a bonorum omnium auribus arcet.

Nobilem Britannum, cuius modo mentionem feci, cum peritus neque Graece esset, neque Latine, vir caeterum perspicacis ingenii et in caeteris nonnullis linguis poeseos doctissimus arbiter, movere mihi controversiam memini, cum de antiqua poetice sermo esset, quid apud veteres tantopere admiraremur, se quidem de verborum elegantia censendi facultatem, quod summe doleret, non habere. Sententiam plerorumque si videret, etiam ex versione doctiorum, nihil se tanti reperire, quo suspicionem exueret quâ diu implicabatur, magnorum nominum et canae antiquitatis, non rei verae veram aestimationem esse, quâ duceremur erudituli ruderum et ruinarum admiratores; Homeri, si benignus lector sit, quem vulgarem ubique elegantiam, si exactior, quem ineptias frequentissimas non agnoscere? Fateor me his verbis leviter commotum etiam tunc magni viri Philippi Marnixii memoriam revocasse, a quo saepius audisse parens meus (intimi enim amici fuerant) testabatur, adeo se non admirari Homerum, ut fatuum fuisse suspicaretur, hyperbolico sane contemptu et quem, narrante me Heinsio meo, summopere displicere vidi viro tamen nominis ac doctrinae Marnixii, quondam sibi familiaris, observantissimo cultori.

Illud inficiari nequeo evolventi Plutarchum, qui inter veteres poetarum verbis textui suo instar florum inserendis apprime delectatus fuit, saepe accidisse, ut,

1) Nl. de Fransche dichter Théophile de Viau (1590-1626), dien H. zeer bewonderde (vgl. Gedichten, II, 133-136).

[p. 37]

quae cum fastu quodam tantus scriptor allegaret, parum digna nobili loco viderentur, nisi quod veteri cuipiam deliro cantata praestare debeant iis, quae praesenti prosâ efferuntur, eo solo, quod antiqua sint et canora magis, quae Britanni mei non vana criminatio est. De Latinis, quorum sine delectu verba ambitiose vulgo in ore habemus, idem iudicium est, quod omisso rei pondere, quo plurima deficiunt, rythmo plerumque et syllabarum laevitate decipimur, indignâ mollitie et in maturioris hodie saeculi praestantiam praeiudicio iniquissimo. Quasi caeteris paribus nimirum literis ac doctrinâ, ut nunc fit, calide excultis, non adolescat etiam orbis terrarum et, nedum inferior infantiâ suâ statuatur, sensim se superet et ad culmen aetate propius accedat; quasi, inquam, in verba magistri iuraverimus, cuius hodie tam indubitatae veritatis paroemia habetur, nihil dici, quod non prius dictum fuerit. Equidem, venerandae vetustatis ad superstitionem cultor, negare nequeo plurima nos hodie ab antiquis sermoni ornando mutuari, quae, si nominis sui autoritate spolientur, plebeia verba sint, sententiae viles et quae non raro subtilius quivis de plebe extulisset. Hucusque nos nausea inanium verborum in rem poeticam avexit. Alios diversi morbi genere affectos reperio, minus hos frequentes tamen, quia duriorem viam insistunt, et plane dissimiles vulgo, quanto superiores esse satagunt. Hi iam quasi rebus impliciti, quantum caeteri verbis, involvere lucem adductâ nube amant, et cum videri maxime cupiant, condere se, ut aegre videantur, difficiles, inquam, habere nugas, ut molestiâ lectori constent, quae clara vel proclivia contemni possint. Excipio sane viros magnos, quos, si quid hac in parte peccant, ab affectatione tamen immunes habeo et hac conditione facilius excuso. Profundo sensui tam penitus infiguntur, ut extra se rapti ad

[p. 38]

eloquii cultum plane non attendant. Quacrere interim a his soleo, si neglectis verbis sufficere rerum pondus arbitrantur, quorsum carminis molestiam subeunt; si canendi se legibus includunt, cur incultâ illud cantione et raucâ proferre malint, quod soluti vinculis sermone vulgari suavius eloquantur? Si vinciri nolint, cur in vincula se coniiciant? Nonne ad oblectationem inventam cantionem esse, necessitati prosam inservire? Numquid ornate usurpandam artem, quae soli ornatui instituta sit? Moventur denique, non dimoventur. Mihi, quod ratione nequeo, corrigere hinc inde exemplis certum est. Sapiant, per me licet, austerae poeseos rigidi autores; desipiant iterum inopium verborum molles mystae; est inter duos medius qui me modus afficit; conabor sic oblectare, ut iuvem, sic iuvare, ne displiceam. Si ludicra tracto, iam aliena eloquii difficultas sit; si in saeculum censor aut mores invehor, iam inaurandae pilulae sunt, quae de se plus aloes quam mellis habent. Obscura dilucide, clara non obscure, sed neque tritioribus verbis aut plebeis tractabo. Taedet tot hodie versuum, qui, si caesuram tollas et quem inepte rythmum syllabarum dicimus, restent prosâ putidiores et viles magis quam modo veteribus vitio verti. Sed nunquam finis esset, si, quantum naturâ impellor, his dissertationibus inhaeream. Nimium evagatus ad propositum redeo et omissis crepundiis, quis caeterae eruditionis successus fuerit, dicere persequor.

Ingressus anni duodecimi initia^a) tropos et figuras rhetoricas, quas vocant, attigi, sed ut, superfluis hic etiam patris ac Dedelii curâ praecisis, paucae paginae restarent ediscendae. Utilis horum elementorum labor est, postquam inter literatos nasci debuere; nasci si debuerint, eo maxime oportuit, ut quasi artis voca-

a) In marg.: CIƆIƆCIIX.

[p. 39]

bula essent, quibus rerum quidem ipsarum per se autor natura incommode destituatur. Atqui vero, magistelli, in gratiam tot praeclararum indolum, quae sub vobis male pereunt, quaeso et hinc magnam molem et superfluos conatus avertite. Naturae redditur quicquid harum rerum sub regulas it. Sic discere ista iuventutem oportet, quasi ad usum revocetur supellectilis naturâ suae; nam neque de plebe est quisquam, qui, ut figurarum nomina ignoret, usu careat; adeo in peculio cuiusque est, quod sibi debere mortales universos censet grammaticorum stolida ambitio. Inter caeteros compendiose hanc partem attigit Cornelius Valerius¹⁾, cuius bene dicendi tabulas in pretio apud parentem meum fuisse reperio et hinc maxime petita, quae dictari nobis praecipua circa hanc materiam voluit; dictari, inquam, scribentibus, nam id firmandae memoriae conducere semper existimavit, unde quae de singulis artium rudimentis praecepta hausimus, ipsius curâ et iudicio disposita, meâ vero manu pleraque exarata supersunt, usui, si sic Deus siverit, nepotibus futura. Hanc vero tertiam, ut a veteribus censeri solet, officii oratorii partem, cur iis, quae de inventione sunt ac dispositione, praemissam voluerit, nihil ambigo. Vidit vir sollertissimus et manuducendae iuventuti, si quisquam, factus ea, quae in verbis praecepta versantur, ad puerilem captum propius multo accedere iis, quorum circa res robustior eruditio est. Iam in grammaticis exercebamur; nulla adhuc rerum mentio erat. Fabulae vel historiae si praelegerentur, magis illud attendebatur, quam Latine, quam ornate, quam quâ veritate narrarentur, aut quo artificio. Itaque cum troporum aut schematum subinde admonendi essemus, vocabulis ut dixi opus erat,

1) Cornelius Valerius († 1578), geb. te Oudewater, was professor te Leuven en de leermeester van Lipsius. Zeker doelt H. hier op zijn boek, Rhetorices et Dialectices Tabulae (1545).

[p. 40]

quibus nuncupari possent quae reddenda praeceptori ex memoria essent. Huc omne illud artificium redit, nam figurarum aut troporum, ut supra monere coepi, nec mulieres quidem aut agricolae ignari sunt.

Provecto hactenus et firmato Latinae linguae tirocinio, cui excolendo in colloquiis quotidianis severis legibus obstringebamur, ut iam vernaculi sermonis consuetudinem pene amisissemus, cogitare pater de Graecâ coepit^a), sibi parum perspectâ eoque, ut sane iudicabat, maiori studio nobis inculcandâ, cum incommoda hic ipse, quod querebatur, inscitiae suae non exigua tulisset. Ergo hanc soli Dedelio provinciam dare necesse habebat. Hic sedulo praemonitus, ut, selecto prius autore grammatico, quem brevissimâ simul ac tutissimâ viâ in Graeciam ducere comperisset, compendium de compendio formaret, nec illis frustra ambagibus seduci nos pateretur, tum praecedentium laborum tam facile exactorum memor, perquam sollicite commodo nostro incubuit. Testes habeo tot ipsius manu in Clenardi grammaticam¹⁾, quam caeteris praetulerat, adscriptas notas, tot in regulam coactas observationes, tot ex textu pro tempore amputata praecepta vel omissa, quae ut saepe ostentandae eruditionis gratiâ magis adferri a scriptoribus animadvertit, quam ut a iunioribus exigenda putent, ita minore taedio, profectu ampliore, ab usu et lectione haurienda iudicavit. In his dialectorum infinita varietas fuit, quibus obrui adolescentes ac deterreri a praestantissimâ linguarum in vestibulo viderat. Adeo ut, dilatis hisce ad poeseos lectionem, obiter designare cuiusque dialecti rationem vel naturam

a) In marg.: CIƆIƆCIX.

1) Nic. Clenard († 1542), geb. te Diest en professor te Leuven en te Salamanca, schreef o.a. Institutiones linguae Graecae. Lovanij, 1531. Het werk is later door G. Vossius herzien.

[p. 41]

satis haberet. Declinationum cum simplicium, tum contractarum, ut vocant, praecepta brevissimis verbis incluserat. Augmenti regulas, quarum circa verborum coniugationes necessaria, si qua, observatio est, itidem in compendium actas pertinaci studio inculcabat. Eorum, quae ad rationem accentuum attineret, nihil omitti patiebatur neque sibi temperabat, quin quotidianâ repetitione revocata exigeret; utili, ni fallor, industriâ, cum et viros alioqui Graecae linguae peritissimos et lectores assiduos labi quotidie in his nugis videas et, licet suo iure grammaticarum rerum pertaesos, vel difficulter verbum Graecum transscribere, vel facile ab eruditis contemni. Syntaxin ludibundi percurrebamus, adeo illa peritis linguae Latinae paucis praescribi potest, quidcumque sentiant nugacissimi ardeliones, qui inflandae molis grammaticae laudem scilicet ambitiose captant. Praecepta quaedam generalia strictim libanda sunt; universas amplissimae linguarum divitias nullo neque fructu neque successu in elementa coniicias. Cras et prosodiae leve compendium instituebatur, quo devorato ad versiculos etiam non gravi operâ convolabam. Sed hi sequentis anni fructus erant, cum interea illectus elegantiâ sermonis et pulcherrimarum rerum tam ore rotundo traditarum (in Cyropaedia nempe Xenophontis avide, ut memini, exercebar) felicem Hellenismi facultatem brevi adipiscerer. Fatetur alicubi Quintilianus¹⁾, sermonem ipsum Romanum non recipere illam solis concessam Atticis venerem. Equidem Romani prae quocumque alio mihi noto et arduae in illo maiestatis et intensioris nervi, quem frustra alibi quaeras, ad stuporem admirator asserere non dubito, aliquid in hac Atticâ venere linguae auribusque adblandiri, quâ caeteris valde praestet; ut et hodie

1) Instit. Orat., X, 1, 100.

[p. 42]

autoribus Graecis, quorum potissimos longo usu sat is familiariter utor, cum assiduâ voluptate fruar. Chrysostomum (quantum Patrem!) in deliciis habeo, nec instituti delectus poenitet, postquam D. Heinsium, virum summum et amicum intimum, asserentem audivi, nullo se id generis autore frequentius oblectari solere. Oblectari sane, cum, quae aurei oris mellitissima suada est, ad rigidissima pietatis praecepta instar iucundi comitis in via confabulando per amoeni itineris diverticula lectorem ducat.

Poetarum delitias qui gustare velit, provectum altius decet. Atque hic compellatos homines, ut opinor, parum sensatos volo, qui, quae difficilior linguarum, Graecane an Latina, sit, ambigere nondum desinunt. Non est profecto, nisi coecutire die medio amant, quod e Latinis tot Graecorum dialectis, tot anomaliis, tot heteroclitis, tot immanis licentiae autoritatibus reponant. Si primitiva supputas, nulla comparatio est; si composita vel derivata, quorum, quae Graecae linguae divitiae habentur, neque finis est, neque modus, non feres unquam controversiam. Oceanum Graeci possident, Romani fretum. Id angustias Romanas Seneca vocavit^a), cum, circa conversionem verbi οὐσία in essentiam laborans, testaretur Lucilio nunquam se magis intellexisse quanta verborum Romae paupertas esset. Mille, inquit, res inciderunt, cum forte de Platone loqueremur, quae nomina desiderarent, nec haberent. Apud Gellium¹⁾ par confessio an criminatio est; adieci, ait, saepe animum ad vocabula rerum non paucissima, quae neque singulis verbis, ut a Graecis, neque si maxime

a) In marg.: Ep. 58, (§ 1).

1) XI, 16.

[p. 43]

pluribus eas res verbis dicamus, tam dilucide tamque apte demonstrari Latinâ oratione possunt, quam Graeci ea dicunt privis vocibus. Cui convicio tam universali, ut huc obiter digrediar, cum pace tantorum virorum parcius adstipulor. Fatendum est, collatione linguarum factâ, unam alteri praestare diversâ dote. Sed haec invicem praerogativa est. Aliquid singulae praecipui habent, quo caeteris praecellant. Illud assero, non esse in terris nationem, quae, si plebem, si pueros, si mulieres consulas, inopiâ sermonis sui laboret. De literatis aut sapientibus diversa ratio est; in re barbarâ versantur. Philosophiam Seneca cum tractaret, studium peregrinum, in Graecia natum, adornabat; quid mirum, si penuriâ vocabulorum premeretur in rebus exoticis? Stirpes vide, vel ignotas merces aut supellectilem, quae ab Oriente advehuntur; eâdem difficultate quotidie implicamur, qui, quod sciam, de vernaculi sermonis angustiis nullo iure querimur. Apposite Lucretius, multa se Graece efferre propter egestatem linguae et rerum novitatem¹⁾. At neque Theophilum aut Herodianum aut Plutarchum de tot aliis, qui res Romanas Graece tradiderunt, neges circa nomenclaturam exoticam frequenter cruciari, etiam, quasi in mediis patriae divitiis inopes, adulterare nativum sermonem et charactere Graeco vocabula sibi barbara induere. Iam si sapientiae et scientiarum incunabula Romae obtigissent, quis dubitet, quin abunde rebus verba Romana constitissent? Sane in re militari et aliis, quarum sibi autor exstitit victor populus, longe ab inopiâ verborum abfuit et, ne quid Graeculis meis displiceat, nomina rebus imposuit, quorum nec praestantia nec venustas

1) I, vs. 139.

[p. 44]

quibusquam cedat, ut adstrictus linguae character est et efficacissimae brevitatis, quam dum Graeci minus attendunt, diffluunt Asiatice et nimiâ compositorum luxuriâ res parvas saepe grandi boatu efferunt, pusionem syrmate vestiunt, abusu nobis quoque, qui cum Graecis in compositione nominum aut verborum facile aequiparamur, nimis trito nec, si Simoni Stevinio credimus, in Belgia facile ferendo. Hic laudabili instituto sermonis patrii praestantiam prae Latino et Graeco asserturus¹⁾, radices verborum monosyllabas septingentas quadraginta duas collegit, in glossariis Latinis solas quinque (do, flo, no, sto, sum), in Graecis nullas nisi contractas, ad quadraginta et quinque reperire potuit. Nominum denique, pronominum, praepositionum caeterarumque partium orationis radices, quarum Latini centum quinquaginta non amplius, Graeci ad viginti supra ducentas tenent, Belgice mille quadringentas viginti octo enumeravit. Quo, ne quis viri magni vanum laborem existimet, cui, quod sciam, nunquam dedit operam, apertissime probavit ad compositionem vocabulorum, de qua disserebamus, longe aptissimam linguam Belgicam esse, quippe cuius composita raro dissyllabum excedere necesse habeant, ut radicalia non raro credas, quorum e duobus compages est, veluti de voce nostra navel sagacissime observavit, praecipue mecum illud spectans et ad sermonis elegantiam facere arbitratus, ut, quae duplicia vocabula esse volumus, simplicia videantur et praeter ἐνέργειαν brevitate placeant neque producendo spiritu eloquenti molestiam, taedium audienti

1) Dit betoog, Simon Stevins Vytspraeck vande weerdicheyt der Duytsche Tael, wordt gevonden vóór de Beghinselen der weeghconst, welk boek in 1586 voor het eerst verscheen. Het stukje beslaat 24 bladzijden. Stevin (1548-1620) bewijst daarin o.a. de groote geschiktheid van onze taal voor wetenschappelijke werken.

[p. 45]

adferant. Hanc vernaculi sermonis facultatem eximiam expendisse pressius optarem eruditissimum exulem Hugonem Grotium, cuius, dum hac in parte opusculi mei versor^a), prodiere Institutiones iuris Batavici, summae utilitatis liber et cuius ideam, quod amici testabuntur, diu animo complexus, operam ante annos quindecim ardentibus votis ab eodem Grotio expetivi¹⁾. Tandem patriae magnum nomen persolvens, quasi usurarum et accessionis loco, nobile auctarium, mantissam sorti pene hac potiorem adiecit, dum Stevinii, quondam familiaris amici, exemplo rem omnem iuridicam, ut ille mathematicam, vernaculis verbis expressit, eo nunc re deductâ, ut ex eiusdem iuris regulâ: quod omnes tangit, ab omnibus approbari possit, quia intelligi et ex natura nominum quodammodo et verborum percipi; cuius instituti laudem et non levis operae pretium, sua si bona norint, agricolae mei Batavi nunquam satis aestimabunt²⁾. Nam quae haec insania est, cum abunde domi suppetat, quo in artium difficultate partim subleveris, negligere opes patrias vel contemnere, ut operosius erudiare? Liberet in errorem nimis hodie popularem invehi, nisi et hanc gratiam posteris Stevinius cum gravissimis argumentis, tum exemplorum efficaciâ praeripuisset. De Grotio quod dicebam, velim, nova nomina rebus antiquis impositurus, prorsus ingenii sui vires et sermonis nostri copiam excus-

a) In marg.: Feb. 1631.

1) Zie over het tot stand komen der Inleidinge tot de Hollandsche Rechts-geleerdheid, Prof. Fruin's voorrede voor het werk in de uitgave van Mr. S.J. Fockema Andreae, 1895.

2) Over de groote verdienste van Grotius' werk voor de rechtstaal handelde Mr. S. Vissering in Versl. en Meded. d. Kon. Akad. van Wetensch., Afd. Letterk., 2de reeks, XII, 1883, blz. 372-441.

[p. 46]

sisset; iam, ni fallor, aptius nonnulla et, quod hic urgeo, succinctius expressisset neque tenaci, si quisquam, inveterati erroris populo molestiam novorum vocabulorum aut terrorem alibi ad excusationem reliquum fecisset. Sed a secundis curis, quas non dubie in Institutiones istas expecto, sperare licet, quod a primis clementius exigendum est. Erit, cum post aliquot sua scripta videns mirabitur annos, et, iam competens sui iudex ex intervallo factus, recenti oculo, quod pictores assolent, non pauca corriget vel expolire conabitur¹⁾. Frequenter in ore, nunquam non in animo habeo praeclaram Fab. Quintiliani sententiam et a magno ingenio candidissimam expressionem^a): dabam, inquit, otium libris meis, ut, refrigerato inventionis amore, diligentius repetitos tanquam lector perpenderem. Audiant viri magni neque hodie se quisquam sapere eo usque praesumat, ut quod crastino debeat nihil supersit.

Eiusdem anni, cuius in praesentia telam pertexo, pars subcesiva rudimentis arithmeticis tributa fuit. Ei rei parens indulgentissimus (qui, quod in ore habebat, nullis impendiis in educationem nostram parcere statuerat, subuculam lineam, quod festive adiicere solebat, ante oppigneraturus quam ut facultatum suarum inopia destitui studia nostra pateretur) curiose delegerat Samuelem Clootium²⁾, Ludolfi Coloniensis³⁾,

1) De Groot heeft nooit een tweeden druk bezorgd. Hij had geen octrooi kunnen krijgen en nu werd het boek telkens nagedrukt. (Zie Fruin, t.a.p., blz. 13, 16-18.)

a) In marg.: Praef. ad Tryphon.

2) Samuel Clotius van Delft werd den 30sten Aug. 1601 op 21jarigen leeftijd te Leiden als literator ingeschreven. De lessen van Clotius begonnen 12 Oct. 1609 (Dagb., 8).

