Ideën III 
		  Multatuli 
		 
		  GEBRUIKT EXEMPLAAR 
		  exemplaar Multatuli Museum, Amsterdam M 1876 
		   
		  ALGEMENE OPMERKINGEN 
		  Dit bestand biedt een diplomatische weergave van het derde deel van
			 de Ideën van Multatuli, naar de derde druk uit 1876. 
		   Noten met een verwijzingsteken zijn ALTIJD als noot weergegeven.
			 Aantekeningen van Multatuli zonder verwijzingsteken zijn opgenomen als margenoten, en in dit bestand gemarkeerd met een #.
Met dank aan het Multatuli Museum voor het ter beschikking stellen van een complete set van de uitgave ‘letzter Hand’ ten behoeve van de digitalisering van de Ideën.			   
		   
		  REDACTIONELE INGREPEN 
		  Multatuli maakt vaak gebruik van drie puntjes aan het einde of in
			 het midden van een zin. Soms staan twee woorden met drie puntjes aaneen, soms
			 staat er een spatie na de puntjes. In deze digitale versie staat telkens een
			 spatie na drie puntjes.
			 p. 12: of de onders de ware deugd van 't zyn, ? of de ouders de ware deugd van 't zyn,
			 p. 13: 561 ... is 't niet slecht alzoo, ? 561. ... is 't niet slecht alzoo,
			 p. 29, noot *: (Zie verder n0. 600. ? (Zie verder n0. 600.)
			 p. 32: niet vergund te leven.... voor ze dood zyn? ? niet vergund te leven... voor ze dood zyn?
			 p. 41: die onbekwaam zyn tot 't schoonv nden van waarheid ? die onbekwaam zyn tot 't schoonvinden van waarheid
		  p. 46: schynt aftehangen van den toestand hnnner societeitskas. ? schynt aftehangen van den toestand hunner societeitskas.
		  p. 52: Ik was eens op de gewone wye afgehaald met veel blyk - of
			 schyn - van hartelykheid. ? Ik was eens op de gewone wyze afgehaald met
			 veel blyk - of schyn - van hartelykheid.
		  p. 63: in één onbewegelyke gelaats-poze moet weten
			 saamtevatten ? in één onbewegelyke gelaats-poze moet weten
			 saamtevatten.
		  p. 96: ik schetste ze ter loops in 465-473 ? ik schetste ze ter
			 loops in 465, 466, 467, 468, 469, 470, 471, 472, 473
		  p. 104: ons meedeelen? (63-66) ? ons meedeelen? (63, 64, 65,
			 66)
			 p. 111: ind en hy 't ongeluk heeft opgang te maken! ? indien hy 't ongeluk heeft opgang te maken!
		  p. 152, noot: in de nummers 734-737. ? in de nummers 734, 735,
			 736, 737.
			 p. 153, noot: 'n bloem immers? - altyd was bekend gewee t? ? 'n bloem immers? - altyd was bekend geweest?
			 p. 157: Maar, eilieve... wat is alles duur op de maakt! ? Maar, eilieve... wat is alles duur op de markt!
		  p. 199: (6-9) ? (6, 7, 8, 9)
		  p. 207: de wysbegeerte mag zich niet tevreden-tsellen met zulke
			 by-gebrek-aan-beter's. ? de wysbegeerte mag zich niet tevreden-stellen met
			 zulke by-gebrek-aan-beter's.
			 p. 215: Vervolgens omdat de speekster er 'n gezicht naar had, ? Vervolgens omdat de spreekster er 'n gezicht naar had,
			 p. 218: de pagina wordt in het origineel aangeduid als
			 ‘118’; gewijzigd in ‘218’
		  p. 237: de nummers 805-817 ? de nummers 805, 806, 807, 808,
			 809, 810, 811, 812, 813, 814, 815, 816, 817
			 p. 248-249: in de tabellen staan herhalings-aanhalingstekens voor het 
			 ‘Bijdragen voor het’ en voor het teken ƒ; deze zijn hier voluit
			 geschreven
		  p. 251: uit 648-651 gebleken? ? uit 648, 649, 650, 651
			 gebleken?
			 p. 277: Dàn moest-i ook inzien dan z'n konkurreeren ? Dàn moest-i ook inzien dat z'n konkurreeren
			 p. 286: (Verspreide stukken, uitgaaf 1875, blz. 95) waarnaar is verwys. ? (Verspreide stukken, uitgaaf 1875, blz. 95) waarnaar ik verwys.
		  p. 302: 886 (De schepping werd ? 886. (De schepping
			 werd
		  p. 336: in de nummers 895-899? ? in de nummers 895, 896, 897,
			 898, 899?
			 p. 347: Maar met minder snccès dan gy, ? Maar met minder succès dan gy,
		  p. 349, noot *: en werd niet zonder eenig schandaal op-zy gezet
			 ? en werd niet zonder eenig schandaal op-zy gezet.
			 p. 361: daar 't anstig opvolgen van de soms kinderachtige schoolorde ? daar 't angstig opvolgen van de soms kinderachtige schoolorde
		   
		  Bij de omzetting van het oorspronkelijke tekstverwerkingsbestand
			 naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet
			 overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel
			 voorkomen, maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco
			 pagina's (p. 2 en 4) zijn hier weggelaten. 
		  
		  [pagina ongenummerd (p 1)] 
		  IDEËN VAN MULTATULI
		   
		  [pagina ongenummerd (p 3)] 
		  IDEËN van MULTATULI 
		  DERDE BUNDEL 
		  derde, door den auteur herziene druk 
		   
		  amsterdam - g.l. funke 
		  1876 
		   
		 
		   
			 2002 dbnl 
			  
		   
		  mult001idee03_01 
		ebook 
		  Multatuli, Ideën III. G.L. Funke, Amsterdam 1876. 
		   
		 
	  
		DBNL-TEI 1 
	  
	        
           
               Ideën III
               Multatuli
               
               
               
                   
                   
                   
               
           
           
           
           
               
           
           
               
               
           
           
           
           
       
       
           
               Ideën III
               Multatuli
               
               
               
                   
                   
                   
               
           
           
           
           
               
           
           
               
               
           
           
           
           
       

 
		 
		  2002-02-19 
		   
			 IH 
		   
		  colofon toegevoegd 
		 
	 	 
	 		2007-10-12 
	 		 
	 			IH 
	 		 
	 		conversie van het bestand naar teixlite 
	 	 
	  
   
  
Verantwoording 

Dit tekstbestand is gebaseerd op een bestand van de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (https://www.dbnl.org)

Bron: Multatuli, Ideën III. G.L. Funke, Amsterdam 1876.
 
Zie: https://www.dbnl.org/tekst/ques002lauw01_01/colofon.php

In dit bestand zijn twee typen markeringen opgenomen: paginanummering en illustraties met onderschriften. Deze zijn te onderscheiden van de rest van de tekst door middel van accolades: {==13==} {>>pagina-aanduiding<<} {==Figuur. 1: Onderschrift van de afbeelding.==} {>>afbeelding<<} 
 
  	
  		
  	
	  
		
{==5==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  Een zaaier ging uit om te zaaien.
Jezus.
		  
			 541.

			 Niets is algemeener dan wanbegrip. Dit verschynsel laat zich
				verklaren door 'n soort van kansrekening. De waarheid is één, en
				't getal onwaarheden is oneindig. Wie dus eenvoudig raden zou naar de
				juistheid van 'n meening, heeft zooveel kansen tegen zich, als de oneindigheid
				meer is dan één.
			 Zoo in 's Blaue hinein raden, doen wy echter zelden. En al
				doen wy het nu-en-dan, toch maken wy ons - en vooral anderen - diets dat wy
				niet geraden, maar geoordeeld hebben. Het is waar dat we by dit
				voorgewend oordeelen, met zwakke gegevens tevreden zyn. Ik heb
				te Homburg 'n speler gekend, die op rood zette als de croupier van
				den dag blond was, en op zwart, zoodra die geëmployeerde er wat donker
				uitzag. Ik ben niet ver genoeg ingedrongen in de diepzinnige kansrekening van
				dien wysgeer, om te weten aan welken kant hy z'n geld waagde, als de
				dienstdoende priester in den tempel van 't geluk 'n grysaard was, of 'n kaal
				hoofd had, maar dit is zeker, dat hy met 'n soort van minachting neerzag op de
				onvoorzichtigen die ‘zonder systeem speelden’ zooals hy 't noemde.
				Van veine of déveine wilde hy niets weten. ‘Il
				n'y a pas de chance, zeide hy, alles is zekerheid.’ Toen-i eindelyk
				décavé was - de term voor: gesprongen zyn - schreef hy z'n
			 	te-
{==6==} {>>pagina-aanduiding<<}
genspoed toe aan de twyfelachtige kleur van 'n pruik die hy voor
				roodbruin had aangezien, en die by nadere beschouwing verschoten zwart was
				gebleken.
		  