3) Ludolph van Ceulen (1539-1610), geb. te Hildesheim, een bekend wiskundige, werd in 1600 benoemd aan de Leidsche Hoogeschool, om in het Nederlandsch wiskunde te onderwijzen aan toekomstige ingenieurs. Maurits had deze instelling in het leven geroepen. Vroeger was hij te Delft schermmeester geweest. (Zie over hem Dr. D. Bierens de Haan, Bouwstoffen voor de geschiedenis der wis- en natuurkundige wetenschappen in de Nederlanden, 1878, I, 123-170.)

[p. 47]

lanistae eximii, quod Leida testabitur, quod manes audiant Iosephi Scaligeri¹⁾, mathematici summi, generum dignissimum, quippe qui supra dotis aestimationem soceri quoque virtutum ac scientiarum particeps factus, suffragante Mauritio Principe iam tum eo munere fungebatur, quod architectonum castrensium, donec aliud vocabulum literati suppeditaverint, meo iure nuncupare soleo, (non impugnante, quod memini, Barlaeo, qui rogatus quondam negavit aptius sibi excogitari posse), tum bibliothecae Mauritii et supellectili mathematicae impositus, duplici beneficio praeclarae de se opinionis testimonium ferebat. Hic vir eximius et, quod praemature paucis exinde annis patriae subductus, iam morti proximus ad se visenti testabatur, mei amantissimus, per duos non amplius menses paternis aedibus frequentatis, tam planâ facilique methodo (quod suo more unice pater petierat) adolescentium ingenia erudierat, ut in re arithmetica fateretur nihil restare, quo magnopere egeremus, sive ad supputationes aerarias, qui tum parentis scopus erat, sive ad mathematicas introductiones, quas, ut suo loco memorabitur, consulto differebat. O Clootium porro iuventuti meae fata non invidissent! quam ad virilem quoque aetatem provecto volupe nunc fuisset familiaritate frui tam cari clarique praeceptoris, qui pro insigni eruditione nihil ignorasset, pro candore singulari nihil celasset! Sed querelae nullus finis est, dum unius mentione

1) Scaliger, die in 1594 over de quadratuur van den cirkel had geschreven, was door Ludolph van Ceulen bestreden (t.a.p., blz. 280, vlgg.)

[p. 48]

ad plures adigor et praereptos mihi Ludolphos, Snellios¹⁾ et in re literaria reliquâ Cluverios²⁾, Erpenios³⁾, Iacchaeos⁴⁾ cogito, quorum capitum damna nulla aetas resarciet, nulla praestantiam aequabit. Dedelium, quo bonarum artium studio erat, cum discipulis hic discendi occasionem occupasse laudi ipsius commemoro, cum, patre, ni fallor, sic dirigente, a Clootii lectione (quae horae erat in dies singulos) recens, quae modo perceperam, huic quasi ex fideicommisso quotidie traderem, sic perceptorum revera callens, quae docere possem; utili atque necessario argumento, cuius, quotquot estis adolescentiae vel iuventutis rectores, grandi operae pretio rationem habeatis.

Sedentarias disciplinas pater iis, quae ad corporis exercitationem reficiendosque spiritus facerent, interpolare identidem magno in negotio habuit. Adeoque neque campestres ludos quoscumque, saltum neque cursum neque venationem pueris invidit, ut se comitem oblectamenti non raro adhibuerit. Natationi operam ut daremus, etiam serio iniunxit, non ignarus, magno in discrimine quid praecipui habeat qui vel modice in ea exercitatus sit. Sed audire ab ipso memini, sicut Suetonium^a) video de Caligula memorare, ad caetera tam docilem, natare nescivisse, hac in

1) Rudolph Snellius (1546-1613) werd in 1581 buitengewoon hoogleeraar in de wiskunde te Leiden.

2) Philip Cluver (1580-1623), geb. te Dantzig, heeft veel gereisd. Hij was een vriend van Scaliger en werd in 1616 benoemd tot Geographicus academicus te Leiden.

3) Zie blz. 13. Erpenius was in 1624 op 40jarigen leeftijd gestorven.

4) Gilbertus Jacchaeus (1585-1628), een Schot, was sedert 1605 professor in de redeneerkunde, later in de natuurkunde te Leiden.

a) In marg.: Calig. 54.

[p. 49]

re sola, post reliquas feliciter admissas animo disciplinas, defuisse sibi discentium industriam. De me fateor etiam operose conanti nunquam obtigisse, ut ad quindecim aut viginti passus nando transmitterem, adeo sive corporis imbecillitate, quae in caeteris non apparuit, sive pulmonum vitio (cum ad cantum et loquelam tamen facili et praelongo spiritu semper polluerim), lassatae statim vires deficiunt nec, si capitis periculum adeundum sit, progredi ultra sinunt, magno sane moerore meo ac molestiâ, qui, ut permutandi artem istam cum reliquarum aliquâ facultas esset, saepius optavi, cum unâ praecipue calopodii, ut nuncupare liceat, Hollandici, quâ per adstrictas aquas glacie ingenti celeritate labimur. Hac enim, praeitore Dedelio, egregio artifice, tantopere valebam, ut, si in conspectu hominum esset, omnium oculos brevi tum staturâ puellus nec, ut aiebant, invenustus in me adducerem; si, quae laxior voluptas erat, per prata inundata cum commilitonibus vagari libebat, in prioribus ubique veherer, observato interim corporis decoro gestu, quod in his ludicris etiam exacte pater procurabat.

Mox ut iucundo utile misceret et, his invicem condîtis, neque temporis dispendium faceremus, nec animi recreatione privaremur, sufficere aetatem duxit, ut rei equestris rudimenta libaremus. Repertus commode mannus est, qui tum Doubletiorum fratrum¹⁾ erat nigellus et specie perquam insignis, etiam versandi gyros ex institutione Gallicâ mirifice peritus, sed si vexaretur tam feroculus, ut sessorem dominum, qui vir illustris Gaspar Castillonaeus²⁾ fuerat, cum

1) Philips Doublet († 1612) had uit zijne beide huwelijken 5 zoons, die den mannelijken leeftijd hebben bereikt. (Zie Dagb., Bijl. H).

2) Gaspar de Coligny, graaf van Châtillon (1584-1646) trad op jeugdigen leeftijd in Statendienst. Later was hij maarschalk van Frankrijk.

[p. 50]

excussurus aliquando videretur, petulantiae poenas irato, aure ni fallor sinistrâ gladio amputatâ, dedisset. Parum profuerat equi delectus, nisi de praeceptore quoque idoneo prospectum esset. Hunc habuisse glorior nobilem Gallum H. Beaumontium¹⁾, equitandi omnium, quos deinceps videre memini, callentissimum atque eo nomine iam tunc Frederico Henrico Principi, domino nunc meo clementissimo, charum, mox eiusdem stabuli praefectum ac tandem turmae equitum, quae reipublicae militabat, praestantissimum ducem. Is pauculis hebdomadis effecerat, ut, quâ decebat venustate, equo insidentes praecipuas artis regulas hausissemus, egregiâ lenitudine, quod adstans plerumque pater curabat, puellos erudiens; vir tamen adustiore naturâ ad iracundiam valde praeceps, praeterquam quod, ut militaris disciplina rudi et....^a), sic haec equitandi quoque severitate quâdam acri doceri amat, ratione, quod ad me attinet, nondum bene perspectâ, ut principum saepe liberos regumque miratus sim hac in re solâ tantâ verborum asperitate duci velle vel debere, nisi quod a teneris ad militiam formandos rudiori disciplinâ indurari expediat. Patris mei, qui huc non collimaret, aliud institutum erat, nec, per se pueritiae nostrae indulgentissimus magister, tanti perfunctoriam artem literatoribus esse credebat, ut hic tyronibus, quod alibi nusquam, accideret vapulare vel obiurgari. Unde quam aegerrime tulisse memini factum iuvenis cuiusdam, quem nominare supersedeo, equorum Principis domitoris, quem, a Beaumontio occupatiore subinde nobis delegatum, saeviisse suo more in tenellam adolescentiam nostram

1) Misschien dezelfde, die in 1622 in een ruitergevecht tegen graaf Hendrik van den Bergh gewond werd (vgl. Mémoires de Frédéric Henri, blz. 7).

a) Er is hier bijna een regel opengelaten.

[p. 51]

resciverat, facile se et citra rigorem propositi sui compotem futurum ratus, qui id unice curabat, ut, si quando iter facturi aut aliâ occasione equum conscendere necesse haberemus, positi extra periculum essemus et peritiorum irrisionem. Aliquot abhinc annis (decedere enim paulisper a vero συγχρονισμῷ levidensis materia sinit) eiusdem tyrocinii principia pressius excolenda statuit (anno, ni fallor, CIƆIƆCXIII) et adhibito prius ad colloquium familiare Claudio Maquerellio, totius rei equariae veterano artifice, imo, quamvis ad lautiorem fortunam evecto quondam, ut ferebatur, veterinario, mox Mauritii Principis (cui rationem consilii sui probari satagerat) stabulum semel nos in dies frequentare iussit, instructos (quanta viri diligentia!) interrogationibus et quaestiunculis, quarum suâ nobis manu praescriptarum solutionem, quotidie a stabulariis curiose petitam, ipse a redeuntibus exigebat. Haec circa fraena, capistra, oreas, ephippia, stapias, strigiles reliquamque supellectilem omnem et usum singulorum inquisitio erat, tum de curandis equis, de medicandis, de alendis, sive domi, sive peregre essent, non perfunctoriae observationes. Singula praediscenda putabat, quorum notitia usui, ignorantia peregrinantibus (quod sibi aceidisse memorabat) incommodo esse posset; scopulos, ut aiebat, ubique dum in tuto essemus indicaturus, in quos ipse nescius impegisset. Memorabilis disciplinae monumenta interrogationes illas et meae manus responsa marginalia studiose posteris asservo, quamvis controvertere apud optimum parentem non semel ausus, ecquid haec discendi ratio tam indubitati compendii esset quam ipse arbitraretur. Aiebam usu multo haec artis appendicula hauriri oportere, seorsum si quis tanquam principalibus operam daret et in praecepta redigeret, quae in actu consisterent, nec nisi manu operi adiectâ satis intelligerentur, tanquam mere

[p. 52]

theorica parum animis obhaesura. At ille, quidquid anticipari primoribus annis posset, lucro apponendum censebat, utiles reliquias fore, cuius pars maxima periret; cumque interea fraenandis equis et sternendis exerceri nos re ipsâ curasset, olim percepturos, quam prudenter his etiam nugis invigilasset.

Prosodiae Graecae, quam obiter supra commemoravi, annus proximus^a) et semina et uberiores fructus tulit, ut post etiam typis aliquid dignum aestimaretur, quod hoc in genere luseram. Sed, ut parum saeculi interesset Graeco carmine ab adolescente Batavo expleri, magis haec acquirendae verborum copiae quam ulli maioris momenti consilio dabantur. Proinde et autor praeceptoribus fuerim, uti ad hos alioqui steriles conatus tyronum animos aemulatione accendant. Multa cum angustiis metri luctantes a necessitate discunt, quorum, nisi hoc sit, incuriosi plerumque et semper ignari maneant. Dum in his versantibus nihil opitulari pater nisi votis et ad laudem stimulis posset, expensâ iudiciorum adolescentium maturitate, proximum putavit, ut rhetoricae praecepta libaremus, quorum, sive Fab. Quintilianum videret, sive tot recentiores, qui commentaria, si diis placet, aut paraphrasin in Laconismum illum meditati sunt, tantam ubique molem offendens, ut, si brevissimos autores ediscendos daret, in carnificinam acturus videretur ingenia illa, quae tam delicate hactenus habuisset, statuit vir optimus, neque rei rhetoricae sane imperitus, iterum se consulere et compilatis, quam succincte fieri posset, iis, quorum prae caeteris non utilis modo, sed et necessaria cognitio esset, simul et scriptoris et magistri partibus exacte fungi. Ergo in paucissimas paginas, quod aegre credatis magistelli, coniectum fuit quidquid artificii rhetorici unquam

a) In marg.: CIƆIƆCX.

[p. 53]

hausi; et has etiam religiose liberis asservo. Equidem praeclari oratoris nunquam vel adeptus titulum fui, vel gloriam affectavi. Defunctam aviam, quod de Octavio Augusto referunt^a), duodecimum annum agens pro concione non laudassem, multo minus cum Tiberio Nerone paria fecissem, qui defunctum patrem pro rostris laudavit toto minor triennio^b). Sed utcumque levibus praeceptis instructus affirmare valeo, accidisse ne hoc quidem unquam, ut ampliora desiderarim, sive de aliorum oratione vel scriptis iudicandum fuerit, sive componendi necessitas incubuerit, quod publice legendum esset vel pronunciandum. Academiae Leidensi (aliqua nempe hic anticipari res subiecta iubet) statim a disputatione iuridica brevi oratiunculâ valedixi¹⁾. Cuiusmodi illa fuerit et quo gestu pronunciata, testari cupio superstites viros magnos, qui assederunt, potius quam ut ipse commemorem. Hoc scio, universis unâ re maxime placuisse, cuius serio semper curam pater gesserat, quod nervose concepta proferrentur ingenuâ animi praesentiâ et quae prae se ferret aulicae magis quam scholasticae educationis documenta, ut inter commilitones perorantem nemo nec turbatum, nec pudore, nisi qui generosam modestiam deceret, affectum notaret. Denique citra commentarium recitabatur, nec sane, si, quae tum pro occasione brevicula, etiam longissima oratio fuisset, pater sivisset, ut manuscripto nixus, quod in foedissimo scholis usu est, tantum elocutionis gratiae detraxissem. Nimium illi de vero eloquentiae usu constabat, quam ut libello memoriam assuefieri pateretur. Praeter primam istam nulla deinceps publice aut cum solem-

a) In marg.: Sueton. Octav. c. 8.

b) In marg.: Suet. Tib. c. 6.

1) Vgl. Gedichten, I, 102, Noot.

[p. 54]

nitate dicendi occasia fuit, cum, ut suo loco dicetur, in foro et ecclesia non nisi auditor vixerim. Reges et principes convenire cum oportuit aut in collegiis etiam paucis eloqui, adeo artis adminiculo destitutus non fui, ut, si me audiant, qui haec tractare quotidie necesse habituri sint, aliquid monere tyrones valeam, quod et facile et cum fructu laudis usurpent. Scriptorum, si quid a me perfectum est, singula pro se respondeant. Quacumque defui, ordinem certe ubique attendi et, quod audacter de me statuo, ἀτάϰτως nihil edidi, non si ludendum carmine fuit; adeo in principio semper, cum singula scripti membra, tum praecipue conclusionem et non raro postremum versum animo praecipere consuevi, qui secus factitant, securi quo pes ferat, atque ex tempore scribunt^a) (ut poetae verba huc detorqueam), similes iis ratus, quorum Senecae vita sine proposito vaga est^b), et Graecorum proverbio τὰ πετόμενα διώϰουσι, cum scire debeat quid petat ille qui sagittam vult mittere, et tunc dirigere et moderari manu telum^c). Iam totius rhetoricae quis potior fructus est, quam ut ordine singula et pede composito edisseramus? Ego vero ordinem in rebus omnibus tam sancte semper colui, ut ad superstitionem abripi visus sim, sed ignaris, hercule, et, nedum scribendi, ausim dicere vivendi imperitis mortalibus, quorum si, quod mea sors tulit, in diffusissima rerum varietate versata fortuna et ingenium fuisset, sane suo commodo percepissent, quantum ab εὐταξίᾳ levaminis distractae naturae vires ferant. Sed de ordine, semper mihi et ubique charo, alibi ex philosophiae quodammodo fontibus fusius disserendi occasionem sumpsi, in modico quodam eruditionis meae foetu,

a) In marg.: Pers. Sat. 3, (vs. 62).

b) In marg.: Ep. 95, (§ 46).

c) In marg.: Sen. ep. 71, (§ 3).

[p. 55]

quem, si tanti erit, suo loco commemorabo. Quid in re rhetoricâ ipse praestiterim, hactenus perstrinxi, post haec digniora quaedam et minus iuvenilia designaturus. In praesentia, quam brevi ex institutione paterna et accedente usu iudicandi facultatem de aliorum scriptis et eloquio adeptus fuerim, paucis subiungam. Principio, declamationum, ut hac aetate, cum vix ullus esset usus publicus praeterquam in foro iudiciali aut coetu ecclesiastico, forum vero districtus pater gravioribus negotiis frequentare non posset, reduces a concione sacrâ plerumque salutaribus animadversionibus instruebat, Ut fugerem exemplis vitiorum quaeque notando, Formabat puerum dictis, et sive iubebat, Ut facerem quid, habes, aiebat, autorem quo facias hoc^a), et simul de oratoribus sacris^b) unum ex selectis obiiciebat. Tum, subexploratis puerorum iudiciis, distincte enarrabat, qua sibi rhetor maxime placuisset, qua minus oratio. Nec silentio praeteriri laudem defuncti fas est, sed hoc utique memorandum, praestitisse praeclarum senem in his rebus acerrimo iudicio, ut, si consilio ipsius uti potuissent, quos in suggestum eduxit salutis nostrae facunda administratio, nae multos hodie venustioris et, si auditores videas, utilioris eloquentiae professores audiamus. Exordia fere grandia illa et prolixa, μαϰρὰς προϕὰσεις, ut in sacro textu vocantur, quae trientem orationis facerent, acerbe detestabatur, lassari auditorem questus re adhuc intactâ. Ut fluxa plerumque populi attentio esset, brevi et compactâ introductione excitandam esse statuebat, mox, quasi solo recenter exarato semen calide iniiciendum, caeterâque operâ quam promptissime expeditâ, dimittendam concionem, esuriei quam fastidio propiorem. Si ser-

a) In marg.: Horat. Serm. (I), 4, (vs. 106, 121, 122).

b) Eerst: modernis.

[p. 56]

monem ampliorem vel solemnis dies, vel ubertas materiae posceret, saltem partitione dilucidâ animos fatiscentes levarent, ut, in quot membra ivisset oratio, totidem concionibus interfuisse recreata plebs videretur. Huius tam utilis consilii quanta hodie necessitas, tantus ubique neglectus est. Vagantur plerique et, quasi effracto gubernaculo, in occurrentium cogitationum pelago tumultuarie fluctuant, ut unde coeperint, qua desituri sint, nedum popularis auditor, ipsi, ut opinor, non facile statuant. Et hoc tumultu verba facientes publice toleramus scilicet, in congressu familiaris colloquii dubium an perlaturi. Sed qui plurimos hoc vitio laborare dixi, plurimos absolvendos duco. Gallorum (Deus bone! praestantissimae nationis et eloquentiâ celeberrimae) popularis error est, quod, caeteras eorum dotes, quâ soleo reverentiâ, expendentem, non semel in stuporem dedit. Britannicae gentis, non minore facundiâ, sed hoc infeliciore, quod Oceano septa cum paucis vernacula communicetur, diversa concionandi ratio est et, me iudice, longe potior. Prooemiis tam parce indulgent, ut a partitione plerique dicendi initium faciant. Tum distributas partes summâ perspicuitate exequuntur, ut infigere singulas memoriae auditor possit et, si libet, quoque scriptis consignare non gravi molestiâ; nam et viros et mulieres factitare illud publice videas et, quod mirari hospes debeat, etiam tenuioris aetatis puellos, sed a primis unguibus stenographiâ quâdam mirabili instructos, quâ loquentem non verbatim modo, sed et syllabatim assequuntur. Eiusmodi occultas notas fuisse, quae Tyroni cum Cicerone intercessere¹⁾, nuper observans, miratus fui ab eruditis hactenus animadversum non esse et fieri potuisse, ut

1) De zoogenaamde Notae Tyronis et Senecae zijn voor het eerst in 1603 uitgegeven door Gruter.

[p. 57]

crederent, tot nominibus tot varios characteres inditos fuisse, nec potius Anglicano more (quod ex figuris clare perspexi) unius alphabeti varie connexa elementa esse, quorum typi an satis emendate hodie exprimantur, merito dubites. Ne qua latius evagemur, addendum utique est Britannos, clarissimos mehercule oratores, distributionibus, ut dicebam, addictiores, hac etiam non infrequenter labi, quod res in pulverem secantes, similes, ut carpit Seneca, confusis reddant, cum nihil aeque auditorem obruat ac divisionum crebra subdivisio, quae scriptoribus non paucis, nedum oratoribus, quos difficilius assequimur, vitio vertitur. Inter extrema duo Gallici Britannicique instituti cum hac parte, tum aliis quam plurimis prudenter vectos observavi incomparabiles aevi nostri oratores theologos, in Belgio J. Utembogardum, in Britannia J. Donnium¹⁾, quorum in recordationem paucis digredi, dum in oratoriis versamur, libet. Illum turbatae sors ecclesiae patriae subduxit, hunc D. Pauli apud Londinenses Cathedralis fani dignissimum decanum, non citra invidiam meam, Britanni possident. Ambos semper collatis animi et facundiae dotibus in parallelis habui, quin ut absolutissimae eloquentiae exempla penitus animo inscripsi. Eruditionem utriusque non attingam, quod huius loci non est; de facultate dicendi hoc dicam, non arbitrari me antiquitati quidquam debuisse aetatem nostram, quamdiu his viris potita est. Si quis fiduciae rationem exigat, unam sufficere puto, quod cum eloquentiâ nati videbantur, raro coeli dono et citra quod nullam alicuius pretii oratoriam artem esse non temere affirmo. Horum hominum (ut potiora multa omittam)

1) John Donne (1573-1631) werd na een leven vol lotswisseling Deken van St. Pauls. Hij was niet alleen als kanselredenaar, maar ook als satirisch dichter zeer bekend. H. had hem in 1622 ten huize van Sir Robert Killigrew leeren kennen.