		
		
		  542.

		  Nooit is 'n meening zoo ongerymd, dat ze niet haar vurige aanhangers
			 heeft, en geen dwaling is zoo zot, dat ze niet nu-en-dan door zoogenaamde
			 wysgeeren in bescherming genomen is, vooral door hen die de wysbegeerte - een
			 roeping van alle menschen - tot 'n beroep van enkelen hebben
			 gemaakt. En ook buiten den kring van beroepswysgeeren, zal men dikwyls 'n
			 hartelyke ingenomenheid ontdekken met alles wat onwaar is. De proef is makkelyk
			 te nemen. Men verzinne een onmogelyk feit, men deele dat met nagebootste
			 verwondering mede, en terstond zal men personen vinden, die op fysische,
			 mathematische, filosofische, theologische, moreele of statistische gronden
			 betoogen, dat het door u waargenomene zeer natuurlyk, en doodeenvoudig te
			 verklaren is. Aan 't hof van karel stuart -
			 of jakobus, ik weet niet juist - oogstte een geleerde hoogen lof in
			 over de verklaring van 't mysterie: waarom 'n gedeeltelyk met water gevulde
			 vaas niet toenam in gewicht, wanneer men 'n visch in dat water wierp. 'n Ander
			 geleerde wist heel precies uitteleggen, waarom 'n tuinspiegel - dien de
			 tuinman, buiten z'n weten eenige oogenblikken te-voren had omgekeerd - zoo warm
			 was aan de schaduwzy. Zoo zullen Behouders u ten-duidelykste aantoonen,
			 waarom 't Volk zich zoo byzonder gelukkig voelt onder 'n ouwerwetsche
			 regeering. De Liberalen zullen u ophelderen waarom 't vleesch zoo
			 schandekoop is onder 'n zoogenaamd vryzinnig bewind. En... en... zy allen
			 onderzoeken liefst niet of 't wel inderdaad waar is dat de in den emmer
			 geworpen visch geen zwaarte aanbracht?
		
		
		  543.

		  In den tyd toen allen nog aan alle spoken geloofden,
			 vond men geleerden die over den aard en den werkkring van die spoken lange
			 verhandelingen schreven, en nog heden-ten-dage bestaat 'n zeer groot gedeelte
			 onzer litteratuur, uit nasporing der eigenschappen van dingen die er niet zyn.
			 Ik heb 'n akademisch proefschrift gelezen van 'n doktorandus in de rechten,
			 waarin op medische gronden allerduidelykst werd aangetoond waarom 'n heks geen
			 kind kon ter-wereld brengen, dat den Duivel tot vader had. De strafbaarheid van
			 zoodanige vrouw was daarom niet geringer, meende die denker - ze had zich met
			 den Duivel niet zoo intiem moeten inlaten! - maar de vonnissen waren, wat de
			 konsiderans aangaat, 
{==7==} {>>pagina-aanduiding<<}
 inkorrekt. (279) Dit prachtstuk van doktoreerende intelligentie was
			 ongeveer honderd jaar oud, maar ik durf beweren dat veel verhandelingen uit
			 ònzen tyd - over de ware natuur van 't een of ander - even zot zyn.
		
		
		  544.

		  De zucht om te verklaren en optehelderen staat alzoo vaak het weten
			 in den weg. En dit is alweer zeer natuurlyk. De vraag: is deze zaak zoo?
			 levert minder gelegenheid tot diepzinnig antwoord, dan het onderzoek: waarom
			 die zaak aldus wezen zou? en menigeen schrikt terug voor 't verliezen van
			 'n leugen, indien zoo'n leugen 't punt van uitgang worden kon van
			 kwasi-geleerde betoogen. Wanneer 
			 columbus Amerika niet ontdekt
			 had, zouden al z'n tegenstanders onuitputtelyk zyn geweest in betoogen: dat
			 daarginds in 't Westen onmogelyk land liggen kon, en in plechtige verzekeringen
			 dat ze dit altyd precies geweten hadden.
		
		
		  545.

		  Over 't algemeen is 't volk gretig naar verklaring van 't onware.
			 Niemand voorzeker zou de moeite nemen te luisteren naar 'n betoog dat 2 X 2 = 4
			 is, maar de verkondiger van de onwaarheid dat 2 X 2 meer of minder is dan vier,
			 zal ten-allen-tyde op 'n talryk auditorium kunnen rekenen, als hy slechts
			 zorgdraagt z'n ongerymde stelling eenigszins te omwikkelen met
			 geleerd-klinkende frazen. En zelfs hieraan is geen behoefte, zoolang slechts 't
			 door hem verkondigd wanbegrip overeenkomt met de konventioneele waarheid
			 van de eeuw, van 't jaar, van den dag. Geen onwaarheid is heden stuitend, die
			 zich eenigszins geleidelyk aansluit aan de onwaarheden van gisteren. Leugen
			 splyt de gemoederen als 'n keg, en àl te gemakkelyk laat zich de wigge
			 voortdryven, wanneer de mokerslagen worden toegediend door officieele
			 hand.
			  *
			 Mocht iemand meenen dat ik overdryf? Ik zal hem 'n bewys geven voor de waarheid
			 myner stelling, zoodra ik deze plaats zal verlaten hebben, omdat ik by den
			 aanvang myner rede, my geen vyanden wil op den hals halen. Er zyn nog altyd
			 veel personen die 'n... drieëenigen haat koesteren tegen arithmetische
			 juistheid.
		
		
		  546.

		  De kans op dwaling in het oordeel wordt geringer, indien men van de
		  	te beoordeelen zaak iets weet, en zou ge-
{==8==} {>>pagina-aanduiding<<}
heel verloren gaan,
			 wanneer men van die zaak alles weten kon. Doch dit laatste is nooit het
			 geval. Zekere volksuitdrukking: ik weet er alles van, die tot 'n leeg
			 stopwoord is geworden - te Parys noemt men zoo-iets: une
			 scie, 'n zaag - is, wel beschouwd, 'n doorgaande bespotting onzer verwaande
			 onkunde. ‘Ik weet er alles van’ zou eigenlyk, wél opgevat,
			 beduiden: ik verkeer in de meening dat wat ik van de zaak weet,
			 alles is. Er blyft dan te onderzoeken over, hoe groot het terrein is,
			 dat buiten den gezichtskring ligt van den met weinig tevreden spreker, en dit
			 zal wel nagenoeg in verhouding staan tot wat hy wèl overzien kan, als de
			 oceaan tot den kring waarvan elk schepeling het middelpunt, en 'n cirkel van
			 ongeveer twintig mylen den omtrek uitmaakt.
		
		
		  547.

		  Hoe dit zy, onze plicht is - voor-zoo-ver we wysheid begeeren - niet
			 te zeer toetegeven in verklaarwoede, voor we ons wel overtuigd hebben dat de te
			 verklaren zaak inderdaad bestaat. De vraag: is dit zoo? behoort
			 ten-allen-tyde het onderzoek: waarom het aldus wezen zou, vooraf te
			 gaan.
		
		
		  548.

		  En nog iets is noodig. We zyn redelyk verplicht onszelf rekenschap
			 te geven van de beteekenis der woorden die - by benadering slechts -
			 onze gedachten voorstellen en onze denkbeelden afteekenen. Alle onderzoek
			 immers zou ydel zyn, indien wy 't niet eens waren met onszelf en anderen,
			 omtrent de identiteit der zaak welker behandeling ons bezig-houdt.
		
		
		  549.

		  Reeds elders heb ik gezegd: de jeugd moet zich oefenen in
			 bepalen. Dat ik daarby uitsluitend van de jeugd sprak, was uit
			 bescheidenheid en... wanhoop. Bescheidenheid, omdat ik vreesde dat ouderen myn
			 lessen zouden minachten. Wanhoop, uit twyfel aan den goeden uitslag myner
			 pogingen by zoovelen, die jaren lang zich vergenoegden met 'n zeer onwysgeerig:
			 à peu près, of 'n brutaal: in 't geheel niet.
		
		
		  550.

		  Ja, bepalen! Indien ik heden avend slagen mocht in 't aantoonen der
			 ware beteekenis van 't woord: Vrye Studie, zou ik 't hier doorgebracht
			 uur voor u en my goed besteed achten.
			  *
			 Niet omdat ik beweer u iets nieuws te kunnen zeggen - de waarheid is oud - maar
			 't zou kunnen zyn dat ik u het oude voorstelde op 'n wyze die 't voor
			 veroudering bewaarde. Zóó immers handelt ook de Natuur die -
			 onmachtig tot 
{==9==} {>>pagina-aanduiding<<}
 scheppen - telkens iets nieuws schynt voorttebrengen
			 door oneindige verandering van samenstelling. En méér doen, of
			 ànders handelen dan zy, kunnen we niet.
		
		
		  551.

		  Ik begon met te wyzen op de geringe kans eener juiste
			 opvatting, tegen-over de tallooze manieren waarop men zich 'n zaak
			 ònjuist kan voorstellen. (541) In
			 tydschriftjes als, byv. de Fliegende Blätter vindt men gewoonlyk 'n
			 vry uitvoerige rubriek met opschriften als: wie sich der Michelbauer einen
			 König vorstellt, of: was sich der vice-actuarius bei'm letzten
			 Urtheil denkt, e.d. Het spreekt vanzelf dat de koning van den Michelbauer
			 'n deftige stuursche onbewegelyke ouwe-heer is, met 'n stok of skepter in de
			 hand, omgeven door byldragers die op 'n wenk van Z.M. wachten, om dezen of
			 genen het hoofd voor de voeten te leggen. De adjunkt-griffier vraagt verbaasd,
			 wat er van hèm worden zal, zoodra er na 't laatste Urtheil -
			 vonnis - geen vonnissen meer te schryven zullen zyn? Elders vinden wy 'n
			 kinderwärterinn die in hooggespannen eerzucht zich voorstelt
			 eenmaal als baker te zullen fungeeren by de wieg van 't kind: Beschaving in
			 't Oosten, enz.
		
		
		  552.

		  Welnu, al deze en dergelyke zotternyen zyn niet zóó
			 overdreven als men meent, en nooit las ik onder bladvullingen van den almanak,
			 'n gemaakte bêtise, waarvan niet 'n tegenhanger zou aantewyzen zyn
			 in 't werkelyk leven. Een voorbeeld? Toen men in Mei 1848, te Batavia 'n
			 meeting hield, om ook voor Indie wat te vragen van de vryheden waarmee
			 de europeesche markt voor 'n oogenblik overvoerd was, kwam natuurlyk 't groote
			 woord: Vrye Drukpers op 't program: Ik verzeker u dat veel yverige
			 voorstanders van deze nieuwe vryheid daarmee bedoelden: kosteloos adverteeren
			 van sterfgeval, geboorte, huwelyk, enz.
		  Die domme liplappen, niet waar? Eilieve, niet zooveel dommer dan zy
			 die hier-te-lande voor Vryen-Arbeid van den Javaan yveren. Ik maak 'n
			 uitzondering ten-opzichte dergenen die - niet uit domheid, maar uit
			 politiek of industrieel eigenbelang - spekuleerden op den klank van 't woord
			 vry.
		  Hoe dit zy, noch die onnoozelen te Batavia, noch de misleide
			 filantropen in Nederland, zouden in den val geloopen zyn, indien ze hadden
			 aangedrongen op 'n bepaling der gebezigde termen, en ik zou niet spoedig
			 gereed zyn, indien ik alle my bekende voorbeelden wilde opsommen van
			 dwaling,
{==10==} {>>pagina-aanduiding<<}
 die uit het verkeerd toepassen van 'n klank, of uit het
			 verschillend opvatten daarvan, is voortgevloeid. Woordspeling, meer of min
			 opzettelyk, speelt 'n groote rol in de geschiedenis der afdwalingen van den
			 menschelyken geest, d.i. in de Geschiedenis der Mensheid.
		
		
		  553.

		  Wat is Vrye Studie? moet derhalve de vraag wezen die ik,
			 over vrye studie zullende spreken, my in de eerste plaats ter
			 beantwoording voorstel.
		  
		  vrye studie is 't onbelemmerd streven naar
			 waarheid.
		  
		  Eenvoudiger definitie zal er wel niet kunnen gegeven worden, naar ik
			 meen. Eenvoudig, wat den vorm aangaat, doch niet zoo eenvoudig van beteekenis,
			 daar 't woord onbelemmerd op duizenderlei wyzen kan worden uitgelegd.
			 Wat den een n belemmering is of toeschynt, schynt of is dit niet voor 'n
			 ander. Jazelfs komt het voor, dat sommigen 'n hulpmiddel zien, in wat door
			 anderen als 'n belemmering wordt vermeden of afgekeurd. Indien wy alzoo
			 elkander juist verstaan over de beteekenis van het woord: belemmering, 
			 zullen wy tevens vry wel overeenkomen in opvatting der bepaling: dat Vrye
			 Studie het onbelemmerd streven naar waarheid is.
		
		
		  554.

		  Veel zaken van hoog gewicht hebben slechts een negatief bestaan.
			 Gezondheid is absentie van kwalen. Reinheid, absentie van vuil. Onschuld,
			 absentie van het booze. Zoo ook is vryheid: absentie van dwang. Vrye
			 Study: absentie van belemmering in 't nasporen van de waarheid.
		  Indien wy ons voorstellen dat iemand onzer zich naar-buiten zou
			 begeven om te onderzoeken of het regent, zou 't van weinig waarheidszin
			 getuigen, hem a priori optedragen terug-tekeeren met het antwoord:
			 ‘ja, het mot 'n beetje’ of: volstrekt niet, de
			 lucht is helder.’ Wanneer het ons inderdaad om waarheid te doen is,
			 behooren wy aftewachten, niet voorteschryven, welk antwoord de
			 naar-buiten gezonden persoon ons brengen zal.
		  Doch er is meer. We mogen hem niet beletten de hem opgelegde
			 taak te volbrengen, door hem vasttehouden, en alzoo het onderzoek onmogelyk te
			 maken. Last tot onderzoek met verhindering van onderzoek, is even
			 dwaas als... zekere theologien die aan geblinddoekten het ‘onderzoekt
			 de schriften’ toeroepen.
		  En eindelyk is het van belang, wanneer 't ons inderdaad 
{==11==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 om juiste berichten over 't weder te doen is, daartoe iemand te kiezen, die
			 in zichzelf de noodige verstandelyke en zedelyke geschiktheid bezit om
			 ons de vereischte inlichting te geven.
		  Zonder nu m'n voordracht al te preekachtig intedeelen, acht ik het
			 niet ondoelmatig, hier plaats te geven aan de opmerking dat er in 't gekozen
			 voorbeeld drie hoofdoorzaken zyn aangewezen, waardoor ons streven naar waarheid
			 ydel kan gemaakt worden, drie belemmeringen alzoo, die 't slagen in den
			 weg staan:
		  
		  Ten-eerste. Het opdringen van 'n
			 vóóroordeel.
		  Ten-tweede. Het beletten van onderzoek.
		  Ten-derde. Ongeschiktheid van de onderzoekende persoon.
		
		
		  555.

		  Het opdringen van vóóroordeelen.
		  