[p. 58]

sive humilis, sive in sublime affectibus elata, utique nativa dictio erat; personam in suggestu nec induebant, nec deponebant domi. Utrobique sui similes perinde mirabiles erant et illapsi animis arcanâ suavitate trahebant. Quod summa est, naturâ grati, artis lenocinia negligebant venuste et, quo ab affectatione remotiores essent, efficacius persuadebant. Ut ad parentem ex occasione redeam, et haec inter prudentissimi praecipuas leges erat, fugere affectationem et personatum illud dicendi genus, quod, adolescentibus ferulâ impressum, satius ferulâ excutiendum affirmabat, ut non invitus olim Senatusconsulto assensurus fuisset, quo de rhetoribus Latinis cautum Suetonius refert, uti Romae ne essent^a). Audiat hoc omnis antiquitas et quicumque, vestigiis huius (ut opinantur quidem, ego vero vix persuadeor) insistentes, artificii, quale nunc est, rhetorici vim invictam aestimant; multo me segnius ducet, qui modulatâ ex praeceptis voce, gestu artificiose composito, verbis accurate selectis caeterisque huiusmodi naeniis aggredietur, quam qui (ut praeclare Tacitus de Druso Tiberii filio), quanquam rudis dicendi, nobilitate ingenitâ^b), quo vultu natus est, quâ voce, quo gestu, mascule, nervose et, si opus sit, vel sic a naturâ consueverit, torve rigideque affabitur. Nescio porro, quid mystici in oratione publica requiri doceamur; hoc scio, si ad persuasionem interest, ut affectate compellemur, iam inter privatos quoque mimo et comoediâ opus esse, nam neque ludicra sunt omnia, quae tractamus domi; si potis est regi mortalium animos eo eloquii genere, quod cuique a natura proprium est, iam frustra, iam inepte personatos pro concione quasi in scenâ modulari ea, quorum suo

a) In marg.: De claris rhetoribus, (c. 1).

b) In marg.: Ann. 1, (c. 29).

[p. 59]

genio et accentu prolatorum procul dubio vis efficacior esset. Interea dici non potest, quousque foedissimi erroris contagio doctissimorum quorumque animos pervaserit, aliud fori, aliud musaei, imo aliud animi eloquium esse statuentes. Vidi, qui in Academia pulcherrimas orationes suas ex commentario recitantes artificiose corrumperent essentque taedio non paucis auditorum, qui, in aula vel republica scilicet versati, fastidiebant merito putidum dicendi genus, nec vel orchestrâ dignum. Peiori labe inficiuntur quotidie veneranda sane in coetu fidelium verba evangelizantium pacem, sed sic prolata, ut eruditis despectui, populo nullius efficaciae reddantur. Hagam Comitum, dulcissimam patriam meam, designare hic nullus vereor, serio saepe, sed frustra indignatus, in consessu praecipuae eruditionis, inter tam grandes et illustres animas admitti frigidos oratores, ne quid sequius dicam, qui nimirum omnes doceant omnibus praestantiores. Scio simplicem veritatis orationem esse, sed informem, sed ineptam, sed, ut verbo dicam, rusticae affectationis cultu incultam, nemo persuaserit. Simplicitatem, quam intelligo, ex ore et vultu duorum magnorum virorum supra figurabam^a); illam origine suâ elegantem, illam naturalem, quam sive erudito fastu, seu inscitiâ fucatam admittas, adulteratam utique recipis, nec suo cultu aut nitore genuino. Nam de Illustramentis pronuntiationis, quae in voce, gestu, incessu et manuum praesertim infinitae varietatis gesticulatione recenset Quintilianus¹⁾, taedet loqui, etiam solos illos optimos aptissimosque motus aestimantem, qui, ut ipse ait, cum ipsis vocibus naturaliter exeunt ad sensus magis quam ad

a) Eerst: definiebam.

1) XI, 3, 149.

[p. 60]

verba accommodati^a). Multo secius quam hodie a declamatoribus istis usurpari videas, quos nonnunquam, omissis caeteris ineptiis, interrogare liberet, quod idem Quintilianus Flavium Virginium de quodam antisophiste suo interrogasse refert, quot millia passuum declamaverit^b)1), et de Curione patre Iunium, quis in lintre loqueretur²⁾? Et hanc caussam habuisse patrem suspicor, cur exercitandi nos vivâ voce parum curiosus fuerit, cum alioqui scriptas in varia argumenta orationes quotidianas diligenter exigeret, iudicioque et manu suâ solus castigaret, de pronunciatione, ut dixi, parum sollicitus, cum, quod naturae duci tribuendum esset, artificio putaret non posse nisi deformari. Si cui in paradoxo versatus videtur, illum ego ad mille testes, ad rempublicam universam et quotquot hic Ordinum concilia sunt, remitto. Inquiratur ubique, quem stylo praestitisse doctissimis constat, cum facienda verba publice fuerunt, ecquid rei oratoriae imperitiâ notatus fuerit; non arbitror tam rumore sinistro vitam et rempublicam obiisse, ut ex definitione M. Catonis non meruerit dici Vir bonus, dicendi peritus^c), nec, si pressius indagem, deesse testimonia, quibus, quâ laude per occasiones loquendi munere functus sit, prolixe doceam. Sed haec quoque sui loci erunt. Ad conciones item ecclesiasticas habeam non pauca porro notare, quorum, ni fallor, utilis observatio sit, sed ad ea festinantem, quae ad me magis attinent, sufficiet prudentioribus ansam praebuisse, quo de erroribus publice inveteratis attentius cogitent et

a) In marg.: Lib. 11, c. 3. (§ 88, 89).

b) Het HS. heeft: deelamaverint.

1) XI, 3, 126.

2) XI, 3, 129.

c) In marg.: M. An. Seneca, Praef. in Controversias.

[p. 61]

remedia, quae ratione non possis, autoritate invehant. Cui rei utinam aliquando usitatum Genevensibus morem in commoda nostra derivemus et, quod inter viros ibi summos in septimana semel fieri aiunt, semel mense quoque vel anno censuram invicem exerceant sacri oratores nostri, sane de trabe, ut oportet, in oculis auditorum continue solliciti, at de festucis, quibus et ipsi lippiunt et non raro coecutiunt, nimiâ libertate securi. Ita compositos mortalium oculos constat, ut quamcumque lyncei se non videant. Nemo tam vitiis sine nascitur, ut monitore amico non indigeat. Ergo ne infelicissimi hominum, qui prodesse caeteris non cessant, quâ aequitate a vicino fratre destituuntur? Vitam hic, aut mores, aut doctrinam etiam non attingo; ecclesiae ista, ut spero quidem, curae sunt. Sed eloquii vitia, quae tam grandis momenti sunt, ut et rei sacrae maiestatem deterant et in contemptum adducant, cur nemo castigat, nemo censere satagit? Cur, quae offendunt candidissimos, peritissimi non tollunt, quae εἰς οἰϰοδομὴν apprime conducant, cur nemo indicat? Proh pudorem saeculi! suspicor τῆς ἀνομίας caussam esse, quod corrigi correctores fugiunt et a sanctissimae professionis animis τὴν ταπεινοϕροσύνην, auream virtutem, exegit, quae in exulantis locum foede successit, arrogantia magistralis et, si quid pietatis reliquum sit, in discipulis divini Praeceptoris non tolerandus fastus. O Paulos orbi Petrosque quae postliminia reducent? Memini equidem parentem optimum saepius vano tumore eorum, quos minime deceret, indignatum, Wernerum Helmichium¹⁾ et nescio quos alios pristinâ sibi necessitudine coniunctos viros doctissimos cum antiquâ aevi simplicitate contulisse et plurima, quae huc facerent, sermocinatum. Sed, ut aliquando mihi temperem et

1) Zie blz. 21.

[p. 62]

omissis alienis ad proposita revertar, finem argumento rhetorico impositurus, unum hoc addam, quantâ nobis diligentiâ vir praestantissimus selectas ex historicis oratiunculas (Ciceronis enim licet observantissimus prolixam dictionem aspernabatur), quantâ industriâ ipse praelegerit. Sane si huiusmodi praeitores iuventuti obtingant, quam nugacissimis nugis et ambagibus circumduci constat, aliud eloquentiae genus e scholâ ad rempublicam producatur. Livium, Curtium, Salustium et aliquando Tacitum evolvens tam iucundâ floridâque methodo, quid in singulis notatu aut vitatu dignum observasset, exponebat, ut non alias fidem verbo certiorem adstrueret, quod identidem usurpabat, hoc sibi maxime in votis et proposito fuisse, ut ludendo erudiremur. Profecto enim ludus et oblectamentum et inter flores amoenissima apricatio erat, quâ nec opinantes ad rerum necessariarum cognitionem evehebat.

Dum haec studia cum caeteris Graecis Latinisque ex voto et, ut dixi, prorsus iucunde procederent^a), iterum tamen de interpolandis, quod sine incommodo vel detrimento fieret, cogitare coepit et, observato a teneris in picturam utriusque affectu naturali, dum nostro Marte et puerili conatu effingere quae offerrentur aere lignove incisa non cessaremus, tentare instituit, quem et huic arti matura ingenia successum datura essent. Utili mehercule rudimento! et ad quamvis vitae conditionem educatis apprime necessario. Apud C. Plinium^b) lego Pamphili cuiusdam Macedonis pictoris, ut ait, omnibus literis eruditi, autoritate effectum esse Sicyone primum, deinde et in tota Graecia, ut pueri ingenui ante omnia diagraphicen, hoc est pic-

a) In marg.: CIƆIƆCXI.

b) In marg.: Nat. Hist. 35. 10. (= 35, c. 36, § 8).

[p. 63]

turam in buxo docerentur recipereturque ars ea in primum gradum liberalium. Semper quidem honorem ei fuisse, ut ingenui eam exercerent, mox ut honesti, perpetuo interdicto ne servitia docerentur. Ideo neque in hac, neque in toreutice (quod alio loco observabimus) ullius qui servierit opera celebrari. Parine in pretio hodie pictura sit, οὐχ ὁρίζω. Sufficit ad honorem, quod summis terrarum dominis chara vel ab ingenuis tractetur, vel tales reddat a quibuscumque cum successu colitur. Utilitatis (siquidem hoc nomine lucri compendia aestimes) immensae semper fuit. Sed neutro horum intuitu patrem meum illexit. Viderat, quo et Graeci procul dubio collimarunt, et suâ, ut aiebat, imperitiâ didicerat fieri non posse, ut de pictura (nusquam non hodie obvia) quisquam vel modice iudicaret, qui manu propriâ rudimenta artis quodammodo non tractasset. Viderat summos viros et ab omni maiore disciplinâ celeberrimos latis pro autoritate de picturâ sententiis inter peritos derisui fuisse. Hinc illud propositi semper animo servârat, ut, quos omnium artium callentes reddere non posset, eo perduceret, ut in iudicio praecipuarum citra contemptum essemus. Caeterum ne hoc quidem argumento potissimum impulsus, aliud rei emolumentum prae oculis habebat, quo attendere velim et quidem tempestive, quicunque iuventutis educandae curam suscepere. Observaverat non tam picturae nobilioris, quae coloribus et penicillo perficitur, quam linearis (vox C. Plinii est¹⁾, quae solius cretae vel calami, vel obiter etiam penicilli est, in plurimis necessitatem, nusquam non usum esse; quamcumque mathematicae partem attingeremus, exercitatae manus graphiique fructum percepturos. Si peregrinari contingeret, multae scriptionis compendium fore,

1) Hist. Nat., 35. c. 5.

[p. 64]

ubi depingendarum rerum memorabilium promptâ facultate polleremus. Ergo cum Iacobi Gheynii¹⁾, artificis praestantissimi, sed, ut fortunâ tunc iam lautiore, institutionis suae nimis parci, operam frustra expetisset, Henricum Hondium²⁾ elegit, quo ductore prima delineandi rudimenta inchoaremus, virum sane probum et lenitudine insitâ liberali adolescentiae idoneum, artis etiam suae non imperitum, sed, ut quod res est dicam, suae dumtaxat, non illius gnarum, quâ maxime opus habebamus; non illius, inquam, quâ hominum atque animalium formae statusque quilibet, arborum item fluviorum, montium et huiusmodi rerum campestrium figurae levi, florido vividoque ductu celeriter effinguntur, quo nunc artificio, si quisquam (nec veteres hic excipio) Belgae mei praestant; cuius vero habitu si destituatur quicumque rerum quarumlibet sive civilium, sive praesertim militarium functionem obiturus sit, operam sane luserit et infructuosi laboris molestiam tulerit. Iam Hondii mei de vulgaribus chalcographi diversa facultas erat, caelatura durior, rigidi ductus et ad pylas, ad marmora et immobilia quaeque aedificiorum exprimenda facti magis quam ut fluxa et mobilia ista, velut gramina, frondes, frutices, vel ruinarum in sua canitie ac deformitate elegantiam assequerentur. Neque prorsus tamen trimestre spatium, quo Hondio, ni fallor, operam dedi, perdidisse puto. Habebat in suo genere, cuius nescium tyronem referret non esse. Corporis humani membra non contemnendâ methodo suis dimensionibus singula et maiusculo volumine efformanda dabat. Mox collectis

1) Jacob de Gheyn (1565-1629) was een groot vriend van H., die in 1619 een paar versjes dichtte op een zijner teekeningen (vlg. Gedichten, I, 139).

2) Er waren twee Hondiussen, vader en zoon of oom en neef, die den naam Hendrik droegen. Waarschijnlijk is hier de oudste bedoeld.

[p. 65]

universis puerum, deinde hominem totum, denique ternos, quaternos in tabella repraesentare^a) docebat, illud continue occinens, vix fieri posse, ut quis totum animal minutiore, cum opus esset, formâ construeret, qui hac anatome praeviâ singulorum artuum exactam notitiam adeptus non fuisset. Itaque et huius disciplinae non nullius pretii rudimentum fuit; qualis autem profectus, gaudeo doceri exemplis posse, quorum in adversaria congestorum tam non inepta seges est, ut nec tenerae quidem aetatis excusatione velata peritiorum aciem et censuram ferat, multorum saepe admirationem excitaverit. Quidni etiam rotunde laudes meas proloquar, qui et vitia hic mea et virtutes, tanquam alienas, enarrandas sumpsi? Quod praestantius delineandi genus supra attigi, dehinc naturâ duce et pro re natâ frustatim exercui. Ad colores patre nescio (utpote prae nimio studiorum avocamento haud facile permissum) quadriennio post convolare aggressus fui. Sed cum eâ tempestate et oculorum imbecillitate affligi inciperem et in iurisprudentiae initia protruderer, nihil admodum nisi tabellam unam aut alteram perfeci, quas in pretio parentibus pro affectu fuisse memini et in instrumento aedium maternarum extare credo. Delicatiorem picturam, quam aquatis coloribus miniaturam nuncupamus, multo serius exercitavi, praeitore Iacobo Hoefnaglio¹⁾ cognato, de quo supra mihi et circa principia horum

a) In marg.: Plinii verbum. (Vgl. o.a. Hist. Nat., 35, c. 36, § 3.)

1) Jacob Hoefnagel (geb. 1576) was een zoon van Joris H. (zie blz. 11). Hij is een tijd lang verbonden geweest aan het keizerlijk hof te Weenen. H. vergist zich hier; hij heeft in het begin zijner biographie den naam van Jacob Hoefnagel niet genoemd.

[p. 66]

librorum sermo fuit. Quid in eâ praestiterim, documento plusculae tabellae sunt, quas amicis subinde distributas asservari non indigne puto. Pleraeque Batavis, aliqua Britannis relicta fuit. Unam uxor obtinuit, carminibus olim decantatam, cum inter me et Vischeras virgines iucunda harum rerum aemulatio intercederet¹⁾. In eâ nuces, arellanas (?) duas, candelae frustum, tubulum paetiarium et, si memini, muscam maiusculam ad vivum singula sic expressi, ut, praeterquam Hoefnaglio et universis spectatoribus, Gheiniis ambobus, parcis praeconibus, non simulatam laudem extorserint.

De his viris iucundâ mihi familiaritate coniunctissimis (ut fere clarissimorum amicitias ambire soleo), quando hic interposita ex occasione mentio fuit, indicare paucis iudicium meum libet et, ut a sermone picturae, semper mihi gratissimae, tardius decedam, annectere elogia aliquot praestantissimorum artificum, quos coaetaneos omnes, plerosque amicissimos habui.

In primis Gheinium patrem summâ artis veneratione colui; affectum etiam non vulgarem, nisi perpetuâ satis amicitiâ, dum in vivis esset, sane inter ultima vitae suspiria abunde demonstravi, dum et postremâ valetudine decumbenti et mox egregiam Creatori animam pie reddenti neque fictâ neque coactâ sollicitudine adfui et, quae pro tempore expedivit, Christiane monui. Artis peritiâ, quidquid invidi obganniant, extremâ fuit, nec temere repertum iri credo, qui tam universali et picturae omnis et ad hanc spectantium artificiorum cognitione instructus sit. In delineatione simplici seu calami, seu cretae vel carbonis operam elegisset, nemini secundus erat. Caelaturâ, quam, iuveni exercitam, senior missam fecerat,

1) Die versjes van H. en van Anna en Tesselschade Visscher zijn verloren gegaan.

[p. 67]

Goltzium praeceptorem, si quisquam, proximo intervallo assecutus erat, nec, si expressas ab utroque hominum effigies video, facile discerno, uter utri praestiterit. Sculptoriae recentioris, quae ut olim graphii est in caeratis tabulis et, ut stylo conceptio, aquae, quam chrysulcam dicimus, vitam debet, Italico, ni fallor, invento, primus elegantiam suâ commendavit, solus illustravit, ut Nicolaum Vischerum¹⁾, sculptorem Amstelodamensem et ipsum perinsignem, profitentem audierim, quidquid in hac arte valeret, uni se acceptum ferre tabellae Gheinii patris, quâ olim discipulos cum ignoto sibi Domino Christo Emausium contendentes, fictâ locorum amoenissimâ regione, expresserat. Miniaturâ (cuius mihi vocabuli veniam in re nova posco) nec Hoefnagliis meis cessit, nec Italorum cuiquam, nec Oliverio²⁾, Britanno celeberrimo, cuius stupendas tabulas apud aemulum parentis filium Londini alibique non paucas vidi. Flores et folia, quae praecipua huius picturae materia est, tum vultus hominum aliaque infinita incredibili gratiâ, venustate, subtilitate elaboravit. Tandem suo ingenio ad culmen artis evectus, coloribus oleo, ut nunc usurpantur, tritis tantopere excelluit, ut paucis inferiorem extitisse innumerabiles et, addo, incomparabiles plurimae tabulae testentur. Hominibus efformandis caeterisque animalibus vivis fateor neque doctiorum neque meae semper expectationi satisfecisse, at inanimatis, qualia aut libri, aut chartae sunt, aut alia quaevis humani usus instrumenta, omnes superavit. Cum in floribus versaretur, quo argumento magnopere delectabatur, nemini vel secundae laudis locum relin-

1) De beroemde graveur Claes Jansz. Visscher leefde van 1587-1679.

2) Isaac Oliver († 1617) en zijn zoon Peter (1594-1648) waren beroemde miniatuurschilders.

[p. 68]

quebat, Breugelio¹⁾ sane et Boschardo²⁾, clarissimo utrique, palmam perpetuo eripiebat. Ad haec optices partem nobilissimam et, sine quâ absolutus pictor non datur, scenographiae regulas, perspectivam vulgo, adiecerat. Sane, quae ad usum facerent, arcana plurima vel observaverat, vel invenerat, nec cum aliquo mortalium, quo, ut supra attigi, ingenio erat, facile communicabat. Architecturae leges, quales antiqui, sane pro autoritate, tradidere, callebat exacte et, propriae indolis beneficio, summo cum iudicio et ornatu applicabat, ut hoc nomine, praecipue provectâ iam, sed vegetâ senectute, Mauritio Principi gratiosus evaserit. Etenim heros iste, per omnem vitam aedificandi studium aversatus, sub finem annorum tandem praeludia quaedam moliri coeperat, quae, si vixisset, grandiorum monumentorum structuras augurari videbantur. Hinc exstat, quam ad pedem palatii Hagae, in hortulo suae item structurae, quasi villulam urbanam erigi curavit, operâ potissimum Gheinii et consilio nixus, qui intensiore studio hactenus maceratum ingenium his oblectamentis non invite recreabat, ordinandisque porticuum, areolarum, fontium et huiusmodi deliciarum ornamentis neque ingratam operam domino navabat, neque infructuosam, ut quam lautissimo stipendio Mauritio primum, deinde Henrico Principi meo locabat. Operis imperfecti, quo, Italorum exemplo, rupium aquatilium abrupta solertissime imitari coeperat, laborem et mercedem unico filio Iacobo³⁾

1) Jan Brueghel (1568-1625), de zoogenaamde fluweelen Brueghel, die veel bloemen schilderde en nog al eens met Rubbens samenwerkte.

2) Ambrosius Bosschaert († 1645), bloemenschilder, leefde te Antwerpen, Middelburg en Utrecht.

3) In den zomer van 1618 maakte H. met de jongen Jacob de Gheyn een uitstapje van Londen naar Oxford (vgl. De vita propria, I, vs. 404). Den 24sten Juni 1641 schreef II. een lijkdicht op hem (vgl. Gedichten, III, 160); ook maakte hij versjes op een paar portretten van den schilder (t.a.p., II, 245, 246; III, 173).

[p. 69]

transcripsit, iuveni praestantissimis ingenii dotibus, parente nescio an minori, certe dignissimo. Hic ab exeunte infantia paternis artibus instructus, necdum adolescentiae annos egressus, tam praeclara sui monumenta, quâ calamo, quâ cretâ, nec non coloribus partim edidit, ut, iam par maximis, stuporem saeculo non vulgarem incusserit, expectationem vero de se toti Italiae invidendam fecerit. Ea ego tantae spei ac felicitatis initia expendens, indignari non obscure soleo, fieri potuisse, ut incuriâ negligerentur, quemque inter homines Belgas aeterno patriae ornamento natum patet, condito talento sterili illaudabilique otio indormivisse. Sed hic, pene dixerim, non satis angustae rei domesticae fructus est. Hactenus, ut putavi, sola paupertas ingeniis obstitit; nunc felicitate nimiâ suffocantur. Nec despero tamen, praeclarissime amicorum, quin ad gloriae sementem, ad ingenium illud, inquam, rediturus sis et, ut animi dumtaxat caussâ nobilissimam artem exerceas, sanius expensurus, quanto otiari praestet quam nihil agere.

Post familiares Gheinios etiam Henricum Goltzium¹⁾ novisse glorier, nisi id puero accidisset et miraculorum, quae in vitâ edidit, arbitro incapaci. Harlemi, ni fallor, ubi commorabatur, domi suae cum fratre casu devertentem^a) aliquot tabellis oblectavit. Sed, ista omittens, universum terrarum orbem appello et, ecquid inter laudatas manus, quae caelo claruerunt, coelo dignior extiterit, responderi cupio. Longum sit et inutilis operae, quae et quanta ediderit, recensere. Qui compendio monstrum ingenii pernosse studet, adeat nativitatis et passionis Dominicae tabulas, audacissimi incepti monumenta, quibus et Alberti

1) Hendrik Goltzius (1558-1616) was graveur en schilder.

a) Het HS. heeft: divertentem.

[p. 70]

Dureri¹⁾ et Lucae Leidensis²⁾ et.....^a) incomparabilium animarum genios sic expressit, ut et orbi singulos in se restitutos doceret et peritissimos picturae iudices ubique fefellerit; artifex profecto omni stupore maior et cuius egregiam existimationem duobus in vitâ scopulis afflictam doleas, picturae infortunio et insaniâ alchymiae. Priore enim (quod πϰράδοξον erit multis), cum sculpturae excellentiam neutiquam assequeretur, plurimum sibi detraxit, alterâ et rem familiarem et oculum perdidit.

Cornelium Harlemensem³⁾, Goltzii coaetaneum et concivem, satis laudo, cum huic proximum recenseo. Sed quae nunc saeculi in picturâ felicitas est, minus huic bene fata voluissent, si tricennio posteriorem edidissent. Suâ aetate clarus vixit; nostrae ut placeret, vix obtinere posset; pictor interim non de vulgaribus, aut cuius pudere patriam oporteat.

Eandem sortem Henricus Vromius⁴⁾ natali suo debet, magni nominis in re marinâ artifex, sed Porcellio⁵⁾ nunc, praeterquam aliis obscurioribus, tanto inferior, ut vix eodem spiritu nominandos existimem.

Ruralium pictorum (libet nempe sic appellare, qui sylvis praecipue, pratis, montibus pagisque operam dant) tam immensa in Belgio nostro ac praeclara seges est, ut, qui singulos commemorare curet, libellum impleat. Caeteris famae suae commissis, quâ profecto

1) H. was een groot bewonderaar van Dürer (1471-1528), den beroemden Neurenberger. Zie Gedichten, IV, 71, 72.

2) Lucas van Leyden leefde van 1494-1533; hij kende Dürer persoonlijk.

a) Niet ingevuld.

3) Cornelis Cornelisz. van Haarlem leefde van 1562-1638.

4) Hendrick Cornelisz. Vroom (1556-1640) woonde eveneens te Haarlem.

5) Johannes Porcelles is in 1632 gestorven.

[p. 71]

Poelenburgius¹⁾, Uytembroeckius²⁾, Goyius³⁾ aliique non proletariâ clarent, omnium instar duos, Iohannem Wildium⁴⁾ Esaïamque Veldium⁵⁾ propono et Paulo Brillio⁶⁾, Belgae et ipsi, sed peregre vitâ functo, tantum non adaequo. Adeo sagacissimorum hominum operibus deesse ad veritatem nihil dixeris, nisi solis teporem et aurae motum.

Quos historiographos pictores, nescio an parum proprie, nuncupare soleo, nec pauciores neque adeo minores Belgium meo saeculo edidit, ut Petrum Isacium⁷⁾, Lasmannium⁸⁾, Pinassium⁹⁾, Amstelodamenses, tum Blommartium¹⁰⁾, Honthorstium¹¹⁾, Bruggium¹²⁾, Baburium¹³⁾, Ultraicctinos. Hagiensem Everardum Masium¹⁴⁾,

1) Cornelis van Poelenburgh leefde van 1586-1667.

2) Mozes van Wttenbroeck († 1648) woonde in den Haag.

3) Jan van Goyen (1596-1656) was een Leidenaar en de schoonvader van Jan Steen.

4) Ik weet niet, wie hier bedoeld wordt. Jan Willemsz. van der Wilde was een portretschilder; Jan Wildens een Vlaming.

5) Van de Velde werd den 18den Nov. 1630 in den Haag begraven.

6) Paulus Bril, in 1554 te Antwerpen geboren, stierf in 1626 te Rome.

7) Pieter Isaaksz (1569-1625), geb. te Elseneur, trouwde in 1593 te Amsterdam en was sedert 1617 agent der Staten in Denemarken.

8) Pieter Lastman leefde van 1583-1633.

9) Jan Pynas leefde van 1583-1631.

10) Abraham Bloemaert, geb. te Gorcum in 1564, is in 1651 te Utrecht gestorven.

11) Gerard Honthorst (1592-1656) heeft met H. in betrekking gestaan. Twee brieven van hem aan H. zijn in Oud-Holland (IX, 194, 195) uitgegeven.

12) Hendrik ter Brugghen leefde van 1587-1629.

13) Dirk van Baburen werkte in het eerste gedeelte van den 17den eeuw.

14) Evert Crynsz. van der Maes (geb. 1577) woonde in den Haag, waar hij in 1631 deken en in 1656 hoofdman van het St. Lucasgilde was.

[p. 72]

Antverpienses Snyderium¹⁾, ζωοgraphum, Abrahamum Ianssenium²⁾, Dyckium³⁾, alios plerosque summos artifices et mihi familiares nisi nomine tenus non attingam^a); omnium coryphaeum et Apellem Petrum Paulum Rubenium⁴⁾ inter orbis nostri miracula colloco, pictorem omnibus literis eruditum, quod Pamphili Macedonis supra elogium fuit⁵⁾, virum denique, quem Hispaniae Principes reipublicae admovendo non soli natum pluteo docuerunt, sed et ampliora spatia laudis meritum divini ingenii dotes utilitati publicae imputare iusserunt, postquam oblectationem abunde procurasset. Non evasit sane Italorum invidiam, at neque, si diis placet, Britannorum, qui coemendis tabulis exoticis peritiam de Rubenio iudicandi adeptos se praesumunt. Sed has nebulas quoties suo sole non discussit! Equidem sic semper statui, non extare, ne extra Belgium quidem, nec facile extiturum, qui vel inventionis copiâ, vel formarum audacissimâ venustate, vel omnium picturae generum perfectâ varietate conferri cum isto mereatur. Nam et regiunculis, nuper in secessum ruris a contagio urbis exactus, pari ubertate ac gratiâ operam dedit. Quanti voluminis argumentum sit, quae penicillo solus edidit, stylo assequi? Certe nec huius operae capacem ullum existimo praeter ipsum Rubenium, quem hanc tabu-

1) Frans Snijders leefde van 1579 tot 1657.

2) Abraham Janssens leefde van 1575-1632.

3) Antonie van Dyck (1599-1641) heeft H. den 28sten Jan. 1632 geschilderd (Dagb., 20); het portret werd opgenomen in de Icones. Zie ook Gedichten, II, 234, 235; IV, 76.

a) Bij dezen zin staat in marg.: Steenwyck.

4) Er zijn 2 brieven van H. aan Rubbens (1577-1640), de eene van Nov. 1635, de andere van Juli 1639; zij handelen beide voor een groot deel over het huis, dat H. liet bouwen. (Vgl. Oud-Holland, IX, 196-198.)

5) Zie de aanhaling uit Plinius op blz. 62.

[p. 73]

larum suarum tabulam, optimam sui effigiem, orbi dedicare saepius optavi, nec, si amicitiâ viri, quam temporum calamitas hactenus invidit, uti potuissem, monere desiissem. De multis unam videor mihi perpetuo ob oculos habere, quam inter magnificam supellectilem vir amicus Nicolaus Sohierus¹⁾ Amstelodami spectandam aliquando exhibuit; Medusae abscissum caput est, anguibus, qui de capillitio nascuntur, implicatum. In eo pulcherrimae mulieris gratiosum adhuc, et recenti morte tamen foedissimorumque reptilium involucro horridum aspectum tam ineffabili industriâ miscuit, ut subito terrore perculsum spectatorem (velari nempe tabella solet) ipsâ tamen rei diritate, quod vividâ venustâque, delectet. Sed haec domi amicorum potius quam meae laudanti succurrit lepidum Teutonorum legati verbum^a), qui, cum in foro Romano magni scilicet pretii tabula exhiberetur, pastorem senem referens cum baculo, interrogatus, quanti eum existimaret, respondit (sane pro candore gentis), sibi donari nolle talem vivum verumque. Ite pulchrarum rerum ex horrore aestimatores, si quis eâdem mihi vocis elegantiâ caedes et sanguinem praecinere amet, quâ festivitates, iocos risusque valeat, illum ego ne simul ac dictione, ut me oblectet, rogem. Res pulchras aliquis minus eleganter, foedas nemo iucundo expresserit.

Restant non ultimi pictorum, qui in vultibus hominum versantur, eo fortean minus admirandi, quod uni corporis extremae parti collectis viribus incum-

1) Nicolaas Sohier was van Fransche afkomst en een rijk koopman te Amsterdam. Hij was gehuwd met Susanne Hellemans, de schoonzuster van Hooft. (Vgl. De Navorscher, 1880, blz. 56.)

a) In marg.: Plin. lib. 35. c. 4 (= c. 8).

[p. 74]

bant; nobiles tamen usuique humano soli maxime necessarii, quod ipsorum operâ quodammodo non morimur et cum proavis atavisque posteri confabulamur; voluptate tantopere mihi charâ, ut nihil iucundius accidere possit, quam si, lectâ vel auditâ cuiusque, sive probi vel improbi, mortalis vitâ moribusque (quarum rerum historiis unice capior) expressos picturâ vultus contemplari detur. Physionomiam enim, quidquid obstrepatur, singulare animi indicium dare, non tam praeceptis aliorum, quam usu proprio multâque attentione didici.

Claruit hac picturâ, et adhuc superstes claret, concivis meus Paullus Ravesteinius¹⁾, aliqua tamen se inferior, postquam ex Italia diu redux nobili ac recenti quondam genio vernaculum quiddam, quasi πῆς παλαιᾶς ζὸμης, immiscere coepit. Etenim, qui candor viri est, fatentem vidi, cum paternae domi meae tabulam olim sibi elaboratam contrectasset, non hodie se praesumpturum paria secum facere, nedum excedere, quae iuvenis praestitisset. Sed quid ego in secundis haereo? Omnium in hoc genere primatem Michaelem Mireveldium²⁾ nominare sufficiat, ne caeterorum ratio habeatur. Quis hic sit quantusque, non Delphi, non Batavi, non Belgium, non Europa dumtaxat, sed orbis, ut opinor, universus abunde novit. Holbenium³⁾, Purbenium⁴⁾, alios maiores nostri possederunt, singulos, dii boni! perpetuâ ad-

1) H. vergist zich in den voornaam; hij bedoelt Jan van Ravesteyn, die in 1598 in het St. Lucasgilde van 's Gravenhage werd opgenomen en in 1657 stierf.

2) Michiel Jansz. van Mierevelt (1567-1641) van Delft heeft H.'s portret geschilderd; eene gravure daarnaar versiert de Otia (1625). H. schreef een lijkdicht op Mierevelt (Gedichten, III, 161).

3) H. verheugde zich later zeer over een portret van Erasmus door Holbein (1497-1543), dat hem door den graaf De Brienne werd geschonken. (Vgl. Gedichten op 25 Oct. 1662.)

4) Frans Pourbus de oude (1545-1581) woonde te Antwerpen.

[p. 75]

miratione dignos, sed quibus parem se Mireveldius meus dum ubique praestat, etiam hac superare contendam, quod (uno verbo) nemo dissimilem sui, nemo aberrantem scopo, nemo a linea, quod dicitur, excedentem vidit. Plerique nimio, ut solet, studio vim et ingeniolo suo et veritati facientes, in affectationem dilabuntur simplicique naturae, quam imitari se maxime arbitrantur, personam induunt, oculis violentam vivacitatem, naso rigidum tumorem, ori fictam elegantiam, quae loquenti accedat, collo et pectori nescio quam prave receptam intorsionem, ut, qui hic adspiciat, quaerat se in vultu suo et fere mutato nomine de se fabulam narrari existimet; denique, quod omni de imitatione verissime M. Seneca pronunciavit^a): Semper citra veritatem est similitudo; ut his Taciti praeclaris verbis notare soleam, patere breve confinium artis et falsi¹⁾, dum se destruit nimia quadam industria et virtuti propior in vitium cedit. Mireveldii omnis in natura ars est, omnis in arte natura. Neque obscura ratio est; facit enim, quod, si omnes faciant, minus hodie turbarum, minus crepusculi sit. Veritatem sequitur et, ut simplicem huius vultum esse supra diximus, etiam assequitur, dum ornatissimam suo cultu, omni adscititio expertem servat, suis interim partibus eximie functus et carnis, quam pauci exprimunt, mollitiem exequutus artificio vix imitabili. Vitam viri si videas et mores, picturam referunt; formâ, gestu, loquelâ simplici res arduas tractat et post inscitiam consulto latens doctissimis negotium facessit. Iam, ut rerum humanarum omnium est incrementum quoddam et statio et deliquium, anni

a) In marg.: Praef. in Controv.

1) Ann., IV, 58.

[p. 76]

sunt, cum et vir tantus deficere sibi coepit et, quod de Ravesteinio dicebam, vegetae actatis opera admirari magis quam assequi. Sed hoc pacto semper, ut de omnibus palmam servet et vel sic defectu suo doceat, quantopere peritissimos omni aetate excesserit; quo ut superstitem diu famae ac virtuti suae conservemus, non optare nequeo, viri magni, quod honori duco, non de vulgatis amicus.

In triariis consulto reservavi nobile par adolescentum Leidensium, quos aequare solos si dixero quae in tot magnis mortalibus portenta designavi, aliquid adhuc infra merita istorum statuero, si superaturos brevi, nihil spei addidero, quam de stupendis initiis prudentissimi quique praeceperunt. Natalem utriusque si considero, nullum gravius argumentum dari puto adversus sanguinis nobilitatem, quâ solâ, ut fit, iactabundos homines lepide repressos memini ab Italorum acutissimo, Traiano Boccalino¹⁾, prudentissimae purissimaeque dictionis autore moderno, qui, fictâ generosi corporis anatome, cum ab astantibus medicis diligenter inspectae venae essent, negatum ait communi suffragio, in sanguine sitam nobilitatem esse, comperto nihil istum a plebeii hominis, aut rustici discrepare. Adolescentum meorum alter acupictorem de plebe virum, alter molitoren sane non eiusdem farinae patrem habet. Ab his aratris monstra duo ingeniorum et sollertiae prodire, quis non obstupescat? Si praeceptores quaero, quibus usos puellos constat, vix vulgi supra laudem evectos homines invenio, quales nempe res tenuis parentum viliore pretio tironibus assignavit, quique, si in conspectum hodie discipulorum veniant, eodem rubore confundantur,

1) Trajano Boccalini (1556-1613) was krijgsman en satirisch dichter. Zijn Ragguaglj di Parnaso, centuria prima, zag in 1612 te Venetië het licht; de centuria secunda volgde in 1613.

[p. 77]

quo confusos credo, qui ad poesin Virgilium, ad oratoriam Ciceronem, ad mathesin Archimedem primi instituerant. Ut suum cuique tribuam, nec alterum laedam tamen, (mea enim quid interest?) nihil praeceptoribus debent, ingenio omnia, ut, si nemine praeeunte relicti olim sibi fuissent et pingendi forte impetum cepissent, eodem evasuros fuisse persuadear, quo nunc, ut falso creditur, manu ducti adscenderunt.

Priori, quem acupictoris filium dicebam, Ioanni Livio, alteri, cuius a moletrinâ prosapiam derivavi, Rembrantio nomen est; imberbi utrique et, si corporis aut faciei speciem attendas, pueritiae quam iuventae propiori. Non est virium mearum, ut nec huius instituti, opera et industriam singulorum percensere. Quod de Rubenio optabam, ab his praecipue quoque usurpatum velim, opus operum suorum ut formarent, tabularum tabulam, quâ, artificii sui quisque modestâ mentione factâ, illud omnis aevi miraculo simul et compendio demonstraret, quâ ratione, quo iudicio singula construxisset, ordinasset, elaborasset. Ego de singulis sic perfunctorie pronunciare audebo, Rembrantium iudicio et affectuum vivacitate Livio praestare, hunc alteri inventionis et quâdam audacium argumentorum formarumque superbiâ. Nam et animo iuvenili nihil hic nisi grande et magnificum spirans, obiectarum formarum magnitudinem non tam adaequat libenter, quam exsuperat; ille, suae se industriae involvens, in minorem tabulam conferre amat et compendio effectum dare, quod in amplissimis aliorum frustra quaeras. Judae poenitentis tabulam¹⁾ nummosque argenteos, precium innocentis Domini ad pontificem referentis, omnium instar esse volo. Accedat

1) Zie over die schilderij Emile Michel in de Revue des deux Mondes van 15 Dec. 1891, blz. 650-652.

[p. 78]

Italia omnis et quidquid ab ultimâ antiquitate speciosi superest aut mirandi. Unius Judae desperati gestum, ut omittam tot in uno opere stupendas formas, unius, inquam, Judae furentis, eiulantis, deprecantis veniam, nec sperantis tamen, aut spem vultu servantis, faciem horridam, laniatos crines, scissam vestem, intorta brachia, manus ad sanguinem compressas, genu temero impetu prostratum, corpus omne miserandâ atrocitate convolutum omni saeculorum elegantiae oppono et scire inscitissimos mortales cupio, qui, quod alibi insectati sumus, nihil effici magis quam dici hodie autumant, quod non dictum prius et effectum vetustas viderit. Aio enim nulli aut Protogeni, aut Apelli, aut Parrhasio in mentem venisse, nec, si redeant, venire posse, quae (obstupesco referens) adolescens, Batavus, molitor, imberbis uno in homine collegit singula et universa expressit. Macte vero, mi Rembranti, non Ilium in Italiam tanti, non omnem Asiam portasse fuit, quanti Graeciae et Italiae summam laudem in Batavos pertractam ab homine Batavo, urbis patriae vix adhuc pomoeria egresso.

De Livio supra in transcursu praefatus satis indicasse videor, quo charactere sit: magni animi puer et, si vitalis fuerit, a quo nescio quid non summi expectandum. Iudicio pollet in re quâlibet acri, profundo et supra virilitatem maturo, cuius inter confabulandum periculo non semel facto, unum illud improbare soleo, quod, nimiâ quâdam sui fiduciâ rigidum, reprehensionem omnem aut plane recuset, aut admissam aegre patiatur; vitio, omni quidem aetati magnopere noxio, adolescentiae vere pernicioso, ut fere μιϰρὰ ζύμη ὅλον τὸ ϕύραμα ζυμοῖ^a), et, qui huic vicino vitio tenentur ἐνεργιϰᾶα, in sacris dicuntur ἑαυ-

a) In marg.: Corinth. 2. (sic) I. 5, 6.