		  Hieraan zyn wy onderworpen van de geboorte af. Onze eerste
			 professoren - min, baker, kindermeid en buurjongetjes - helaas, waarom moet ik
			 hier byvoegen: soms ook ouders! - beyveren zich, zoodra 't kind vatbaar wordt
			 voor indrukken, en dit is in zekeren zin reeds vóór de geboorte
			 het geval, van deze vatbaarheid misbruik te maken op 'n wyze die naderhand het
			 onbelemmerd streven naar waarheid in den weg staat. Het is of de omstanders by
			 'n kraambed zich haasten den pas-geboren wereldburger te overstelpen met hun
			 trop plein van opgehoopte dwaasheden, behoudens zyn recht om later
			 weerwraak te nemen, en zich daarvan te ontlasten, zoodra hyzelf in de
			 gelegenheid wezen zal 'n nieuwen reisgenoot onbekwaam te maken tot vrye
			 studie.
		  En... 't is zonderling, in dwaling kent de anders zoo nauwkeurig
			 boekhoudende Natuur geen balans.
		
		
		  556.

		  Wie 'n onwaarheid meedeelt, wordt geen leugen armer. Het onjuist
			 oordeelen gelykt 'n sloot die grooter wordt naarmate men meer daaruit
			 weggraaft.
		
		
		  557.

		  De eerste leugens waarmee men 't kind vatbaar maakt tot het slikken
			 van meer, zyn 't bakeren, kleeden, heen-en-weer schudden, wiegen en zoet-zyn.
			 Zelfs 't lichaam mag niet vry studeeren. De arme kleine die zich, met de heele
			 wereld van ruimte vóór zich, stoutelyk inbeeldt daarvan gebruik te mogen maken,
			 wordt... ingepènd: eerste belemmering! Kort daarna dost men 't arme
			 wicht in jurken, hoeden, keurslyfjes, kousen en schoenen, welke laatsten, om
			 toch goed 
{==12==} {>>pagina-aanduiding<<}
te doen zien dat ze tot niets dienen dan om het fatsoen
			 der ouders te toonen aan buurjuffers en bezoekers, geene of maagdelyke zolen
			 hebben. Men haast zich den kleine te stempelen met het eigenaardige cachet der
			 Westersche beschaving: likdoorns. Een baker of kindermeid die niet door
			 aanhoudend heen-en-weer schokken, haar best doet om de weeke hersentjes tot
			 moes te verwerken, wordt weggejaagd: ‘ze heeft geen hart voor
			 kinderen.’ Het eerste welkomstgeschenk waarmee wy onze kleine makkers
			 begroeten, is alzoo 'n kunstmatige zeeziekte. En, waar de armen of knieën
			 van kindermeid, baker of moeder te-kortschieten, heeft men een wieg uitgedacht,
			 'n hobbelende bak, die de misselyke beweging van 'n Zuiderzeeschen beurtman by
			 deining dwarsscheeps, vry-wel nabootst. Dat zoo'n kind er aan gewoon raakt,
			 betwist ik niet. Maar dat deze gewoonte het tevens voorbereidt om zeeziekerig
			 te denken, houd ik staande.
		
		
		  558.

		  En 't zoet-zyn! Geen vrye studie voor de longen!
			 Zwygen is de eerste plicht van den nieuwen wereldburger. ‘Och heden,
			 buurvrouw, 't kind is zoo zoet, je hoort het niet. 't Is of ik geen kind
			 heb.’ Dit is de grootste lofspraak die men den jonggeborene geeft, en
			 't heeft er veel van of de ouders de ware deugd van 't zyn, hierin
			 zoeken, dat hun kroost zich aanstelt alsof 't er niet was. Me dunkt, zy
			 die zich zoo verheffen op de onhoorbare kinderdeugd van hun spruiten, hadden
			 beter gedaan zich met poppen te behelpen, maar... zonder mekaniek. Want als de
			 nagemaakte kinderen door 't drukken op 'n klep in den onderrug: papa!
			 mama! kunnen zeggen, zouden wezenlyke kinderen van vleesch en been 't weer
			 winnen in zwygende deugd. Dus: geschudde hersens en werkelooze long! Is 't
			 wonder dat we zoo weinig begrypen, en dit weinige zoo slecht weten te
			 zeggen?
		
		
		  559.

		  Misschien heb ik deze opmerkingen ten-onrechte plaats gegeven in de
			 rubriek: opdringen van vóóroordeel. Een-en-ander maakte slechts
			 de voorbereiding uit, om alle volgende vooroordeelen met graagte, of althans
			 zonder weerzin, te doen aannemen. Zoo bestrykt en beduimelt u de magnetizeur.
			 Zoo laat u de bioloog om u te anaesthétizeeren eenige minuten op 'n
			 bepaald punt staren. Ik voorzie den tyd, dat deze heeren hun patienten in 'n
			 wieg of op den schoot van 'n baker zullen leggen, en voorspel hun 'n
			 schitterend succes.
		  Ja, dat alles is slechts voorbereiding. De eigenlyke toepassing van
			 de vooroordeelkultuur kan nu volgen. Men dringt 
{==13==} {>>pagina-aanduiding<<}
 het kind allerlei
			 leugens op, die niet zoozeer op zichzelf schadelyk zyn - de werkkring van den
			 knaap of van 't meisjen is daartoe nog te bekrompen - maar hierom zoo nadeelig
			 werken, wyl de kleine mensch gewoon raakt, in plaats van de vraag: wat is
			 waarheid? zich telkens deze andere vraag voorteleggen: wat zegt hierover
			 baker zóó of zóó? Hoe oordeelt de heilige die en
			 die? Hoe luidt de jurisprudentie van den Hove?
		  De ziel moet zich vergenoegen met nagemaakte spys, en raakt
			 zoodoende onbekwaam tot het verteeren van gezonde kost. Heb ik onrecht, dat
			 verzwakken der geestelyke magen te rangschikken onder de rubriek: belemmering
			 van 't streven naar waarheid? En is 't niet wreed, elken nieuw-aangekomene op
			 het reeds zoo moeielyk pad van 't leven, 'n vracht vooroordeelen te dragen te
			 geven, waaronder hy òf bezwykt, òf welker verwydering hem zooveel
			 moeite kost, dat hem ten-laatste èn tyd èn kracht ontbreken, om
			 de leeggemaakte ruimte te vullen met wat beters?
		  Wat my betreft, ik had schrynwerken kunnen leeren in den tyd en met
			 de moeite die ik besteed heb aan de koningen van Juda en Israël... 
		  Schrynwerken kan ik nog niet, maar die koningen heb ik vergeten. Dit
			 is iets gewonnen.
		  Is 't niet onzinnig... 
		
		
		  560.

		  En dus onzedelyk, want het verkrachten van de rede is
			 misdaad!
		
		
		  561.

		  ... is 't niet slecht alzoo, het kind te fatsoeneeren tot 'n
			 zoet kind, door 't de geschiedenis van braaf Jantjen en beleefd
			 Pietjen inteprenten, en 't gedurig te wyzen op beloonde deugd
			 als prikkel ten-goede? Immers, òf 't kind gelooft, en dan wordt het 'n
			 spekulant in zoet-zyn, òf 't gelooft niet, en 't vertrouwen is verloren.
			 Mèt de belooning zal 't dan ook het ware goed-zyn minachten, en
			 tevens 't weinige bruikbare dat men 't meedeelde in huis- en schoolkamer. By 't
			 herdenken in later leeftyd aan de onwaarheden, die men ons opdischte in onze
			 jeugd, komt zekere wrevel boven, die - in zachtgestemde harten niet het minst!
			 - vry algemeen leidt tot menschenhaat. Hoe - aldus redeneert onbewust ons
			 gemoed - zy die beweerden my lief te hebben, zy die geroepen waren my den weg
			 te wyzen, zy bedrogen my... wat heb ik te wachten van vreemden?
		  Misschien zal deze of gene my tegenwerpen, dat 'n groot deel van de
			 dwalingen waarmee men ons trachtte te vullen in 
{==14==} {>>pagina-aanduiding<<}
 onze jeugd, tot
			 het Onderwys en niet tot de Opvoeding behoort, en alzoo minder aan ouders dan
			 aan leermeesters te wyten is. Ik geloof niet dat deze verschooning opgaat.
			 Vooreerst: Onderwys is niet van Opvoeding te scheiden. Het onderwyzen immers
			 bestaat in 't meedeelen van denkbeelden. Met deze denkbeelden wordt de geest
			 van 't kind gevoed, en alzoo 't kind zelf opgevoed. Vervolgens
			 vraag ik, of zy die zich niet in-staat voelen tot het doen eener goede keus van
			 leermeesters voor hun kinderen, niet 'n voorbeeld zouden behooren te nemen aan
			 zekeren torenwachter die geen equipage hield, omdat-i daarboven in z'n
			 luchtwoning geen geschikte gelegenheid had om paarden te stallen? (Zie ook
			 in 
			 438, de parabel over
			 ornis.)
		
		
		  562.

		  Ik mag niet te lang uitweiden over de zonderlinge zaken die ons in
			 onze kindsheid worden ingeprent, en die 't onbelemmerd streven naar waarheid in
			 den weg staan. Niets zou me gemakkelyker vallen, dan deze geheele leesbeurt te
			 vullen met bydragen tot de waarheid der stelling: dat de inrichting onzer
			 maatschappy - en onze gekunstelde zeden! - 't vry
			 studeeren reeds van den aanvang af, zoo moeielyk mogelyk maken. Welk
			 begrip, om eens iets te noemen, moet zich 't kind vormen van den toestand dezer
			 landen in de middeleeuwen, wanneer hy daarvan niets weet, dan wat hem over die
			 graven geleerd is ‘die, volgens leentje in den Wouter
			 Pieterse, gedurig overgingen van 't eene huis in 't ander?’ - Wat
			 my betreft, de kans op schrynwerken staat goed. Ik ken er nog slechts
			 drie of vier meer, en die zal ik, met of zonder Gods hulp, ook wel kwytraken. -
			 Wat moet het kind denken over de eeuwige volksverhuizingen, die uit den aard
			 der zaak nooit zóó hebben plaats gehad als ze ons in de
			 schoolboekjes beschreven worden, of liever genoemd, want de
			 geschiedenis-fabrikanten wyden aan zulke gebeurtenissen gewoonlyk slechts 'n
			 enkelen regel, alsof ze de eenvoudigste zaak van de wereld vertelden? Welk
			 denkbeeld hecht het kind aan 't stichten van 'n stad, iets wat in den regel

			 niet geschieden kan, daar dit geen daad kan zyn van één persoon,
			 doch steeds 'n wording der dingen is, 'n soort van kristallizatie? Welke
			 voorstelling moet zich 't kind vormen van de roeping der mensheid, by alle
			 verrukkelyke vaderlandsliefden en gelooven die men hem als deugd
			 voorstelt? Hoe redt zich z'n gewiegd en gemangeld denkvermogen uit de
			 verwarrende vergelyking van 'n held brutus, 'n vaderlandsredder 
			 scaevola, en 'n misdadiger
			 orsini? Welk begrip moet het zich maken van vrouwelyke lieftalligheid
			 en van goede trouw, wanneer 
{==15==} {>>pagina-aanduiding<<}
 men hem die
			 afschuwelyke judith voorstelt als 'n heldin? Waar blyft ridderlykheid
			 en eergevoel, waar blyft deugd, als men bewondering vordert voor 't wyf
			 dat den dorstigen vluchteling sisera in hare tent lokte met melk, en
			 den armen heiden, met al z'n ongeloof, 'n doorslaand bewys gaf dat-i maar al te
			 geloovig was geweest in 't vertrouwend aannemen van hàar gastvryheid,
			 door hem met 'n pin door de slapen, 't hoofd vasttenagelen aan den grond?
		  Er zou waarlyk geen eind zyn aan de voorbeelden, hoe men op sommige
			 akademien ter verspreiding van onjuiste denkbeelden - d.h. zekere inrichtingen
			 van onderwys en opvoeding - de jeugd voorbereidt tot niet vinden van de
			 waarheid, en ik zal deze rubriek van m'n voordracht sluiten met 'n paar
			 herinneringen uit myn jeugd. 'n Paar uit velen!
		
		
		  563.

		  Vooreerst dan moet ik erkennen, eerst zeer laat eenig begrip te
			 hebben gekregen van 't woord: geschiedenis. Deze klank vertegenwoordigde
			 my de gedachte aan 'n klein blauw boekjen, op welks schutblad 'n verklaring
			 stond, dat: ‘geen exemplaren voor echt erkend werden, dan aldus door
			 den auteur onderteekend.’ En daaronder 'n krul. Men kon er den
			 schoolmeester uit proeven. Op de eerste bladzy werd de schepping in weinig
			 regels afgedaan. henoch, noach, abraham, mozes, david, salomo, herodes
			 vormden zoovele sporten om tot jezus te komen. Dit alles besloeg
			 slechts 'n klein deel van 't boekjen, en de auteur maakte in 'n noot de
			 bescheiden opmerking dat-i de gewyde zaken aan den katechizeermeester overliet.
			 Dit was billyk. Geef den katechizeermeester wat des katechizeermeesters is! Wat
			 de profane geschiedenis aangaat, leerde ik uit m'n boekjen allerlei zaken die
			 ik niet begreep, maar de slotsom luidde dat Nederland eigenlyk de spil was,
			 waarom alles draaide. Engeland, Duitschland, heel Europa waren
			 byzaken; parerga, van de Nederlandsche grootheid. Het slot - 
			 Napoleon was toen pas 'n jaar of
			 acht dood - was 'n dankzegging aan den Heer, die alles zoo wèl gemaakt
			 had... en 't scherm viel. Dat boekje was my de Geschiedenis. Ik zat er
			 op, ik sliep er mee. Ja, ingeval van nood, sloeg ik er 'n kameraad mee om de
			 ooren. Men zie hieruit dat het misbruiken der Geschiedenis ouder is dan de
			 twisten over Heiligerlee.
			  *
		  Maar heel vreemd keek ik op in '30, toen de mare ging: er komt 'n
			 nieuwe geschiedenis, Belgiën is afgevallen! Ik had ter-goeder-trouw
			 geloofd dat alles uit was, en dat er niets meer by kon. Het gevloekte
			 ondier was immers, met 
{==16==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gods hulp, door 
			 willem-theseus van Oranje
			 verslagen, en 'n andere willem - bygenaamd vader - regeerde
			 over 't ‘vrye Nederland.’ . Hoe is 't mogelyk, dacht ik, nog iets
			 daarby te voegen? En zóóver ging ik in m'n vereering van 't
			 blauwe boekje, dat ik 't in Februari 1831 den bravenvan
				speyk heel kwalyk nam, 'n heldendaad te hebben gedaan, die niet
			 stond op myn lystje van vaderlandsche zeemirakels.
		  Hoe 't mogelyk was zoo bekrompen te blyven, zou kunnen blyken uit de
			 volgende bydragen tot de kennis van onderwys en opvoeding in die dagen.
		
		
		  564.