[p. 79]

τοὺς ϕρενϰπατᾷgn^a). Magnum sapientiae compendium fecit, qui, tribuisse cuique deum ratus, parcâ quod satis est manu¹⁾, omnium vero neminem compotem extitisse, cuivus mollem animum atque ingenium docile submittens, a nemine non doceri aliquid persuasum habet. Operum praeclari adolescentis immensa pro aetate seges est, nec temere, si autorem cum tot tabulis conferas, in animum inducere possis, tam tenuis trunci tam uberes fructus exstare. Exprimendis vultibus ad miraculum ivit et, si fraenari grandis ille atque indomitus ingenii impetus possit, qui spe nune et audaciâ naturam omnem amplectavit, nihil iniqui suaserit, qui, ut huic potissimum parti, tanquam totius hominis, corporis, inquam, animique mirabili compendio incumbat, autor sit. In historiis enim, ut vulgo loquimur, summus utique et mirandus artifex vividam Rembrantii inventionem non facile assequetur. Est apud Principem meum Turcici quasi ducis effigies ad Batavi cuiuspiam caput expressa; est apud Brouartium²⁾ senilis, quasi philosophi, et rugata facies; apud Gheinium iuvenilis, ni fallor, una atque altera; apud Sohierium variae neque adeo nuper a puero efformatae; opera, sic autorem diu incolumem habeamus! ingentis pretii artificiique incomparabilis. Vultus mei (quod hic obiter memorare libet), cum adhuc homini ignotus forte aliquando cum fratre accessissem, depingendi tantum desiderium cepit, ut, postquam mei copiam non invitus roganti addixissem, modo Hagam commeare ac domi meae deversari tantisper vellet, paucis post diebus advolans negaverit, se ab eo tempore vel dormientem quietâ

a) In marg.: Ibid. (sic) Gal., 6, 3.

1) Hor. Carm., III, 16, 44.

2) Zeker Thomas Brouart; zie blz. 26.

[p. 80]

nocte, vel vigilem animo defaecato et ad studia sua idoneo usum fuisse; adeo mei imaginem perpetuo praesenti specie obversantem adegisse tandem, ut morae impatiens satiandi impetus occasionem amplexum iret, stupendo imaginationis effectu, praecipue quod ad depingendum ex vivo quempiam non nisi invitus et reluctante genio adigi consuevisset. Iam hyems cum esset et brevissima diei spatia, nec occupatus ipse satis otii, quod impertirer, haberem, contentus vestimenta et nudas manus, profecto elaboratissimae elegantiae, repraesentasse ac vultum usque in veris initia differre, neque tum temperavit sibi, quin praefixum diem longe anticiparet. Tabulam¹⁾ denique tanti ardoris vestigia prae se ferentem absolvit, qualem in deliciis, eximii autoris gratiâ, perpetuo habiturus sum; Mireveldius vero aliique infiniti summâ cum admiratione quotidie contemplantur, quanquam cogitabundo vultu genii mei alacritatem minus commode expressam aliqui causentur, quod, ut fatear, mihi imputandum moneo, qui circa tempestatem illam rei familiari seriae et gravis momenti implicitus, quas animo condebam curas vultu, ut fit, oculisque non obscure praeferebam.

Tam praeclaris adolescentibus, quorum a mentione vix me avello, unum illud vitio rursum nequeo non vertere, quod, ut Livio iam exprobrabam, se secure contenti hactenus Italiam tanti non putant, cui lustrandae paucos menses opus habeant impendere. Est haec scilicet quaedam in tam magnis ingeniis mixtura dementiae, quam qui animis iuvenibus eruat, nae, quod ad artis perfectionem his unice deest, abunde contulerit. O si cum Urbinatibus²⁾ ac Bonarocciis³⁾ initâ,

1) Zie een versje van H. op dit portret van hem door Jan Lievens (1607-1674), Gedichten, II, 235. Vgl. ook t.a.p., 305, Noot.

2) Raphaël.

3) Michel Angelo.

[p. 81]

quam velim, familiaritate devorare tot oculis ingentium animarum monumenta satagant, quam brevi et exsuperare istaec omnia et arcessere in Hollandiam suam Italos valeant, homines ad consummationem artis, si se norint, nati! Sed ne praetextum quoque sileam, quo se velare solent, et, quantum hoc est desidiae, excusare, aiunt florentibus annis, quorum inprimis ratio habenda sit, non satis otii esse, quod peregrinatione perdant; tum, quae regum hodie ac principum Cisalpinorum picturae avida dilectio est ac delectus, potissimas Italiae tabulas extra Italiam visi, quaeque sparsim ibi magnâ cum molestiâ indages, cumulatim hic et ad satietatem offerri. Quam sese sic opportune purgent, non libet expendere. Testari cogor non vidisse me parem diligentiam aut assiduitatem ullo in hominum genere, studio vel aetate. Revera enim ἐξαγοραζόμενοι τὸν ϰαιρὸν^a), hoc agunt unice nec, quo ad miraculum nihil desit, adolescentiae vel innoxiis oblectamentis, quia temporis dispendiis, afficiuntur magis, quam si annorum saturos senes videas et haec futilia quaeque praeexpertos. Quam improbi laboris indefessam pertinaciam utcumque magnos subito profectus spondeat, moderari egregios adolescentes saepenumero^b) optavi et corpusculorum, quibus a sedentaria vitâ iam nunc parum firmis aut robustis utuntur, suam quoque rationem habere.

Qui haec forte picturae studiosi legunt, dudum a me exigere opinor, ut Ioannem Torrentium¹⁾ intactum abire non sinam. Nec facile mihi tempero, quin, ad picturam hominis quod attinet, paucis ex-

a) In marg.: Ad Ephes.

b) Het HS. heeft: saepenenumero.

1) Torrentius werd in 1589 geboren. Hij woonde te Haarlem en is daar een tijd lang gevangen gezet en later naar Engeland uitgeweken. In 1644 is hij gestorven.

[p. 82]

ponam, arbitrari me, in exprimendis inanimatis monstri similem esse, nec temere extiturum, qui vitrea illa et stannea et fictilia et ferrea lucida fere nec, ut hactenus pene creditum fuit, sub potestate penicilli nata tantâ vi simul atque accurato genere elegantiae repraesentet. Non sum nescius Gheinii patris invidiam commovisse operum horum sane, ut in rebus novis accidit, immensa vulgi praeconia et certamen artis etiam aliquando Torrentio obtulisse ambitiosulum senem, cum arrogantius quaedam et in despectum omnium artificum de novo Apelle suo iactantes asseclas audivisset, quin tabellam quoque cum admirandis illis componendam acerrimo impetu sub extremos vitae dies edidisse. Sed qui nec utriusque opera collata vidi nec, si vidissem, ardui discriminis censuram usurpare audeam, de utroque summam animo opinionem servans, illud quodammodo asserere non dubitem, nihil in Geiniacis reperiri, cuius ratio aut methodus peritiores fugiat, Torrentium ambiguas omnium mentes exercere et hactenus quidem frustra disceptantes, quo insolenti genere colorum, olei et, si diis placet, penicillorum utatur. Quâ fluctuantium incertitudine arreptâ vel autor ipse, callidae hypocriseos artifex, vel hominis ignarissimi plerique clientes vulgare stolide sustinuerunt, colores ipsos, dum ab illâ quasi divinâ manu teruntur, edere quid nescio musici et harmonici, quale de coelorum rotis pari veritate philosophi quidam venditarunt. Nam, ut vulgo fit, ab applausu in admirationem, hinc in stuporem, denique in miraculorum assertionem abrepti fuere, ut et narranti domino (eo enim vocabulo sanctus impostor a cultoribus compellari meruit), enthusiasmo se quodam coelesti tam ignotae artis donum subito adeptum, tanquam sacrae paginae adstipulentur, cum profecto, si quae hic inspiratio praevia est, manca fuerit necesse sit et potiore mysterii parte defecerit.

[p. 83]

Hominum enim aut caeterorum quorumvis animalium formandorum tam pudende rudis est, ut, quae pari cum primis illis veneratione censeri volunt, peritissimi vix adspectu dignentur. Quo et ipse praeiudicio semper ista consideravi, inter doctiores neutiquam aestimandus. Vitae morumque hominis nihil est necesse Catonem ut agamus. Qui in reum, fortean saeviuscule, animadverterunt Harlemii rectores, illud sane elicuerunt hominem probri plenum, corruptelis adulteriisque famosum^a), denique ἀντίϑεὸν τινα ϰαὶ πλάνον^b), eo dementiae nascentem sectam adduxisse, ut iam et vitia sua in virtutibus collocasset et impietatem religioso quodam cultu procurasset adorari. Utor superstitiosis vocabulis in re turpissimâ, quam religione velatam scio, adeo quidem, ut exspirantes quosdam in desperato vitae articulo Torrentium (horreo referens) sospitatorem inclamasse constet. Caeteri, civilis dumtaxat, cultus ridicula mentio est. Aiunt tonsori operam danti domino nudatis capitibus sectatorum quatuor pluresve ministrare, calidam, fomenta, pectinem, calamistra curare, famulitio tam proclivi, ut certantes de honore videas et summâ cum reverentiâ domini illud vocabulum (quo Gallice regem salutamus) identidem usurpantes, meâ quidem non admiratione perpetuâ, sed stupore, qui percontatus non semel a prudentioribus, ut videbantur, quid tantopere mirandi in homine idiotâ comperissent, aut cuius tandem beneficii exspectatione ducerentur, rimari adhuc non potui, extare praeter unicam picturam doctrinae quidquam vel sapientiae, quâ vel modice cordatos mortales affici non indigneris. Fatentur linguarum omnium et literarum post vernaculam rudem esse, studiis nec sacris, nec profanis unquam vacasse, doctissimis interim

a) In marg.: Sneton. Claud. 16.

b) In marg.: Chrysost. in Math.

[p. 84]

doctiorem nihil ignorare. Ipsum si interroges, fastidioso quodam genere modestiae deprimentem se invenias et affectatulâ, quâ pollet, facundiâ omnium rerum inscitiam profitentem. Talem domi paternae meae observavi, cum aliquando, stipatus aliquot non infimae conditionis aut ingenii viris, studiose me adiret (meum enim valde gratiosum nomen apud summum philosophum, etiam ignoti, semper fuisse referunt), visendae quasi machinae speculatoriae gratiâ, quâ rerum foris obiectarum species in occluso loco candidae tabellae inducuntur; eâ enim tum ex Anglia et a Drebbelio nuper redux exactissimâ et summâ cum oblectatione pictorum utebar. Hic Torrentius, humilem quam dixi modestiam et morum civilitatem ubique prae se ferens, fluxis imaginibus quasi per admirationem intentior, rogare me, ecquid homunculi, quos in tabulâ adspiciebat, extra triclinium vivi obversarentur. Cum affirmassem promptior et, ut fit, oblectandis amicis obiectorum diversitate occupatior, mox egressi simplicem quaestionem et in re nulli non hodie manifestâ simulatam inscitiam expendens, suspicari non vane coepi, peritum fucum eius maxime inventi esse, quod nescire penitus videri curasset. Quin adstipulantibus Gheiniis contendere deinceps ausus fui, hoc praecipue adminiculo instructum hominem vafrum consecutum in pictura fuisse, quod ἐνϑουσιασμῷ popellus imputare suo more et iudicio amasset. Suspicionem hactenus firmat hinc picturae Torrentii cum his umbris proxima similitudo, tum artis eius ad obiecti veritatem τὸ ἀνέλεγϰτον, τὸ, ut asserunt, ἀνελλιπὲς, de quo securos omni modo spectatores volunt. Nec satis miror, quâ socordiâ tot pictores nostri iucundae sibi rei perinde atque utilis auxilium neglexerint hactenus, vel ignorarint.

At me suavissimae tot imaginum imaginationi plus satis immoratum redire tandem ad institutum decet,

[p. 85]

postquam appendiculae loco picturae contextui subiecero, quo non ita pridem (anno ni fallor CIƆIƆCXXIIX) studio contermino incalui¹⁾. Hoc picturae, ut ita dicam, cereae fuit, cum, nescio quo impetu aeneis plumbeisque numismatis oblectatus, eodem in fusoriam artem incubuissem, at tandem alieni operis pertaesus archetypa meâ manu efformare coepissem, exemplo partim nobilissimi, quod gloriari soleo, concivis mei Ioannis Secundi²⁾ Hagiensis, quem uno saeculo me superiorem iisdem studiis poeseos, picturae, musices atque huius demum plastices pariter affectum observo. Sed sculptoria vere fuit, quam ipse exercuit, artificio maiore, quod minus reparabile, postquam incautiore scalpello festinatum aut, ut proprie dicam, profundius erratum est. Molliori lapide Germanico cinericeo ad hanc rem utuntur, quem et Secundo usurpatum video ex archetypis magni vatis, quae a celeberrimi pictoris Scorellii³⁾ nepote Cornelio Sipenessio dono accepta in deliciis asservo, cum fusilibus nonnullis eiusdem, in quibus singulis florentissimum viri ingenium et eundem, qui in carmine elucet, coelestem genium agnosco. Nec, si quod sentio vere proloquar, vidisse me statuo huiusmodi operum, quae cum istis comparari posse iudicaverim, ut hac etiam arte, quod de poetica testatus Beza est⁴⁾, sic Secundus praestiterit, secundus ut sit nemini. Ego marmore intacto cereis adhaesi. Et naturâ partim duce tyrocinium artis evasi, praeitore Adriano Rattermontio aurifice, de quo, si forte

1) H. was reeds in 1611 met boetseeren en gieten begonnen (Dagb., 8).

2) Janus Secundus leefde van 1511-1536.

3) Jan van Scorel leefde van 1495-1562.

4) Theodorus Beza heeft Janus Secundus geprezen in een Latijnsch gedicht, dat in de uitgave van Scriverius is opgenomen.

[p. 86]

dicendi occasio deinceps posset non dari, hic pronunciare libet, summae industriae atque iudicii virum, exactissimae autem et nitidissimae manus artificem inter miracula mechanices non immerito haberi, eoque nomine semper mihi charum fuisse et futurum, quamdiu ero ipse, quem amicitiâ suâ et observantiâ a pueris dignatus est. Sed hic etiam vis iniqua fati studio ferventi obstitit et, ut infirmis oculis parcerem, ablactare me quodammodo ab his deliciis debui, quibus, ut picturâ caeterisque disciplinis, quae ab acie luminum pendent, poteram, ni fallor, amicorum iudiciis excedere vulgi modulum, nisi ad magis necessarios usus reservanda visio fuisset et, uti τοῖς ἀγαπῶσι τὸν ϑεὸν πὰντα συνεργεῖ εἰς ἀγαϑόν, a iucundis ad utilia, quo sponte suâ vix homines commeant, necessitate compulsus essem. Ergo paucissima exstant sigilla manus meae; quae exstant, citra dedecus autoris in manibus peritiorum versari existimare audeo. Unum, quo effigiem Caroli V Caesaris expressi, etiam summus poetarum Barlaeus epigrammate prosecutus est, cuius, ni fallor, in poematis viri doctissimi exemplum extat¹⁾. Atque hactenus docere satis habui, quam, si manibus sustentanda vita fuisset, neque hic ope divinâ destituerer, ut, quem parenti his in rebus propositum fuisse scopum dixi, praecipuum illum fructum omittam, quod in arte quâlibet modice exercitati iudicio statim super caeteros valeamus, inexerciti plerumque in foedissimos errores publice impingamus.

Ibat in Decembrem annus CIƆIƆCXI, in quo hactenus versamur, cum recentium induciarum, quas cum Hispano respublica pepigerat, plurimis capitibus inobservantia suasit ad Archiduces ablegare, qui tot

1) Het is getiteld: In effigiem Caroli Quinti Caesaris a Constantino Hvgenio metallo donatum (vgl. Barlaei Poemata, 1655, II, 130).

[p. 87]

querelarum finem posceret. Privati enim in possessiones avitas postliminio reversuri, quo iustiore caussâ niterentur, segnius ex pediebantur et, exhausti plerique iudiciorum impensis, succumbere tandem eligebant quam triumpho incumbere, cui prosequendo pares non essent. Ab odio partium et religionis tantum nefas iustitia patiebatur, secus quam pactum esset induciarum articulis, quibus citra iudicii formam vindicare cuilibet liberum erat quibus ex iure belli fisco annotatis hactenus caruisset. Iam nec intra vulgum iniquitas et mala fides stetit; in Auriacos Principes, Philippum Gulielmum et Mauritium pari insolentiâ saevitum fuit. Hi salinarum in Burgundiae comitatu ex paternâ haereditate¹⁾ pro parte tertiâ cum Archiducibus domini, fodinarum sane locupletium et quarum annui lautissimi reditus sunt, ad communis rei administrationem aut locationem adeo non admittebantur, ut ipsi ad quinque millia aureorum supra quadraginta locationis offerentes repulsam utique ferrent et a legum beneficio, quibus socium rei communis, quod citra damnum societatis fiat, conductionem offerentem omnibus praeferri constat, frivolis exceptionibus submoverentur, refragantibus utriusque partium iuris peritis, qui Mechliniae, Bruxellis, Hagae, alibi ex professo consulti, unanimi suffragio causae Principum adstipulabantur. Totum Philippi Gulielmi Principis negotium erat, sed cum hic vel taedio litium, vel, quod res est, reverentiâ Archiducum instare iuri suo negligeret, visus est Mauritius, cuius adversarii rationem Hispania prae caeteris habitura esset, cum praecipue a spe successionis non alienus curare rem domesticam videretur. Legationi delectus prae caeteris parens

1) Zie over de bezittingen van het Huis van Oranje in Bourgondië: De Navorscher, 1893, blz. 125-128.

[p. 88]

meus fuit¹⁾, utpote natione Brabantus, Auriacae domus antiquus cliens, aulae Bruxellensis a iuventate gnarus et, quod filius addo, rerum publicarum, politicarum, aulicarum, militarium ex aequo veteranus. Me solum comitem nescio adhuc cur adsciverit, nisi quod, provectior aliquantum fratre Mauritio, paucarum hebdomadum intermissionem viderer citra grande literarum dispendium laturus et aequari cum illo sic posse, qui, a tergo relictus, metus erat, ne animum forte desponderet. Videor in laude propriâ foede versari, sed hanc semel veniam dari postulo scribenti me mihi et meis, nec extranei lectoris vel invidiam timenti, vel gratiam exoranti. At pene quot hebdomadae legationi destinatae, tot menses periere, nil proficientibus viri diligentissimi tot laboriosis officiis, rogationibus, instantiis. Sic aulae Hispano-Burgundicae fastus exigebat, sic et avita consuetudo ferebat tarde expediri, qui vel aequissima postularent, donec instantibus serio Ordinibus et submissis in adversarios minacibus monitis, quocumque pacto rediret, patri iniungentibus, rediit tandem sub initia Februarii sequentis anni, rebus moleste, sed adeo ex voto gestis, ut, quorum praecipue negotium erat, Auriaci Principes, quam acceptâ sibi utilique operâ functus esset, non contemnendâ gratitudine testarentur. Bruxellis ad Archiducem in primis, mox in consessibus ibi amplissimis ordinum, consiliorum ac magistratuum Bruxellensium, Mechliniensium, Antverpiensium verba fecerat tantâ cum laude verae, non scholasticae, quam detestabatur, facundiae, ut encomiorum, quibus modestiam viri passim incessebant, memoriam ne nunc quidem amiserim^a).

1) Den 25sten November 1611 ging Christiaan H. met den 15jarigen Constantijn naar Brussel; den 30sten Jan. 1612 reisde hij weer af (Dagb., 8).

a) In marg.: Insere de obmutescentibus.

[p. 89]

Me, ut ex itinere occasio oblata esset, exercere versiculis pangendis, aut eiusmodi oblectamentis curabat. Etiam quid in literis, quid in re musicâ valerem, ostentare peritioribus amabat, unde sparso rumore de puello Batavo non inepto (quod satis ad prodigium Brabantis erat), nescio an sit Iesuita rector, quem obambulantes forte invisebamus, inductus fuerit rogare patrem obnixe, traderet me ipsorum disciplinae in annos paucos, de religione securum, cuius gratiâ nihil puero molestiae facessi pateretur. Memini certe, cum quasi annuenti similis pater ad me conversus, ecquid commorari apud viros doctissimos eligerem, rogaret et a negante extemporaneum versiculum exigeret, quo patriae amorem omni optimae regioni testarer anteferre, turbatum, ut opinor, praesentiâ viri venerandi obmutuisse et, quod male deinceps urebat animi puerilis ambitiuncula, nequiisse a praesentibus Musis elicere, Dulcior est omni patria sola solo, vel huiusmodi subitaneum quiddam, quorum occasione, ut fit, elapsâ affatim succurrebat. Diversabamur Bruxellis cum omni comitatu apud Raphaelem¹⁾ pictorem senem (contiguas enim aedes aulae incolebat), Michaelis Coxii clarissimi pictoris filium. Hic me, delineantem aliquid quotidie, aut calamo aut carbone ludentem, alioqui morosus senex benigne amplexus, etiam qua posset adiutum praeceptionibusque utilibus instructum, tandem asservare delineatum voluit et negotio dato iuveni, tum discipulo, posthaec, ut relatum fuit, in artificem egregium promoto, vultum meum efformari suis auspiciis curavit eâ in tabulâ, quam, defuncto non nuper ipso, ab humanitate

1) Raphael van Coxie (1540-1616), geb. te Mechelen, woonde sinds 1586 te Brussel. Hij was een bekend historieschilder, evenals zijn vader Michel (1499-1592).