		  We behandelden eens op de school, zekere - heel apokriefe -
			 vertelling over den admiraal de ruyter. 'n Vyandelyk scheepskapitein
			 was door hem gevangen genomen, en onze held zou dien man gevraagd hebben, wat
			 zyn - de ruyter's - lot ware geweest, indien eens de krygskans anders
			 uitgevallen, en hy in de macht van z'n tegenstander geraakt was?
		  Ik laat nu daar, of 't de ruyter paste zulke vragen te
			 doen. Doch 't antwoord van den krygsgevangene komt me nog zonderlinger voor.
			 ‘Ik zou u en uw manschappen, aan handen en voeten gebonden, in zee hebben
			 geworpen!’ De ruyter nam hieraan geen voorbeeld - ik denk dat
			 Heeren Staten hem dat ook zeer kwalyk zouden genomen hebben - en behandelde z'n
			 gevangene op gewone wyze. Hoe, weet ik niet, maar zonder bad. Het fabula
			 docet was natuurlyk: neem 'n voorbeeld aan de ontzettende bravigheid van
			 de ruyter, en gooi nooit iemand in zee. Ik, leerling, aspirant-weter,
			 vicestudent in vry onderzoek, waagde de schuchtere vraag: wat dien
			 krygsgevangene bewoog zoo brutaal te antwoorden? En 
{==17==} {>>pagina-aanduiding<<}
 dit vraag ik
			 nog. Die vreemdeling toch had niet school gegaan in Nederland. 't Boek van 
			 brand was nog niet geschreven, en
			 't standbeeld te 
			 Vlissingen nog in de maak. Hoe
			 kon hy dus weten dat die de ruyter 'n nederlandsche zeeheld was,
			 d.i. 'n vat vol deugds, onbekwaam tot alle kwaad? Lag 't niet in de rede, dat-i
			 by-wyze van vermaning, en om den overwinnaar zacht te stemmen, geantwoord had:
			 ‘wel, ik zou je 't leven zóó aangenaam gemaakt hebben, dat
			 je... dat je... puur verliefd zoudt geworden zyn op je eigen neêrlaag.
			 Doe óók zoo!’ 
		  M'n onderwyzer dacht 'r anders over. Met ruwheid jaagde hy me weg
			 van 't vrye-studieveld waarop ik den voet wilde zetten, met de woorden:
			 ‘de ruyter vroeg niet naar leugens, hy vroeg naar de
			 waarheid. Mauvaise-marque à Mr. edouard pour
			 impudence.’ 
		  Och, wat al mauvaise-marques heb ik later in 't leven
			 gekregen, voor zùlke impudentien!
		
		
		  565.

		  En nog 'n ander voorbeeld uit m'n herinnering. 't Was kersfeest. Men
			 voerde my naar de kerk, waar ik bidden moest, en zingen, en 'n preek hooren. Ik
			 moet erkennen dat by zulke gelegenheden 't woord feest me altyd geweldig
			 hinderde. 't Eenig begrip dat ik van feesten had, ontleende ik aan 'n plaat
			 waarop belsasar zoo verbaasd kykt naar de muurstenografie. Ik was nog
			 niet ver genoeg gevorderd in Vrye Studie, om te vragen waarom de hand
			 die deze zonderlinge wys van adverteeren koos, niet liever verstaanbare taal
			 schreef, 'tgeen de moeite van 't vertolken zou hebben uitgewonnen? Neen, op die
			 plaat boeide my voornamelyk 't aantal schotels en vazen. In die vazen was
			 tamarinde-stroop, meende ik. Op die schotels allerlei spys, en... sedert dien
			 tyd nam ik by de beoordeeling van 'n feestelykheid, altyd 't menu van
			 belsasar tot maatstaf. Dat ik dus 'n kersfeest in de kerk niet heel
			 aanlokkelyk vond, ligt voor-de-hand, en met looden schoenen ging ik derwaarts.
			 Ik durf niet verzekeren dat ik niet, wanneer ik onverzeld ware geweest, m'n
			 feestelykheid elders zou gezocht hebben, behoudens de verplichting om
			 thuiskomende verslag te geven van 'n niet gehoorde preek. Dit nu was niet heel
			 moeielyk, want zulke dingen zyn altyd 'tzelfde: herders, stal, engelenzang,
			 vrede op aard en welbehagen. Wie 't eenmaal gehoord heeft, kan nogal goedkoop,
			 en zonder vrees voor overlading van z'n maag, zooveel van die feesten geven of
			 bywonen als 'm goeddunkt.
		  Maar zie, onder-weg bespeurde ik dat 't zwaar gevroren 
{==18==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 had. 'n Jongen wierp steenen op 't ys, en waagde zichzelf er op, om te
			 beproeven... ja waarachtig, 't hield! Opgetogen - want by-gebreke van
			 belsarar's kannen en schotels, verheugde ik my in 't genot van glyden
			 en sleedjeryden - opgetogen riep ik uit: 't ys, 't ys... zie, 't houdt!
		  Helaas, er lag weer 'n mauvaise-marque voor me gereed. M'n
			 geleider berispte my met 'n bybelsch gelaat: ‘op 'n feestdag als deze,
			 kwam 't niet te-pas aan wereldsche genoegens te denken.’ Ik moest me
			 bezighouden met die herders en dat welbehagen!
		  
		  Arme Vrye Studie van m'n Achilles-pees! En arme hersens, arme
			 harten, die zóó worden gebiologeerd tot niet-denken, tot
			 niet-voelen, tot verlamming en dood! Waarlyk, 't is niet op zúlke wys
			 dat we ons geschikt maken tot Vrye Studie, tot onbelemmerd nasporen van
			 waarheid!
		
		
		  566.

		  Ik heb steeds opgemerkt dat redenaars die voorgeven hun voordracht
			 nauwkeurig te splitsen, zelden woord-houden. Wat my betreft, ik doe 't nooit,
			 en verdenk zelfs hen die zich stipt weten te binden aan de aangekondigde
			 verdeeling, van zekere pedanterie waarvan de Natuur, die groote tokohoudster
			 (158) niets weten wil. Zy geeft alles door-elkaar, en
			 weet steeds middel te vinden om 'n geheel te vormen, zonder de deelen te
			 katalogizeeren. Zoo vinden we de grondstof van den zuid-amerikaanschen
			 tonkaboon in versch gemaaid gras. Zoo heb ik kalksteenen gevonden in pas
			 gespleten bamboe. Zoo is 'r metaal - aluminium - in turf, en koper in
			 zeewater. Zoo is, in één woord: alles in alles.
		  Ach, zoo zal er ook misschien in 't tweede deel van m'n rede
			 tonkaïne uit het eerste zyn, en hier-en-daar wat aluminium
			 dat in de veenen van 't slot te-huis behoort... 
		  Om 't even, als wy de stof maar goed verwerken, onverschillig dan
			 waar we haar plaats gaven.
		
		
		  567.

		  We zouden namelyk nu in de tweede plaats moeten onderzoeken wat ons
			 in 't streven naar waarheid tegenhoudt, en werden tot deze verdeeling genoopt
			 door 't gekozen voorbeeld van iemand, dien men naar-buiten zond om te vernemen
			 hoe de weersgesteldheid is, en dien men te-gelyker-tyd beletten zou de zaal te
			 verlaten. Welnu, de vooroordeelen die men z'n kinderen inprent, zyn inderdaad
			 zooveel beletselen die hen vasthouden, en 't is ydel 'n ernstig streven
			 naar waarheid te verwachten van iemand die, door zulke
		  	vóóroordee-
{==19==} {>>pagina-aanduiding<<}
len beheerscht, meent dat streven te
			 kunnen nalaten. Le désir de paraître habile, empêche
			 souvent de le devenir, heeft larochefoucauld gezegd, en ik geloof daarby te
			 mogen voegen, dat niets meer de onkunde in de hand werkt, dan de meening dat
			 men niet onkundig is. 'n Andere spreekwys die de franschen bezigen om zekere
			 zelfgenoegzame verwaandheid te schetsen, is begrepen in de woorden:
			 ça ne doute de rien! Juist!Aan niets twyfelen is 't zekerste
			 middel om nooit iets te weten. Wie niet vertrekt, zal niet aankomen. Wie niet
			 streeft, zal niet bereiken. Wie niet zoekt, zal niet vinden.
		  Verre zy 't van my, te beweren dat ook 't omgekeerde waar is. Niet
			 ieder die zich op-reis begeeft, zal z'n doel bereiken. Niet elk streven wordt
			 bekroond. Niet ieder die waarheid zoekt, zal de waarheid veroveren. Doch
			 niets doen, niet streven, is in-stryd met de geheele Natuur.
			 Niets doen, niet bewegen, is verkrachting van ons zyn, dat
			 uit beweging bestaat. 't Is miskenning van onze roeping, die stryd wil ter
			 verovering van het onbekende. Niet streven naar waarheid is de
			 eigenlyke, alleen strafbare, alleen verfoeielyke zedeloosheid!
		
		
		  568.

		  Wie nu in dit streven zich laat binden door 't oordeel van anderen -
			 ik zou dit noemen: substitutie van denkvermogen - is niet vry in
			 z'n studie, en niet verantwoord, noch indien-i dwaalt, noch al had-i, slechts
			 toevallig dan, de waarheid gegrepen, die-n-i alsdan door anderen by-prokuratie
			 had laten opdelven. Wat niet in eigen ziel gegroeid is, bezit men niet, en men
			 moge nu-en-dan 'n peer plukken van den boom die uit buurmans tuin z'n takken
			 over onze schutting buigt, onze boom wordt-i daardoor niet!
			 (269)
		  Doch onjuist is dit beeld - als alle beelden! - want zulke gestolen
			 vrucht kan sapryk en smakelyk zyn, terwyl de waarheid welker wortels niet
			 gevoed worden door sappen uit den tuin onzer eigen ziel, alle geur, alle belang
			 en alle nuttigheid mist.
		
		
		  569.

		  Ça ne doute de rien! Aan niets twyfelen, alles meenen
			 te weten, te begrypen, is 't zekerste middel om onkundig te blyven. Natuurlyk!
			 Waarom zou men zich moeite geven om iets te verkrygen, dat men meent reeds te
			 bezitten? Maar eilieve, indien galileï, keppler, huyghens, newton, 
			 humboldt, aan niets hadden getwyfeld,
			 zouden ze niets gevonden hebben. En, lang vóór hen, de onbekende
			 jager die 't eerst z'n pyl van vischgraat of z'n lans met hoornen punt, voor
			 wapens 
{==20==} {>>pagina-aanduiding<<}
 van geslepen steen verruilde, moet getwyfeld hebben
			 aan de doelmatigheid van de voorvaderlyke werktuigen. Later moet hier-en-daar
			 twyfel ontstaan zyn, of steenwiggen niet met voordeel door dergelyke voorwerpen
			 uit gegoten koper en brons zouden kunnen worden vervangen? Weer 'n eeuw of wat
			 dáárna gingen de bronzen wapens onder in den stryd tegen 't
			 yzer... 
		  
		  Ik kan me zoo voorstellen hoe 'n oude grompot in de germaansche - of
			 vóór-germaansche - wouden, preeken hield tegen de twyfelzucht van
			 z'n eeuw, die alles op losse schroeven zette, en nu zelfs begon te tornen aan
			 de heiligheid van de stof waaruit vader wodan z'n dondermachine
			 gemaakt had. Tout comme chez nous! Als men de latynsche inauguratie-redevoering
			 van zekeren professer - volgens huët
			 kan ieder die hollandsch verstaat, dàt latyn prompt lezen - in de
			 een-of-andere vóór-germaansche taal overzet, hebben we precies de
			 woudpreek van zoo'n ontkoperden boschbewoner. Tòch drong 't yzer door,
			 en tòch zullen de leerlingen van dien godgeleerden professer - indien zy
			 althans zoo vry zyn, vry te studeeren, wat ik hun hartelyk aanraad...
			 
		
		
		  570.

		  Zie, daar ben ik inderdaad regelrecht aangeland in 't hartje van m'n
			 tweede deel. Ik wilde immers spreken over 't beletten van onderzoek? Is
			 'r grooter beletsel denkbaar, dan zulk professoraal verbod van twyfel? 't
			 Gezegde: ça ne doute de rien - ieder zal me dit toestemmen -
			 beduidt zooveel als ‘hy is 'n verwaande stommerik’ neen, erger nog:
			 ‘hy is, door 't versperren van den weg tot onderzoek, veroordeeld
			 ten-eeuwigen-dage 'n stommerik te blyven.’ Welnu, daar durft 'n
			 hoogleeraar, by 't aanvaarden van z'n ambt - als staal dus van wat men van 'm
			 te wachten heeft - dat stommerik-makend gemis aan twyfel als plicht
			 voorschryven!
		  
		  Ik vrees dat de geest van dezen of genen Urwald-knorrepot my
			 uit beleedigd zelfgevoel zal komen bespoken over die vergelyking, èn
			 omdat zyn brons-orthodoxie minder algemeen was dan de banvloek van den
			 utrechtschen professer, èn wyl hy après-tout in z'n
			 bosschen niet voor waarheid betaald werd. Want hoogescholen zyn eerst ontstaan,
			 nadat twyfelen 'n kanonieke ondeugd, en 't yveren daartegen 'n bezoldigd beroep
			 geworden was. Ik wensch niet te spoedig sentimenteel te worden, maar heb moeite
			 m'n verontwaardiging te bedwingen, by 't bedenken hoe de Staat, de Maatschappy,
		  	d.i. wy allen, 't onze bydragen om menschen te betalen voor 't smo-
{==21==} {>>pagina-aanduiding<<}
ren van de waarheid!
			 Noot van 1876. De titel van 't in de
				beide laatste nummers bedoelde prachtstuk was: De scepticismo hodierno caute
				vitando, en de delinkwent heet oosterzee. Reeds in m'n stukjen
				over laura ernst in de
				‘Verspreide Stukken’ vereerde ik die poging
				tot verstandsmoord, met 'n oorveeg.
		
		
		  571.

		  Wat toch is 't ànders, dat magistraal verdoemen van twyfel?
			 Meent die hoogleeraar dat hy en de zynen de waarheid gegrepen hebben, en
			 dat de zaak - als m'n geschiedenisboekjen - uit is? Heeft hy dan
			 die waarheid geërfd van z'n voorgangers? Zoo ja, dan had men 't daarby
			 kunnen laten, en verder onderzoek zou, met den leerstoel, kunnen
			 vervallen. Dit kan niet waar zyn, want de man gaf, door en met z'n optreden als
			 hoogleeraar, te kennen dat er nog altyd wat te zeggen viel. De waarheid die
			 hy zou verkondigen, beloofde dus aftewyken van de vorige, en in dit
			 geval vraag ik wie den armen, onvryen student borg-staat dat niet weldra
			 'n ànder hooggeleerde met nieuwe waarheid zal voor-den-dag komen,
			 en op zyn beurt het twyfelen aan zyn waarheid voor doodzonde zal
			 verklaren? Hoe maakt het die onvrye student, wanneer-i op twee of meer
			 kollegien, twee of meer tegen elkander indruischende waarheden hoort
			 verkondigen? Moet-i in diktaat zóó, gelooven aan de wet op de
			 vallende lichamen, en in diktaat zóó, aan hemelvaart? Moet-i 'n
			 afzonderlyk plaatsje bewaren in z'n onvry hoofd, voor geologie en
			 darwin's systeem, en elders 'n hoekjen openhouden voor Genesis?
			 Moet-i logika en geloof tegelyk herbergen, op-gevaar dat deze beide vyanden
			 elkander by de haren krygen, en alles kort-en-klein slaan in de al te gastvrye
			 herberg? Of... moet-i 'n voorbeeld nemen aan zekeren geneesheer te Amsterdam,
			 die op de vraag van 'n moeder of zekere spys schadelyk was voor 'r kinderen,
			 hoogstvoorzichtig antwoordde: ‘tegenwoordig... ja, mevrouw!’ 
		
		
		  572.

		  Doch nog andere oorzaken dan 'n professoraal verbod, kunnen ons
			 beletten de waarheid optesporen. Gelyk alles in de Natuur, zyn wy onderworpen
			 aan de wet der traagheid. Ik neem nu dit woord in wetenschappelyken zin. 'n
			 Voorwerp, in luchtledige ruimte eenmaal in beweging gebracht, en volkomen vry
			 van wryving, zou zich eeuwig met de aanvankelyke snelheid voortbewegen. Waarom?
			 Wèl, er is geen oorzaak voor 't tegendeel. Zoo ook bewegen wy ons
			 meermalen, indien slechts onze omgeving zich mede-beweegt en 
{==22==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 daardoor ons alle wryving bespaart, in zekere richting die ons van waarheid
			 verwydert, en 't terugkeeren hoe langer hoe moeielyker maakt. 'n Zeeman heeft
			 nautische kennis noodig, om waartenemen dat de stroom hem wegdryft, en om te
			 berekenen met welke kracht dit geschiedt. De onkundige passagier, geen botsing
			 ontdekkende tusschen schip en water, meent dat-i stil-ligt, en zou ten-laatste
			 zeer verwonderd wezen, ergens aantelanden waar-i niet wezen wilde. Zoo voert
			 ons ònze omgeving dikwyls 'n weg op, dien wy - aanhangers van Vrye
			 Studie, dat is: reizigers naar de haven van 't ware - niet zouden
			 gekozen hebben. Het stryden tegen dien stroom is niet gemakkelyk, maar
			 onmogelyk, ondenkbaar is deze stryd, wanneer we niet eenmaal weten dat
			 die stroom ons meevoert.
		