[p. 90]

viduae, magni anaglyptae Jonghelinii¹⁾ filiae, parentes tandem recuperarunt, imperfectum quidem, cum discessu nostro abruptum fuisset, sed aetatis illius meae speciem et studia (cum citbarâ enim est) vivide repraesentantem. Hanc tetrasticho etiam Latino, nescio an impulsore patre, an sponte meâ inscripseram²⁾ et, ut praecocium spectatores avidi plerumque mortales sunt, hoc solo nomine Bruxellensibus non vulgari in pretio eram, ut, cum innotescere coepissem peregrinis, caeterae laudis et amoris curriculum profectione in Hollandiam abrumperetur^a).

Reducem pater antiquo ludo diligenter inclusit et, iniectâ fratris aemulatione, quem credibile esset trimestri pene toto egregie praevectum esse, resumendis viribus calide exacuit^b). Ipsum nova statim legatiuncula ad Zelandos avocavit, quasi ex appendice itineris Brabantici, cum inundatorum agrorum ad Lilloum partiarii, inter quos Archiduces recensebantur, serio institissent, quo sibi ex contractu induciarum liceret exclusis aquis aggere iterum circumdare avitas haereditates, consentientibus omnium provinciarum Ordinibus praeter Zelandos, qui id sua plurimum interesse rati ac proinde cunctabundi, compellandi caeterorum nomine publice videbantur monendique, ne obsistere diutius negotio vellent, a quo, ut et Principis Mauritii et architectonum castrensium examine constabat, plus compendii respublica quam detrimenti latura esset. Egressum optimum parentem e consilio Ordinum Zelandiae subito so-

1) Jacob Jonghelinck (1530-1606) van Antwerpen was een bekend graveur van medailles en zegels. Zijne dochter Anna was de derde vrouw van Raphael van Coxie.

2) Dit versje is verloren gegaan.

a) In marg.: Carosse renversé au retour.

b) In marg.: CIƆIƆCXII.

[p. 91]

lennis morbus arthriticus, quocum unice conflictabatur, incedentem corripuit miserumque vanâ de spe excussit, quam ex quadruplici in annum venae sectione adeo palam conceperat, ut, ad Archiducem Albertum quoque rumore delato, avide, dum ibi esset, interrogaretur, ecquid hoc remedio tueri se confideret. Nam et Principem hunc eâdem valetudine misere affectum, vulgo pernotum fuit. Patri vero, cum praedicantem repetitas sanguinis missiones audiret, respondit, non facere ad corporis sui conditionem tam frequentes evacuationes; reverâ enim brevis ac tenerrimae staturae, macilentus, exanguis erat, ut eâ quidem tempestate vix in publicum prodiret, nisi sacrorum rituum caussâ, quorum cultui, ut constat, religiose addictus fuit. Ego, dum in tristibus istis versor, toties dirissimorum chari patris cruciatuum afflictus testis, nequeo non fateri saepius timuisse, ne ex traduce, quod raro fallit, immanis morbi haeres aliquando cum fratre agnoscar, uti quidem qui viret in foliis venit ex radicibus humor, et patrii in natos abeunt cum semine morbi. Temperantiâ quidem tempestive me armavi, (nam et pueritiâ totâ atque adolescentiâ abstemius vini naturâ fui, nec unquam postea ad ebrietatem compellere me potui aut compelli), sed an sic quoque fallendae naturae potestas futura sit, magis quotidie ambigo, postquam subinde pedum pollices incalescere eiusmodi puncturis sensi, quas in podagrae praesagiis medicorum filii habent, et ex febricitantis urinâ quondam^a)1) portendit

a) In marg.: 1626.

1) H. is bijna den geheelen zomer van het jaar 1626 ziek geweest; hij had voortdurend koorts en kon den Prins niet naar het leger volgen, wat hem des te meer leed deed, omdat hij kort geleden 's Prinsen secretaris was geworden (vgl. Gedichten, II, 154).

[p. 92]

Christianus Romphius¹⁾, magni nominis Friderici Bohemiae Regis archiatros, diffusâ eruditione mihi percharus, rem miram fore, si arthritidem senex evadam. Evadam certe, si sic Deo visum erit; non evadam, si castigationum, quas aeternas merui, solis temporariis coercere mortalitatis meae vitia dignabitur. Sane πιστός ἐστι, οὔτε ἐάσει με πειρασθῆναι ὑπὲρ ἃ δύναμαι, ἀλλὰ ποιήσει σὺν τῷ πειρασμῷ ϰαὶ τὴν ἔϰβασιν, τοῦ δύνασθαί με ὑπενεγϰεῖν^a). Miserum parentem, ad quem revertor, Middelburgi tum temporis acerrimis cruciatibus exercuit, ut tandem prostratis viribus, cum in vitae pene discrimine versari se putaret, non de animosissimis unquam senex, accersi uxorem Hagâ passus sit et solatio utrique, quem vellet liberorum, unâ adducere. Ergo me iterum adscito comite protinus se in viam afflictissima mater dedit, sed, adversâ cum tempestate totum quatriduum neque citra periculum luctati, tardius multo quam pro affectu libuisset in Zelandiam enavigavimus, invento parente superstite, sed, ut subito accedentibus videbatur, morti quam vitae viciniore. Non obliviscar obortas pallenti aegro ubertim lachrimas, cum dexterâ mihi compressâ intueretur lachrimabundum quoque et, Latino verbo, scipionem senectae suae identidem appellaret. Mox benigni numinis ope et praesentiâ nostrâ refocillatus, ut indies ad convalescentiam vergeret, etiam exigere paullatim coepit, ecquid carminum attulissem, quorum absente se praeteritae seges accessisset. Cumque opportune Homeri Batrachomyomachiam Latino carmine a me

1) Christiaan Romph († 1645) werd den 21sten Aug. 1607 op 25jarigen leeftijd te Leiden als student ingeschreven. Hij werd later lijfarts van Maurits en Frederik Hendrik en was een groot vriend van H.

a) In marg.: I. Corinth. 10. 13.

[p. 93]

redditam¹⁾ obtulissem, ibi satiare se lectionis voluptate vix potuit, nec utique temperavit sibi, quin apud viros clarissimos, quibus decumbens adhuc continue stipabatur, puerile αὐτοσχεδίασμα paterno iudicio ostentaret saepius commendaretque. Confirmatior paucis hebdomadibus, ut iam lecticâ vehi sustineret, navigare in Hollandiam decrevit, nactique adeo mense Martio benigna freta ventosque Zephyros secundos unico die Middelburgo Roterodamum transveximus, postridie demum per portum Delficum debili adhuc aegro domum naviculâ delato.

Mensem Maium, quo ex consuetudine nundinarum seu encoeniorum, ut nuncupantur, Hagiensium festi dies erant, nobis calamitas domestica longe miserrima foedavit. Sororem enim Elizabetham²⁾, primam natu et annorum fere tum......^a), formae autem indolisque rarissimae puellam, 8^o quem dixi mensis die paucis horis pomeridianis uteri strangulatio frustra luctantibus medicis familiaeque eripuit, parentibus, quorum in deliciis quodammodo prae caeteris fuerat, tantopere consternatis, cumque ad se dolor rediret tam immodico luctu afflictis, ut solatii ultra capaces non essent et, ne quod sentio eloqui dubitem, iniurios quodammodo se erga Deum Optimum Maximum gererent, depositi mortalis beatam sarcinam tempestive repetentem. Neque enim se tenuere, quin anniversario luctu multis post annis tam charis manibus ipso

1) Dit Latijnsche gedicht van H. is verloren gegaan. Het HS. wordt vermeld in A catalogue of an unvaluable and highly interesting collection of unpublished manuscript historical monuments, which will be sold by auction, by Mr. Sotheby. May 30, 1825, blz. 36, No. 159.

2) Elizabeth H. werd den 26sten Maart 1598 geboren; zij stierf den 8sten Mei 1612 (Dagb., Bijlage D).

a) Niet ingevuld.

[p. 94]

die litarent. O qui me ternae prolis parentem iam iam facturus es^a), omnipotens Deus, quâcumque aetate charissima ex amplexu meo pignora (quorum hac infantiâ te indice ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν ἐστι^b) evocare statuisti, etiam orbati patris miserere et, ut iugum tuum sperantibus in te, sic hanc praecipue de gravissima sarcinam tolerabilem praebe et ferre me animo Christiano doce, quae paterna vulnera infligi, sed paterne, id est in rem meam et meorum, ab aeterno destinasti.

Epitaphiorum, quae vario sermone sorori lectissimae inscripseram¹⁾, patri vero nunquam sine lachrimis legebantur, exstant aliquot in adolescentiae meae schedis, quas, quantumvis exigui momenti, liberis tamen posterisque reliquis asservo, quos aliquando, quibus incrementis studia mea processerint, indagare iuvabit.

Hac tempestate, cum invalesceret non vanus rumor de clarissimi Vorstii, professoris publici, dogmatibus paradoxis et circa divinitatis intellectum sententiis novis et insanis, iam et Jacobo VI, Magnae Britanniae Rege θεολογοτάτῳ, publice privatimque contra fremente, quidam regi suo magis quam religioni aut conscientiae gratificaturus Georgius Eglizemmius, natione Scotus, magno impetu in has regiones delatus, publicae disputationis periculum homini ambitioso programmate obtulit. Excitatus cum plerisque rei novitate pater, cum super homine exotico et audaci pluribus inquisivisset, repperit philosophiae ac logicae praesertim adminiculis nixum, rei arduae certamen exposcere, editis subinde libellis, qui de re

a) In marg.: Mart. 1631.

b) In marg.: Math.

1) Vgl. Gedichten, I, 40, 41.

[p. 95]

metaphysica ac summa theologica philosophice utique nec citra subtilitatem disserebant¹⁾. Tandem Eglizemmium ipsum ad se vocat compertumque virum cum totius philosophiae (quam in Gallia publice docuisset) longe peritissimum, tum ingenio, ut videbatur, facili candidoque, rogare ausus est, ecquid adolescentium filiorum ad capessendam logicam iam provectorum institutionem in se recipere dignaretur. Annuit ille extemplo et, quo unice pater collimabat, facili et compendiosâ methodo pollicebatur eo nos evehere, ut omni in disputatione regulis instrumentisque dialecticis quam promptissime uteremur. Non omittendam ratus divinitus oblatam occasionem, pater illico operi admovendam manum statuit logicaeque, quâ profecto subtilissimus Scotus magnopere pollebat, accingendos. Iamque paucis hebdomadis tractatum quendam non ineptum de disputatione, etiam ab ore dictantis exceptum, devoraveramus disceptatiunculisque syllogisticis quotidie exercitati voti compotem parentem reddideramus, cum non indociles ille adolescentes expertus suadere coepit, ut evectâ in altum cymbâ, quâ primum litus hactenus legeramus, auderemus vela facere, quâ iuvenilis animi generositatem suus ardor vocaret, sane vitreo daturi nomina ponto²⁾. Enimvero cohortantem ducem secuti imbellis cohors primum per nescio quae taedia prodidagmatum logicorum de vocum, ut vocabat, sectionibus infinitâ scriptione deducti, mox amplioribus multo nugis

1) George Eglisham M.D. kwam ongeveer in 1612 in ons land. Hij schreef tegen Conr. Vorstius (1569-1622), den prof. theol. in partibus (zie de titels bij Jorissen, t.a.p., blz. 17, Noot) en werd de leermeester der beide zoons van Christiaan Huygens. Naar Engeland teruggekeerd genoot hij de gunst van Jacob I en werd in 1616 zijn lijfarts. Hij heeft zich ook als Latijnsch dichter doen kennen. In 1626 moest hij uitwijken wegens het schrijven van een pamflet; hij leefde nog in 1642.

2) Hor. Carm., IV, 2, vs. 3.

[p. 96]

tractatuque secundo de vocum suppositione seu acceptione misere protrahebamur, denique non nullius momenti operam navasse rati, hactenus nos in vestibulo artis obhaerentes deprehendimus. Ille enim serio iam dilectae sibi dialecticae accinctus, assumpto Aristotelis Organo universo, cum nescio quibus non Toletis¹⁾ et Fonsecis²⁾ in professoriam cathedram suo more adscendebat, quâque olim Rhotomagi aut Lutetiae iuventutem academice circumvexerat (verius circumvenerat), sensim nos quoque et instantem frustra patrem ambulandus deduxit. Itaque ὄρθρου plerumque βαθέως una cum Crakio quodam Belgâ et Fagio Gallo, medicinae postmodum doctore, condiscipulis ad magistrum commeantes scriptorum immensam et inutilem molem tot mensibus congesseramus, quibus si vel Aristotelem, vel recentiorem aliquem obiter praelegisset, nae ille de studiis nostris poterat praeclare meruisse temporisque et laborum insigne compendium fecisse. At quae calami nimirum notis excipimus, penitius animo defigi asserunt, nec id ipse quidem negaverim, sed quibuscumque praeter hos iuventae scopulos futurum deinceps iter est, advertere iubeo et sic plane persuaderi, quae vel pueri vel viri semel exscripsimus, plerumque negligi adultioribus aut vilescere aut, quod nemo diffiteri possit, indormire animos discentium praeceptionibus scripto consignatis, quasi parum necesse sit enumerare divitem thesauros, quorum arcae custodia secure tradita est. Omnino igitur sexies perlegere bonum autorem satius arbitror, quam vel exscribere semel scriptum, vel ab origine tractatus novos a dictante excipere, cuius

1) De Spanjaard Francisco de Toledo (1532-1596), die kardinaal was, heeft theologische en philosophische werken geschreven.

2) Op hetzelfde gebied heeft zich de Portugees Pedro de Fonseca (1528-1599) bewogen.

[p. 97]

rei tam inveteratus hodie error Academias invasit. Eglizemenium, ut dicebam, virum candidum, procul sit ut malae fidei expostulem. Hoc scio, partim consuetudine lapsum, partim animi caussâ peccasse. Deliciari enim hominem facetum saepius animadverti, quoties in tetricis illis exanguibusque scholae spinis discipulorum inter cathedras magnifice versaretur, ut quam optime a naturâ comparatum est, ne disciplinae scholasticae collabantur, existere nimirum homines, qui spinis hisce tanquam cerebro Jovis avide pascantur^a). Cui non absimile est, illud interiturum genus humanum fuisse, nisi sic provisum esset, ut in sordidissimam naturae functionem inviti homines voluptatis oestro perciti impelleremur. Tandem, quibus dixi taediosissimis ambagibus, totis decem mensibus ad aestatem proximam protelati, finem logicae fessi viatores invenimus alteriusque succinctioris disciplinae principia sub eodem Eglizemmio quasi corollarii loco hausimus, ut commode referetur, ubi ad sequentem annum pervenero.

Hunc CIƆIƆCXII obiter hoc epiphonemate claudam, quod hoc ipso, aetatis meae nimirum decimo sexto, perspicillo vitreo uti coeperim, concavo inquam et iuvenili, quale ab eo tempore continue usurpavi. Affectatam ineptiam, quaeque nulli rei esset, multi interpretati fuere, plures non obortam infirmitatem oculorum intempestivo praematuroque remedio accersiri, alii aliter censuere, ut fere in convitia ignotorum propensâ animi voluptate feruntur mortales et vix praecedenti mantica tergo impune spectatur¹⁾. Me neque dicteria cuiusque neque irrisiones deterruere,

a) In marg.: De Dictionariis etc.

1) Pers., 4, vs. 24.

[p. 98]

conscium imbecillitatis meae, non iam obrepentis, sed possessionem mei, ut serio attendenti constabat, pridem adeptae. Tabulas enim aut inscriptiones editiore loco positas, quas memineram facile olim legisse, iam nunc aut non assequebar penitus, aut per nebulam intuebar, etiam conniventibus oculis et sic radiis collectis ambienteque luce exclusâ. Oculos quippe naturâ patulos, grandes prominentesque habeo, quorum formâ cum infirmior fere visus detur, accessit interioris catarrhi quasi serena quaedam gutta, quâ subinde gravius afflictus non semel absolutam cataractae suffusionem anxio animo repraesentavi. Muscarum enim telarumque aranearum, quae non dubia indicia futurae coecitatis medici statuunt, multiplici intricatoque nexu ubique et inter legendum praecipue impedior, dum oculis, ut fit, ab extremitate unius lineae in initium alterius prompte correptis, commoventur innatantia ista pupillae et, quasi in lagenâ vini faeces a fundo levatae, conturbantur. Videant qui insultare perspicillo puerili homines olim lividi sustinuere, quam a petulanti gesticulatione abfuerim, cum vitandae delicatiorum offensae prospicere quoquo modo e longinquo conatus sum, quos priorem salutare oporteret. Inveniuntur enim, si Diis placet, lepidi mortales, qui his obsequiis vel rite delatis obligari possint, vel temere neglectis odio tenus alienari. Conspicilli cuiuscunque (quo digredi hic ex occasione libet) usum veteres ignorasse persuasus non pridem fui, nihil movente Pancirollo, homine Italo, rerum deperditarum denuoque inventarum curioso nomenclatore¹⁾, neque

1) G. Panciroli (1523-1599) was professor in de rechten te Padua. Hij had een werk geschreven over de kunsten en uitvindingen der ouden, die verloren zijn gegaan. Dat boek, in het Italiaansch geschreven, is in het Latijn vertaald onder den titel: Rerum memorabilium libri II, Amberg, 1599.

[p. 99]

adeo Henrico Salmuth interprete^a)1). Locus enim Plauti, quem adducit, Vitrum cedo, necesse est conspicilio uti, in meis quidem exemplaribus non extat et, ut viri docti iudicarunt, procul dubio supposititius est. Conspicilii vocem alibi idem autor, sed alio sensu usurpavit. Cistellariâ^b): dum redeo, inquit Silenium, domum, conspicillo consecutus est clanculum me usque ad fores, ubi ex Nonio Lambinus proprie, conspicillum est, ait, unde conspicere possis, quo et alia Plauti verba Nonium allegare ex Medico: in conspicillo observabam; pallium adservabam²⁾. Aliquanto plus momenti in Plinii loco videtur, quo de smaragdorum gratâ oculis refectione locutus^c), Iidem, inquit, plerumque et concavi visum colligant. Et Rochum Honerdum³⁾ εὐχήμονα βουλευτὴν, virum clarissimum doctissimumque, memini contendere hinc argui posse, non omnino ignarum conspicilii, quo nunc utimur, antiquitatem fuisse. At expendenti mihi genuinam sententiam falli virum egregium apertissime constat. Ita enim contiguis verbis ipsum sui interpretem Plinium noto: Quapropter, ait, decreto hominum iis parcitur, scalpi vetitis. Iis: quibus? Concavis nimirum, quique a naturâ tales eoque scalpi

a) In marg.: Lib. 2. Tit. 15.

1) De vertaler, Heinrich Salmuth, was syndicus der stad Amberg en een zoon van den gelijknamigen theol. prof. te Leipzig († 1576).

b) In marg.: Act. 1. Sc. 1, (vs. 93).

2) p. 84, 7.

c) In marg.: Lib. 38. c. 5 (= 37, 16).

3) Rochus van den Honert (1572-1638) was sedert 1603 lid van den Hoogen Raad. Hij was een bekend Latijnsch dichter en zeer met H. bevriend (vgl. Gedichten, II, 247-250, 283-287 318-320).

[p. 100]

vetitis, ne scilicet explanati utilem formam amittant. Ergo de non sculptis loquitur, nec sculpendis. At probari ipsa sculptura debuit, citra quam conspicillo facultas sua non constat; concavum enim aut convexum sit oportet, prout iuvenili oculo aut senili applicetur. In genere enim sic distinguo, quanquam aetate solâ non regi visionis discrimina satis sciam. Plinium, ut paucis expediam, assero de usu smaragdi concavi catoptrice, non dioptrice locutum; eo enim totius loci ingenium vergit. Vide praecedentia: nullius coloris aspectus iucundior est; nam herbas quoque virentes frondesque avide spectamus. Contuitu oculos implent ac satiant, et eiusmodi plura. Sic de visu colligando tractat, ut et hodie sculptoribus usitatum est, opposito speculo, ad smaragdi imitationem virente, ab intentione aliâ obscuratam aciem recreare. Demum concavi, aut convexi vitri si quis olim ex artificio usus dioptricus fuisset, adeo nulla rei vulgatae nec seria, nec iocosa mentio uspiam extitisset? Adeo nec de comicis quisquam iuvenum plerumque scommatis impetitum instrumentum sale suo perfricuisset? Nec vel solo epigrammate acutissimus poetarum neque in xeniis aut apophoretis unico disticho dignatus esset? Assentetur antiquitati quisque quantum velit, ego ad paradoxum illud redeo, esse hanc de rebus unam, quae olim non extitere, adeoque et multa quotidie dici, quae dicta non fuerint prius. Quid nugamur? Tot incognitas mundi regiones posteriori saeculo debemus, tot in singulis inauditos mores, artes, disciplinas, tantam rerum varietatem reperimus, quorum ne fando quidem aliquid Asiae veteri vel Europae innotuit, et adhuc dicere omnia Graecos et Romanos potuisse contendimus, quae ab eorum tempore dici debuere ac deinceps necessario dicentur?

Ad conspicilia digressus vix me teneo, quin de

[p. 101]

nobilissima parte matheseos, quae in opticis versatur, largiuscule disseram. Huius enim studio cum necessitate adductus, tum rei elegantiâ praecipue illectus adultioribus annis multum operae non inutiliter navavi. Sed enarranti seriem disciplinarum, quas attigi, non disciplinas, sat est sic obiter monuisse, quarum non plane rudis fuerim et quo praeitore. Hic Franciscum Aguilonium¹⁾ Jesuitam primum praeceptorem agnosco. Scripsit vir egregius Opticorum libros sex methodo exactâ, stilo florido ac demonstrationum genere quodam iucundiore quam in mathematicis usurpari solet, sapienter meo iudicio cum Archimede itemque et Archita et Eudoxo contra Platonem statuens^a), non omnia matheseos nomine indigna esse, quae a materia quam abstractissime seiuncta non sint, sed et machinalem artem et organicum demonstrandi modum, quaeque ex naturae recessibus aut experientia subinde rationes inseruntur, in pretio esse debere, cum usui sint et voluptati, quam in tetricis illis et sterilibus et exanguibus rarius reperias. Ergo Aguilonius, adhibitâ in consilium philosophiâ, prorsus, ut aiebam, floride et eleganter exegit tertiam illam optices partem, quae directa est, ut in rem propositam oculus intenditur. Huius in principio exquisitissimam anatomen praemisit, rem sane quam utilem ac necessariam, tam hactenus foede ignoratam

1) François d'Aiguillon (1566-1617), geb. te Antwerpen, was mathematicus, natuurkundige en architect. Hij trad in de orde der Jezuieten en werd rector der orde te Antwerpen. Zijn werk, Opticorum libri sex, philosophis juxta ac mathematicis utiles. Antverpiae, ex officina Plantiniana, zag in 1613 het licht; het 2de deel is nooit verschenen.

a) In marg.: Vide Hut. n Manello²⁾.

2) Ik weet niet, wat hier bedoeld wordt.

[p. 102]

(ut ne hie quidem succensere veteres posteritati debeant, si quae hodie dicuntur toti antiquitati indicta), Christophoro Scheinero¹⁾, alteri Jesuitae, mox pressius indagatam et excultam insigni libello, quem Oculum anno CIƆIƆCXIX Oeniponti inscripsit. Sequitur in Aguilonio proprietatum radii optici et horopteris, lineae, ut merito gloriatur, ipsi primum perspectae, absolutissima tractatio, mox reliquae communium obiectorum, illusionum oculi, luminosi et opaci, et proiectionum ultima, nullo satis encomio praedicabilis. In hac nempe, post orthographicen et stereographicen quam doctissime elucidatam, scenographicen illam, sive Γραμμήν, quâ res in plano repraesentantur, tam hactenus imperfectam, tam a plerisque confusis regulis traditam, ex imis fontibus sic aperuit absolvitque, ut me iudice nihil neque ad theoriam, neque ad praxin reliquum posteritati fecerit vir diligentissimus, quem in argumento tam diffuso prolixitatis invidi facilius taxant quam emendent. Catoptricae ac dioptricae, quarum in suas classes iam tum digestarum specimen verbo tenus exhibet, immortuus est, magno rei opticae damno et, qui in hanc bene affecti sumus, omnium ineffabili iacturâ. Catoptricis quidem post Euclidem, Vitellonem²⁾, Alhazen³⁾, Ramum⁴⁾,

1) Christoph Scheiner (1575-1650), was Jezuiët, mathematicus en astronoom. Zijn boek, Oculus, hoc est fundamentum opticum, werd te Innsbrück uitgegeven.

2) Een werk van Vitellio was afgedrukt in het door Risner uitgegeven boek. Zie de volgende Noot en ook blz. 103, Noot 1. Witelo was een Pool.

3) Al-hazen, een Arabisch astronoom, stierf in 1038 te Caïro. Men kent van hem Opticae thesaurus libri VII primum editi. Eiusdem liber de crepusculis et nubium ascensionibus, cum commentariis Risnerii, Basiliensis episcopi. Basileae, 1572.

4) Petrus Ramus (1515-1572) heeft een groot aantal linguistische en philosophische werken geschreven. Zijn boek, Opticae libri IV, zag in 1606 te Cassel het licht.

[p. 103]

Risnerum¹⁾, alios patientius careamus; facile nempe, ut opinor, ex universis colligas in quo, iudicio defixo, acquiescas. At dioptricae et infractionum τὰ ἀνεξιχνίαστα illa hactenus, quicquid alibi de Keplero praesumatur, si nondum profligaverat Aguilonius, utique profligandis unice suffecisset; si absolvit, iam universo Jesuitae debere non desinetis, quoad publice persolveritis. Ut simplicium conspicilliorum, de quibus supra dicebam, ratio non habeatur (haberi autem quam maximam oportere omnium aetatum usus monet), tubi dioptrici, quo remotissima quaeque oculis quasi admovemus, prodigiosi ut quod maxime inventi, nostratis ratio ac demonstratio tota hinc et unice dependet; hinc mirabilium refractionum arcana, quae in aqua praecipue et aëre observamus, non assequimur - Keplerus²⁾ sane nec demonstravit, nec intellexit - definiri, inquam, tot vagae speculationes ex solâ dioptrica possint et, quamdiu idonei autoris obstetricem manum non fuerint nactae, oculatiorem Aguilonium caligo saeculi desiderabit.

Ab hac parte matheseos ad alteram haud multo mihi ingratiorem, sphaeram, commode transibo, monente sic aetatis ordine et annorum disciplinarumque successu. Medio itaque pene CIƆIƆCXIII abductâ logicâ, nondum adeo Eglizemmii pertaesus pater, ut omnem viri operam aut inutilem, aut damnosam nobis arbitraretur, reficiendis, ut puto, animis ab aridiore studio, rogavit, sphaeram nobis paucis ut enarraret. Paruit non invitus homo sane omnium rerum et horarum et quali cum comite viae vel studiorum ut vivere amem, sic obeam libens. Compendium

1) Zie blz. 102 Noot 2 en 3.

2) H. doelt waarschijnlijk op de Dioptrice, Augsburg, 1613, of op de Paralipomena ad Vitellionem, Frankfort, 1604, van den beroemden geleerde (1571-1630).

[p. 104]

itaque Ioannis Sacrobosci Angli¹⁾ (quem floruisse aiunt circa annum Domini MCCXXXII et libellum hunc edidisse fulciendae disciplinae astronomicae, cum ex multitudine et prolixitate tot librorum iam quasi mole suâ ruinam minaretur) exponendum suscepit paucisque diebus sic exposuit, ut, quantum patri videretur, utriusque sphaerae non spernendam cognitionem adepti essemus, iamque a tirone me institui egregius senex subinde posceret utriusque, ut opinor, usui, auditoris et lectoris, sed huius praecipue, quem, ut alibi acciderat, non docendo minus quam discendo confirmari iudicabat. Ab his elementis porro studiis affectuque privato in omnem astronomiam theoricam crescentibus annis et iudicio non vano labore incubui, statuens, cuicumque vitae conditioni addicendus essem, utilem et necessariam disciplinam fore, quod, quoniam a scriptoribus varie et prolixe dissertatum fuit, pluribus enarrare supersedeo. Practicam illam (cuius memini et Eglizemmium ad stuporem vulgi gnarum fuisse), quam astrologiam quasi ex praedictione nuncupare quidam amant, vix unquam attingere dignatus fui; ephemeridum enim, quibus unice nituntur vani horum sacrorum et superstitiosi mystae, varietatem, inconstantiam, contradictionem detestatus nunquam satis facundiae mihi adscripsi, quâ tot ineptiarum, lapsuum et errorum dedecus asserturus essem, ut nihil argumentis tribuam B. Augustini, Joannis et Francisci Pici itemque Antonii Bernardi Mirandulanorum²⁾, Michaelis Medinae³⁾ Ju-

1) John of Holywood (Joannes de Sacro-Bosco) leefde in de 13de eeuw. Hij schreef een werk over het astrolabium.

2) Waarschijnlijk heeft H. zich bij deze opsomming vergist. Ik ken slechts Giovanni Francesco Pico della Mirandola (1469-1533) en zijn neef Giovanni (1463-1494). Beide edelen hebben philosophische werken geschreven.

3) Michael Medina was een Spaansch theoloog uit de 16de eeuw.

[p. 105]

liique Sereni et complurium aliorum, quos evertendis astrologicis commentis operam dedisse novi, oppugnatos utique neque ab infimae eruditionis aut pietatis hominibus exagitatos; taedet sane tot quotidie infelicium prognosticorum, quorum ἄτιμοι προφῆται etiam ἐϰτὸς τῆς πατρίδος necesse habent singulis quasi oraculis totidem novis dubiisque commentis evadere et mendacii fidem sustinere ambiguâ veritate.

Geographicae, quae et alterius sphaerae pars est, libentius attendi elegantisque studii hanc praecipue rationem inivi, ut vetera modernis, obsoleta usitatis compararem, quo sine veteris historiae coeca lectio, novae nullum est compendium. Huic rei tantum hodie subsidii allatum est, ut ne quid porro nesciamus per nos stare fatendum sit. Mercatorem¹⁾, Ortelium²⁾, Bertium³⁾ (infelicem apostatam) non attingo; Cluverium⁴⁾, virum nobilem indolisque, ut natalium, generosissimae, absolutissimum geographum omnibus oppono. Italiam, Siciliam aliarumque regionum enarrationes posthumas si video, ausim dicere hunc verum orbis Atlantem fata saeculo destinasse. Sed et hoc beneficium immaturum universo praematura mors invidit et hanc iacturam, Leida meum, praecipuis adscribendam tulisti.

Iterum hoc anno cogitare pater coepit, quâ corporis

1) Voor Gerard Mercator (1512-1594), den beroemden geograaf, had II. den grootsten eerbied. (Vgl. Gedichten, II, 236, 237; III, 196, 197, 218.)

2) Vgl. blz. 11.

3) Petrus Bertius (1585-1629), regent van het Statencollege te Leiden en sedert 1608 prof. in de zedenkunde, werd in 1619 ontslagen. Hij ging naar Parijs en werd katholiek. Bertius heeft verscheidene aardrijkskundige werken geschreven.

4) Zie over Cluver, blz. 48. In 1609 had hij te Leiden uitgegeven: Sicilia antiqua itemque Sardinia et Corsica; in 1624, na zijn dood, zag Italia antiqua het licht.

[p. 106]

exercitatione ingenii laborem sublevaret adeoque nullo non viatico in omnem fortunae eventum instruendos pueros putavit, ut et armorum usum non excluderet. Summi Principis Mauritii incomparabili studio atque industriâ tot annorum factum erat, ut, quo nihil neque firmius neque felicius neque laudabilius in republica esse, militaris autor statuit^a), militibus eruditis abundaremus, neque ullo pacto veteribus inferiores essemus, apud quos idem scriptor ita severe exercitii disciplinam servatam ait, ut et doctores armorum duplicibus remunerarentur annonis^b). Mauritio ὁπλοδιδακτὴν, sive campidoctorem, nullo parem aetas vidit. Ut saeculi forte socordiâ et in peius utique lapsu pulcherrimae disciplinae exercitatio corruere olim possit, monumentum acerrimae virtutis atque industriae perenne posteris reliquit insignes tabulas, quibus, pictore Gheinio patre, totius exercitii militaris formam posituras regulas exhiberi fecit, instituto nobili sane atque utilissimo, cuiusque commoda non soli Belgae mei, sed Christiani orbis universi bellatores hausere. Ergo ne initium nobis armorum bellum esset, quod cavisse Romanos praeclare Iosephus annotat, continuâ meditatione campestri, ut Plinio dicitur¹⁾, suam praecipue cohortem praetoriam etiam profundis induciis exerceri curabat. In hac Petrum Molinaeum, centurionem hodie non e multis, delegerat, quo in tot variis militiae pedestris motibus ac dispositionibus exprimendis tanquam Proteo Gheinius uteretur, quippe hunc vel armorum peritiâ, vel dex-

a) In marg.: Veget. lib. 1. c. 13.

b) In marg.: Ibid.

1) Panegyricus, 13.

[p. 107]

teritate corporis nemo adaequabat. Observaverat idem pater meus et hunc nobis praeceptorem, aut neminem censuit adhibendum. Itaque paucis hebdomadis exerciti sub eo semel in die tam venuste ac facile omne genus armaturae tractare, quo miles apud nos instruitur, omnes huius numeros, omnes gestus^a) didicimus, ut optare Molinaeus non desineret, singulos cohortis suae milites pariter eruditos esse et aeque ac tyrunculi isti implere officium bellatoris^b) posse. Sane parentis desiderium brevi impleveramus, nam, ne quis inutili aut supervacaneo studio vexasse iuventutem nostram existimet prudentissimum senem, id secundario agebat, ut, ad rempublicam aliquando si adhiberemur, quae potissima eius pars est, perenni patriae calamitate, inscitiâ nostrâ nequid detrimenti caperet, pertaesus merito tot errorum, quibus implicari administrationem reipublicae ab iis potissimum indignabatur, quibus autoribus condendae disciplinarum leges, aut servandae essent. Eodem partim consilio eorum, quae ad rem equestrem spectabant, peritiam hac aetate tempestivam et necessariam ducebat, frequentandique stabuli Principis officium aliquot septimanarum spatio exigebat. Sed huius rei historiam, cum sub annum CIƆIƆCIX ex re natâ anticipaverim, in praesentia non attingam.

Saltationis sive tripudii eâdem aetate repetitionem quandam indulsit magis quam iniunxit. Cum enim eorum, quae infantes docuerat (ut suo loco memoratum est), aut excidissent pleraque, aut pro more saeculi in obsoletis essent, non magnopere restitit, quin recentioris elegantiae, quam Galliae tradidissent, obiter praecepta hauriremus. Id factum est praeitore

a) In marg. Veg. 1. 4.

b) In marg.: Veg. lib. 1. 6.

[p. 108]

Brueillio Gallo, exquisitissimo magnae artis nugatore eoque nomine Mauritio Principi in ministeriis dilecto. Etenim et Martem illum ad hanc se Venerem demisisse non raro vidimus; dubites, an laxandi animi magis, an quod in levissimis rerum ordine praeceptis, regulis oblectaretur et vel ingredi numerose mallet quam otiosus esse, cum nihil ageret. Me ad corporis istud satis vehemens exercitium neque nervi robur, ut recordor, neque membrorum, ut aiebant, gratia deficiebat, plane ut parium inter puellarumque choreas de doctioribus et ad capreolarum, quem vocant, saltum de strenuioribus artifex haberer. Fratris nulla sequior venustas erat, sed imbecillitate corporis detentus inter pedaneos quodammodo censebatur, cum interim frequentiore conatu aemulantem forte animum expleturus non aliam, ut putabatur, caussam habuit gravissimi morbi phtysici, quo sub initium anni proximi summo vitae in discrimine correptus fuit; vexatos enim violenter assiduo motu pulmones aut laeserat male, aut catarrho mordaci a capite proturbato obiecerat. Qui tum temporis misero parenti in periculo charissimi primogeniti animus fuerit, nec recordor libens, nec facile obliviscor. Illud minus aegre commemoro, desperantibus medicis Hagiensibus accersitum, Dei immortalis beneficio, Leidensem iuniorem, Jacobum Werckhorstium, Galeno-chymicum ab eo tempore celeberrimum, qui, propinato indies non ingrato liquore quodam instar vini rubelli, manifeste saucium pulmonem fratris sic sanavit, ut non subito solum convalesceret, sed neque deinceps minimas morbi reliquias persentisceret, vegetâ plerumque valetudine et sincerâ, quam in praesentiâ sane perquam bonâ fide et bene curatâ cute tuetur, et ut superstes mihi longum tueatur Deum Optimum Maximum veneror^a).

a) In marg.: Apr. 1631.

[p. 109]

Sed his exiguo, ut monui, παραχρονισμῷ anticipatis claudendus retro annus est CIƆIƆCXIII, cuius cum officia et exercitationes singulatim exposuerim, restat hoc solum, Augusto mense Dedelium, iam ante iustum septennium, ut Senecae apud Neronem verbis utar, spei nostrae admotum^a), commeatum a patre non invito impetrasse. Eo enim provecti videbamur, ut ad humaniores literas quod attineret sine cortice, ut aiunt, natandi facultatem adepti essemus, quod ad iuris studium, aut Academiae maturi, aut principiorum, si sic expediret, nostro Marte capaces haberemur. Dedelium ut propriorum studiorum fructu diutius frustraremur, nulla ratio sinebat. Ergo ille, sui iuris factus, quas tempestive de pignoribus et hypothecis theses iuridicas paraverat, promotionis privatae augurales, Lugdunum publice defensum ivit¹⁾, tantâ cum ingenii doctrinaeque laude, ut gloriae ac felicitati summae adscriptum nobis fuerit, tali sub paedagogo educatos fuisse. Mox Heusdam admimistrandis negotiis matronae cuiusdam viduae lautioris fortunae evocatus, etiam de more iuventutis Belgicae adeundae Galliae otium et occasionem nactus est; denique postliminio Hagiensi foro redditus huius in arenâ sic se exercuit, ut, quam alibi memorasse puto et adhuc strenue dignitatem administrat, non immerito sit visus adipisci. Domi nostrae tam gratam sui memoriam reliquit, ut paribus omnium votis et auxiliis Isabellam Vogelariam cognatam uxorem obtinuerit²⁾, quâcum feliciter hactenus, nec parcae, nec poenitendae prolis pater, vitam agit agatque diu sospes amicus integerrimus.

a) In marg.: Tac. lib. (Ann., XIV, 53).

1) Zie blz. 33.

2) Dedel trouwde den 17den Jan. 1623 (vgl. Gedichten, I, 283).

[p. 110]

Traditis mihi studiorum habenis ita fere sum usus, ut qui lascivire per aperta vallium vitelli solent, indulgente non difficili parente desultoriam voluptatem, ei quem, resumpto paullisper spiritu, mox includere destinabat arctioribus vinculis gravioris disciplinae. In Graecis autoribus cum maxime obambulabam, divertebam ad Latinos, vagabar inter Gallicos, et hoc tempore, ni fallor, epithalamium edebam in nuptias viri nobilissimi ac praestantissimi Philippi de Zoete Houthainii, Slusae mox praefecti, et lectissimae mulierum Ludovicae van der Noot, bellacissimi Caroli filiae incomparabilis¹⁾. Equidem pro aetate tenuis venae poetaster eram, sed impellente patre, familiae istius perpetuo amico atque observatore, non erat ut evaderem, quin auspiciis egregii connubii aliquid accinerem. Accinebam autem reverâ, nam et cantiones, si memini, musicas pluribus vocibus meo Marte concinnatas elegiae interserueram et gloriari audeo, exhibitum Grotio iuvenile poema neque fictae neque parcae laudis encomium expressisse, cuius rei inter schedas a patre relictas indicem epistolam ingentis viri asservatam puto. Pari mox officio Gulielmum Lierium, virum nobilem et eruditum, nunc reipublicae apud Venetos legatum, prosequebar, cum praestantissimam puellam nobilem Mariam de Leefdale, pridem sibi desponsam, tunc demum viro maturam, connubio sociaret²⁾. Et iam

1) Jhr. Philips Zoete van Lake, gez. Houthain († 1628), trouwde in Nov. 1614 Anna van der Noot, eene dochter van Karel van der Noot († 1614) en Anna Manmaker. Houthain volgde zijn schoonvader op als gouverneur van Sluis. Zie H.'s bruiloftsverzen in Gedichten, I, 60-68.

2) Willem van Liere (1588-1649) nam in 1626 zitting in het Hof van Holland en was van 1627-1636 gezant te Venetië. In Jan. 1616 trouwde hij Maria van Leefdael. Zie H.'s bruiloftsvers in Gedichten, I, 73-82; het is afzonderlijk uitgekomen

[p. 111]

tanti naeniae istae videbantur, ut proelo vulgari interesset, censentibus sic viris doctis, quos miror equidem in pretio habuisse debiles conatus abortientis Musae, nec vernaculae mihi, nec satis excultae. Fateor enim et ingenue profiteor, nihil eâ aetate a me praestitum, cuius aut ratio apud eruditos habeatur, aut admiratio quenquam de vulgo subeat. Poësin Gallicam, ausim dicere et Belgicam, nondum eâ tempestate Batavi sic tractabamus, ut, quae nunc tempora sunt, citra contemptum stare valeremus. Etenim prodigii instar est, quanto hic studium utriusque et quam repentino incremento nuper invaluerit. Magis etiam hoc mirum, cuius ex manu scripto Dousae patris¹⁾ oculatus testis sum et cum stupore recordor, tantum virum, tantum Latine poetam, si quid vernacule, nedum alio sermone exotico, meditaretur, suo saeculo ineptissimas ineptias, nugacissimas nugas edidisse. Successit proxime Daniel Heinsius, si omniiugam eruditionem vides, monstrum hominis, si poeseos elegantiam, nemini absque iniuria comparabilis, denique totius literaturae extra controversiam coryphaeus atque a Scaligero dictator summus. Inspice viri vernaculorum poematum libellos²⁾, hominum in pretio, cum nascerentur, immodice habitos; inspice et hoc sodes edissere, ecquid sic Romane gradientem, Belgice adeo vix repentem possit non pudere sui aut poenitere? Atqui, ut dicebam, saeculi vitio, neglectu rei, contemptu familiaris eloquii peccatum a viris magnis est, quasi multum referret scilicet, quo sermone res bonae proferrentur, nec facundiam quilibet admitteret. Item secus palam fuit, postquam Hoofdios tui vindices, lingua patria, postquam alios

1) Janus Dousa Sr. (1545-1604).

2) De Nederduytsche Poemata van Heinsius zagen in 1615 het licht, maar enkele gedichten waren al vroeger gedrukt.

[p. 112]

heroas nacta es atque etiam domi disertos Batavos respublica literaria agnovit. Sed latius de his suo loco, ubi ad recentiorum annorum exercitia mea pervenero.

In Gallicis sic me experiebar; in Latinis, ut patri visum esset, cum carmine, tum prosâ praecipue, nam, quod in rhetoricis supra praeverti dicere, hic annus erat, quo praelegendis Livii, Curtii, Sallustii, Taciti, aliorum oratiunculis (ad M. Tullii laxitatem, ut dixi, fastidiebat) diligentissime nos exercebat compendioque non scholastico ad id genus facundiae manuducebat, cuius in reipublicae luce, non in umbra Academiae praesentaneus usus foret.

Etiam philosophiae naturalis (cuius, quod paullo superius omiseram, perfunctoriam lectionem Eglizemmii ad Titelmannum praeceperamus¹⁾, amoenitatem modice indulsit, pauca facile suffectura ratus medicinae nunquam destinatis. Me nobilissimi omnisque conditionis mortalibus dignissimi studii perpetuus amor incessit, tandem ut effecerim, pauca in physicis occurrere vel obiici, quorum satis exacte causam eruere nequeam, sed generalibus terminis fucatisque et speciosis, quibus inscitiam palliare suam scholas constat, nunquam inhaesi. Meâ libertate vagus passim omnia tentavi, neque in Platonis aut Aristotelis verba sic adactus fui, quin recentissimi cuiusque contradictionem, veritatis periculo nixam, promptissime semper admiserim. Veterum, quae dixi, inanium notionum, theorematum, axiomatum censores praestantissimos duos aetate meâ suspexi, Franciscum Baconium, Angliae non ita pridem cancellarium, et disparis loci, non ingenii, Cornelium Drebbelium Batavum. Priorem nescio quo cum horrore semper veneratus sum, insuper habito magnorum

1) Ik weet niet, wat H. hier bedoelt.

[p. 113]

virorum iudicio satis hic praecipiti, ut visum erat, aut praepostero, aut ne assenter maximis, invido etiam et obtrectationi propiore. Fateor ardui viri institutum esse, quod sub titulo Instaurationis magnae¹⁾, minus quam voluerim modesto, palam fecit, sed quam laudabili, imo et mirabili incoepto ereptus fato fuerit, qui intelligere volet, adeat nobilissimam operis praefationem et in scriptore, faxo, versari se sentiet supra saeculum solido et sagaci. Equidem stupendo alloquio satiare me nunquam potui et sic affectum fore nullus dubito, quicumque illud expenderit cordatus lector, neque servili priscarum opinionum praeiudicio mancipatus, ut verissime ibidem summus autor asserit, istas scientiarum mancipationes nil aliud esse quam rem ex paucorum hominum confidentiâ et reliquorum socordiâ et inertiâ natam, et elegantissime alibi, commemorato mechanices incremento et huius causis vere vitalibus, cum scientiae maiores, tanquam plane res mortuae, immotae haereant suis vestigiis, philosophiam nempe et scientias intellectuales (vide vividam expressionem) statuarum more adorari et celebrari, non promoveri. Praeterquam quod consensu (ut deinceps ait) iam inveterato tanquam temporis iudicio moti, ratione admodum fallaci et infirmâ nitimur, cum magnâ ex parte notum nobis non sit, quid in scientiis et artibus, variis saeculis et locis, innotuerit et in publicum emanârit, multo minus, quid a singulis tentatum sit et secreto agitatum, unde nec temporis partus nec abortus in fastis extant. Sed nullus exscribendi modus sit, si quantum libeat aureis axiomatis me immergam; praestat suo

1) De Instauratio magna van Baco (1561-1626) zag in 1620 het licht.

[p. 114]

genio et structurae relictas periodos candidis mortalium et (quod ubique extra religionem facere me profiteor) frigide ἐπαμφοτερίζουσι commendare. De Profectu scientiarum¹⁾ opus, Instauratione longe prius eodemque olim intuitu ab autore publicatum, quem applausum ubique invenerit ut rem notissimam supersedeo dicere, cuius non invenerit, nemo dixerit. Adeo inter saeculi prodigia relatum universe placuit, merito quidem suo meritissimo, sed Baconii gloriâ immortali. Praecesserant Characteres ethici et moralia quaedam promiscuis capitibus, ut a Michaele Montano aliisque usurpatum fuit, edita titulo Speciminum sive tentaminum²⁾; eiusmodi singula, ut, quod Gulielmo Borelio³⁾, syndico Amstelodamensi et amico non vulgari, cum in Angliâ una essemus, excidere festive memini, dubitet quis inchoare libelli lectionem, ne absolvat. De Vitâ et morte itemque de Ventis opuscula completa, quae mox prodiere, inspiciat necesse est, qui ἐϰ τοῦ ἀδυνάτου vanâ spe vel imagine versatum hominem suspicatur, cum Universi historiam particularem et experimentalem⁴⁾, vastum opus, animo designavit. Eundem ad Baconii Historiam naturalem⁵⁾

1) Of the Proficience and Advancement of learning divine and moral verscheen in 1605; later is het boek in het Latijn uitgegeven met den titel: De Augmentis Scientiarum, en vormt het eerste deel van de Instauratio magna.

2) H. doelt op Baco's Essays, die in 1597 het licht zagen, en vergelijkt ze met de Essais van Michel Montaigne (1533-1592), die eenige jaren vroeger waren verschenen.

3) Willem Boreel (1591-1668) was van 1650 tot zijn dood gezant te Parijs.

4) Dit is het Novum Organum (1620), het tweede gedeelte der Instauratio magna.

5) Het derde gedeelte der Instauratio, dat ook den titel: Sylva Sylvarum, heeft.

[p. 115]

posthumam remissum velim, collectaneum sane opus et, ut quidem videtur, ordinis methodique, farraginis instar, expers, sed observationibus impensae grandis et laboris et momenti refertissimum. Denique de homine non mortali disserere mihi videor, quamdiu excelsam Baconii eruditionem cum horrore, ut dicebam, expendo. Sed et hic stupere te mecum, lector quicumque, volo, tali tantoque sapiente, faciem si videres et gestum, nihil arrogantiâ vanius aut affectatius apparuisse. Mihi certe ad colloquium aliquoties, dum publico, quo dixi, loco esset, admisso, legationis patriae negotia tum procuranti, nauseam incessu, sermone, gestu certatim ineptissimis non semel movit, neque iniquiorem famae praesentiam uspiam extitisse credo. Venerabar virum tamen et facilius excusabam, asserentibus propinquis, in congressu familiarium plane fastui suo dissimilem esse, omnium sermonum sodalem et facetiis naturâ addictum, cuius rei fidem quoque fecerunt Apophtegmata¹⁾ selecta, seorsim edita, quibus, ut opinor, laxando ingenio vacare subinde voluit, minore quidem miraculo quam quod potuerit, nam, si distractissima viri tempora considero, inde a primâ iuventute, quâ iuri Anglicano, laboris infiniti studio, operam dedit, mox variâ officiorum mole circa rempublicam obrutus ac tandem iustitiae simul et politices et aulae turbis impeditus, iterum percelli me sentio et mirabundus quaero, quae tantopere vitae non longaevae spatia tantis rebus divino Proteo suffecerint. Historiam enim Henrici septimi, laudatissimum volumen²⁾, et octavi iam affectam et nescio quae non opera reliqua, quis credat ab eodem calamo profecta? Profecta tamen ab eodem sunt et omnem

1) De Apophtegms New and Old werden in 1624 uitgegeven.

2) De History of Henry the Seventh zag in 1622 het licht.

[p. 116]

vetustatis rubiginem, si quid augurari valeo, aeternitate suâ expugnabunt.

De Drebbelio¹⁾, quem cum Baconio copulavi, parcior sermo erit; appositâ nempe hac soli lunâ in physicam praecipue attendebam, quâ hunc de plebe Batavum borealem, Alcmariae civem, mirum in modum valuisse oculatus testis assero, multâ familiaritate hominem perspectum habens eidemque perspectus. Cavillati aliqui cum Jacobo Rege sunt, vix operae quicquam edidisse perpetuum inventorem, cuius utilitate impensa rependeretur, sed vel hoc concesso (concedi autem citra iniuriam viri non potest), palam est, abstrusissimae cognitionis operâ effecisse illum quas vel despexere aliqui, vel plerique suspexere, mirabiles operationes mechanicas, magis quam intellexere. De Elementis libellum²⁾ saepius increpavi, quod verbis affectate mysticis (quae chymicorum fastuosa insania est) foedare sustinuisset, egregium caetera tractatum et non vulgaris iudicii vestigia prodentem. Perpetui mobilis organum, mihi de picturae solâ facie notum, eâ sübtilitate fabricavit, ut effracti etiam abditas caussas nemo, quod sciam, assecutus sit. Humor est in spira vitrea, maris aestum (quod non adducor, ut credam) perpetuâ reciprocatione referens, certe ultro citroque suâ sponte commeans et peritiorum aeque ac imperitiorum oculos rarâ perennitate perstringens. Ego eiusmodi quid esse suspicatus sum, quale in vitro pene simili accidere vulgo mirari desiimus, ab inclusi humoris inconstantiâ de diei temperamento iudicantes; nimirum aëre a

1) Drebbel was in 1572 te Alkmaar geboren; hij stierf in 1634 te Londen. H. spreekt ook over hem in zijne Sermones, I, 16-21, 211-216.

2) H. doelt op: Een kort tractaet van de Natuere der Elementen...... 1621.

[p. 117]

circumstanti frigore compresso elevari necessario aquam constat vacuo explendo; iterum aëre a calore rarefacto deprimi aquam et, quasi recendente iam aestu, fugari. Quidquid eius rei sit, Drebbelium prima ista, ni fallor, inventio Caesari Rodolpho II, curioso talium principi, conciliavit, apud quem intimae admissionis factus adsidentem non raro operum et machinarum perpetuâ varietate oblectavit. Mox ab Angliae Rege evocatus et commodato concessus priorem dominum, nescio an tum fato functum, altero commutavit, sed iniquiore, ut dicebam, arbitro elegantiarum, quas placere vulgo quam prodesse caussabatur, convitio nec universe falso, nec veraci; edidit enim nonnulla sollertissimus mortalium, quorum, bello potissimum si applicentur, inaestimabilis usus foret. Instar omnium navicula est, quâcum secure demersus suspendit et regis et aulae et civium aliquot mille Londinensium expectationem, qui hominem tribus, ut fertur, horis sibi non visum artificiose plerique periisse credebant, cum longo inde, ubi descenderat, intervallo resurgens comites aliquot periculi testes produceret, sibi nec moleste, nec anxie sub aquâ fuisse, sed in fundo, cum liberet, consedisse, iterum, si visum esset, elevatos fuisse et, quo animus ferret quantoque propius a superficie fluminis aut remotius placeret, navigasse, ne lucis quidem usu destitutos, quin, quae in aëre homines factitamus, nullo sibi singula negotio in balaenae huius ventre peracta fuisse. Unde non arduum est coniicere, quis audacis inventi usus in re bellicâ esset, si hoc pacto (quod asserentem Drebbelium non semel audivi) securas in statione naves hostium aggredi clam daretur applicatoque tormento pensili (cuius hodie effringendis portis pontibusque civitatum terribilis usus est) improvisas perdere. Nam et pulveris nitrati vires sic Daedalus iste regit, ut aquâ non magis quam aëre compescantur. Cuius rei

[p. 118]

luculentissimum experimentum daturus iverat, classem Britannicam anno....^a) in oras Galliae comitatus et regias in mari moles, quibus tum Rupellani claudebantur, facillime, ut prae se ferebat, disiecturus. Sed nedum successu, ipsis tentandi principiis res ardua caruit, quo nomine reducem Drebbelium destinatos negotio duces vel administros insimulasse coram senatu regio aiunt timoris atque ignaviae, bellicosissimâ nationum indignae, sed, nescio quo fatali infortunio, eâdem tempestate adversum Gallos neutiquam inauditae¹⁾. Quantus classium dissipator esset, absens quoque nuper in his regionibus docuit, commisso de generis cuidam suis (fortean dotis profectitiae nomine) machinulae invento, quâ solidam navem momento disiectam obstupuere, qui Ordinum reipublicae mandato examinandae rei impositi erant; spectaculo atrociore, quod advectus eâdem cymbâ facti dux et autor, quâ tormentum prorae affixum librabatur, innoxius tamen et illaesus adsideret.

Sublevandis stagnorum aquis mortuis, quas vocamus, sive residibus, et quocumque deducendis neminem Drebbelio plus sollertiae attulisse, neminem allaturum arbitror. Sed longa singulorum historia sit; obiter alia quaedam attingenda sunt, quibus et viros principes oblectavit saepe et in ingenii sui admirationem rapuit. Huiusmodi instrumentum musicum erat (clavicymbalo nomen imposuere a fidiculis aeneis clavibus vel clavis intortis), cuius operculum sponte

a) Niet ingevuld.

1) La Rochelle werd ingesloten in den zomer van 1627; het beleg duurde tot Oct. 1628. In dien tijd deden de Engelschen drie pogingen om de stad te ontzetten, in Oct. 1627 onder Buckingham, in Mei en in Sept. 1628. Bij één der beide laatste tochten van de Engelsche vloot moeten de pogingen van Drebbel, waar H. hier op doelt, hebben plaats gehad.

[p. 119]

ut levaretur fecerat, quoties nec ardenti radio sol circa parietem conclavis allucesceret, adhibito haud dubie calescentis aquae motu, sed naturalium arcanorum rudibus in prodigio non immerito rem ducentibus. In oblectamentis principum alterum istud non excogitavit, sed excoluit (pristinum enim inventum est), cuius, cum de Torrentio antehac sermo fuit, mentionem feci¹⁾; levis operae instrumentum, quo quae foris obiiciuntur, sole valido illustrata, in cubiculum exquisite occlusum speciem sui intromittunt. Aperto tenui foramine maiores utebantur; primum Drebbelium applicasse fenestellam vitream orbicularem creditum fuit, sed et hanc superiorum industriae debet, nisi nescium veteris inventi dicas per se, quasi iam recentis, autorem extitisse, quod accidere non raro sciunt, qui, quo candore decet, omnium saeculorum laudes ex aequo librant. Illud constat, candidae tabellae cum pariete παραλληλισμόν, motum item et accessum et recessum et in omnem plagam facilem obversionem solius Drebbelii esse; perfectâ nunc iucundissimi longe atque utilissimi spectaculi machinâ, si, quas decussatis specierum radiis inversas imagines dat, erigat tandem Drebbelius meus et contractum diu nomen aliquando solvat. Scio non arduae demonstrationis experimentum fore, sed qui facilis momenti molem ubique sector et indago, operosa nihili aestimans, ab istâ manu quod huius rei restat infectum expectare, quam ab aliis effectum capere malo.

Ab eiusdem non manu solâ sed prodigioso ingenio est perspicillum, ut sic dicam, statarium duobus vitris instructum, quorum convexum utrumque, alterum, quod inferius et obiecto proximum est, amplitudine auricularis digiti medium unguem vix adaequat. Hoc mirabili tubulo, ut nihil omni vitâ aliud praestitisset,

1) Zie blz. 84.

[p. 120]

nominis immortalitatem Drebbelius non dubie promeruit. Corpora nempe, quorum inter atomos hactenus aestimatio fuit, omnem humanam aciem longe fugientia, inspectanti oculo tam distincte obiecit, ut, cum maxime vident imperiti, quae nunquam videre, nihil se videre questi primo, mox incredibilia oculis usurpare clamitent. Revera enim istud novo in theatro naturae, alio in terrarum orbe versari est et, si Geinio patri diuturnior vitae usus obtigisset, aggressurum fuisse credo, quo impellere hominem non invitum coeperam, minutissima quaeque rerum et insectorum delicatiore penicillo exprimere compilatisque in libellum, cuius aeri exemplaria incidi potuissent, Novi Orbis vocabulum imponere. Infinitam Creatoris Dei sapientiam ac potentiam venerari nullâ re magis adigamur, quam si, satiati obviis cuique hactenus naturae miraculis, quorum, ut fit, frequenti usu ac familiaritate stupor intepuit, in alterum hunc naturae thesaurum immissi, in minimis quibusque ac despectissimis eandem opificis industriam, parem ubique et ineffabilem maiestatem offendamus^a), si non aliud, hoc sane edocti, quae magnitudinis rerum vulgo aestimatio est, fluxam, futilem et insanam esse, quatenus omissâ comparatione aliquo sensuum indicio absolute discerni creditur. Tandem hoc sciatur, nihil usquam parvi aut magni extare nisi ex parallelo; denique ex hoc statuatur, multiplicationem istam corporum, ut improprie appellari videtur, infinitam esse et, his rei principiis traditis, nullum de minimis corpusculum tantopere vitris augeri, quin asserendi locus sit, in immensum aliis item atque aliis auctum iri. Quae quo tandem cogitatio evasura sit, cordati ex-

a) In marg.: Δεῖ μὴ δυςχεραίνειν παιδιϰῶς τὴν περὶ τῶν ἀτιμοτέρων ζώων ἐπίσϰεφιν. ἐν πᾶσι γὰρ τοῖς ϕυσιϰοῖς ἔνεστί τι θαυμαστόν. Arist. l. 1. c. 5. de part. Anim.

[p. 121]

pendant, cum Tiberio notantes^a), omnia eadem habere quae totum, ut parcimoniam illum publicam exemplo iuvaturum sollennibusque coenis obsonia semesa ac dimidiatos apros apponentem affirmasse, scriptores aiunt.

Cum Drebbelio frequenter, quoties Londini essem, ad me visente, memini hac de re praestantissimos sermones fuisse, quorum, si per vitae sortem liceat, fructum aliquando et profectum non vanâ mihi spe pollicear.

a) In marg.: Sueton. Tiber. 34.

Errata.

Blz. 2, reg. 4 Institutiones iuris Batavici lees: Inleidinge tot de Hollandsche Rechtsgeleerdheid.

Blz. 2, reg. 34 4 en 6 lees: 4-6.

Blz. 12, reg. 33 in te voegen: Suerius werd in 1610 lid van den Raad van Brabant.

Blz. 14, reg. 38 in te voegen: Bruynincx was van 1591 tot zijn dood (1610) lid van den Raad van Brabant.

Blz. 15, reg. 30 in te voegen: Hessels was lid van dien raad van 1591 tot zijn dood (1600).

Blz. 15, Noot bij Meganck: Hij was lid van dien raad van 1591 tot zijn dood (1619).

Blz. 16, reg. 34 CIƆIƆIƆVII lees: CIƆIƆICVII

Blz. 16, reg. 35 CIƆIƆIƆIIX lees: CIƆIƆICIIX

Blz. 18, reg. 34 CIƆIƆIƆCIX lees: CIƆIƆICIX

Blz. 66, reg. 7 nuces, arellanas(?) lees: nuces avellanas

Blz. 73, reg. 23 ne lees: re

[p. 122]

Blz. 73, reg. 24 simul ac lees: simulac

Blz. 75, reg. 12 hic lees: haec

Blz. 76, reg. 25 molitoren lees: molitorem

Blz. 78, reg. 32 vere lees: vero

Blz. 79, reg. 4 cuivus lees: cuivis

Blz. 79, reg. 12 amplectavit lees: amplecturit.

5) Adriana Back, dochter van Jan Back, was de echtgenoote van Wolfert van Brederode († 1548), den grootvader van Joan Wolfert (1599-1655).

2) Ik weet niet, wat hier bedoeld wordt.