		
		  573.

		  Hoe ontdekken wy dezen verraderlyken aanval tegen onze vrye studie?
			 En hoe zeilen wy - om 'n zeemans uitdrukking te bezigen - dien stroom dood?
		  De stuurman kiest vaste punten, buiten de macht van 't vlietend
			 water gelegen. Hy vertrouwt z'n uitgeworpen loglyn niet - deze toch spant samen
			 met den vyand, en dryft leugenachtig mee met schip en watermassa - neen, hy
			 zoekt z'n steun in hooger dingen dan de bewegelyke zee. Zon, maan en sterren
			 bieden dáárom vaste uitgangspunten voor berekening aan, wyl ze
			 niet worden meegestuwd met 't vaartuig, door 't water. Waar nu
			 vindt iemand die z'n weg naar waarheid streng-stipt wil vervolgen, zoodanige
			 steunpunten tot 't bepalen van koers en verheid?
		  Elke professer in de theologie, ja ieder dorpspastoor, zou gewis
			 hierop terstond 'n antwoord gereed hebben. De maatstaf van de waarheid is
			 volgens deze heeren: de Schrift - dat wil zeggen de duizenderlei wyzen
			 waarop die Schrift, door verschillende heeren wordt uitgelegd - maar ik
			 vrees dat wy ons, op 't terrein van die zeemanschap, zeer dikwyls zouden
			 moeten vergenoegen met 't antwoord van den amsterdamschen geneesheer. Want de
			 navigatie-begrippen van de schriftgeleerden veranderen soms. En, daarop
			 vertrouwende, zouden wy weldra 't vreemde schouwspel zien, dat van de vele
			 passagiers op één schip, de een zou meenen in Afrika, de ander in
			 Engeland, de derde aan de Zuidpool aangeland te zyn.
		  De waarheid is, dat zy die op 't kompas zeilen van gepatenteerde
			 waarheidsstuurlieden, nooit ergens aanlanden. De eigenaardigheid van den
			 grooten ontdekkingstocht dien wy 
{==23==} {>>pagina-aanduiding<<}
 allen behooren meetemaken, ligt
			 juist hierin, dat ieder onzer aan 't roer behoort te staan, van z'n eigen
			 verstand. Ieder onzer is z'n eigen jason op de Argonauten-vaart naar
			 't Colchis van de waarheid, en wie 't sturen opdraagt of overlaat aan anderen,
			 heeft 't zichzelf te wyten dat-i in plaats van gouden-vlies en eer, slyk en
			 schande te-huis brengt.
		
		
		  574.

		  Maar nog-eens: welke vaste punten, buiten den stroom gelegen, biedt
			 ons de Natuur aan?
		  Welke punten?
		  Die Natuur zelf, de geheele Natuur! Wie háár
			 bestudeert, zonder vóóroordeel, zonder pas-geknipt vooruit
			 bestemd rezultaat, met den vasten wil om vry studeerende, de waarheid te
			 vinden, waarlyk hy zal niet meedryven! De stroom moge hier-en-daar
			 afbreuk doen aan z'n streven... niet alle afgelegde mylen verheid, mogen
			 immer zooveel mylen vooruitgang wezen... hy zal naderen, naderen, altyd
			 naderen! En dit naderen tot waarheid is 't ware gulden-vlies dat er voor ons
			 van Colchis te halen valt. Altyd zal er iets nieuws te veroveren vallen, want
			 't getal vyanden - wanbegrippen - is eindeloos. Maar by elke overwinning op
			 dwaling, in onszelf of anderen behaald, zal onze kracht stygen. Onze eerzucht
			 groeit aan, naar-mate ze meer wordt bevredigd... elke nieuwe prikkel zal
			 aanvuren tot nieuwen stryd, tot nieuwe verovering... en voorzeker zal hy
			 ten-slotte de rykste zyn, de tevredenste, de gelukkigste, die 't grootst aantal
			 minotauren in den doolhof van ons maatschappelyk Creta zal verslagen
			 hebben.
		
		
		  575.

		  Studie van de Natuur, als hulpmiddel tot vryheid van
			 studie? Ja. Het zyn liegt niet. Wie de wetten van 't zyn nagaat
			 - ik gebruik hier 't woord: wetten by-benadering; er bestaat
			 geen: opdat, alles is: omdat! - zeilt den stroom der vooroordeelen
			 dood. 't Voortdurend opsporen van de oorzaak der dingen - 't rerum
			 cognoscere causas, waarin zeer ten-rechte de latynsche dichter 't geluk
			 zocht - maakt ons van-lieverlede ontoegankelyk voor preconceptien van de
			 would-be geleerde fakulteiten, en geeft ons weldra zekere hebbelykheid
			 om te onderscheiden wat inderdaad is, geweest is, en blyven zal, en wat
			 in de termen valt van gelegenheidswaarheid, volksvooroordeel, modegeloof en
			 biologie.
		
		
		  576.

		  De mensheid, en bloc genomen, is minder goed - in redelyken
			 of zedelyken zin, zooals men 't nemen wil, en waarschynlyk is dit
			 één - de mensheid is minder goed dan 
{==24==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 de mensch. Misschien wel omdat ze langer leeft, en dus, zonder veel
			 gelegenheid tot Vrye Studie, meer tyd heeft tot afdwalen. Nooit stapelde
			 één persoon zooveel zotterny of misdaad - 'tzelfde alweer - op
			 elkander, als ons genus. We hebben heksen en ketters verbrand - ik meen
			 u niet, m'nheeren! - we hebben den toren van Babel gebouwd, of, wat nog zotter
			 was, we hebben dien willen bouwen. We hebben oorlog gevoerd. We hebben
			 keurslyven, beloonde deugd en inkomende-rechten uitgevonden. We liegen
			 dagelyks. We verstaan elkander niet... 'n natuurlyk gevolg van 't niet afwerken
			 van dien toren. We zoeken deugd in gewoonte, en maken van gewoonten onze deugd.
			 We verdraaien ons verstand, en pochen er op tegen-over de andere dieren, die te
			 bescheien zyn om ons tegen te spreken. We verachten ons eigen ras, zoodra we
			 exemplaren ontmoeten, die anders dwalen dan wy. We zyn verkwistend met de
			 duurste zaak van de wereld, daar wy onze rede weggeven om-niet, en gierig zyn
			 we met 't goedkoopste, wy die ten-eeuwigen-dage de waarheid in 'n put
			 verbergen. We hebben ‘de rechten’ en malle boeken, staatkundige
			 partyen, cylinderhoeden en theologie uitgevonden, en nog veel zotterny
			 meer.
		  Welk individu heeft zoo'n zondenregister? Welnu, al die
			 pekelzondjes had de mensheid kunnen vermyden, indien ze zich op Vrye
			 Studie had toegelegd, door 't indringen in de wetten van het
			 zyn.
		
		
		  577.

		  Fysika - om-der-liefde wil geen metafysika, geen
			 bovennatuurkunde, geen buitenïssigheid! - fysika is 't ware
			 geneesmiddel tegen 't verbranden van leelyke ouwe vrouwtjes en 't bouwen van
			 malle torens. Fysika is de ware vredestichtster. De soldaat diearchimedes doodsloeg, zou den man geen kwaad hebben
			 gedaan, wanneer-i eenig besef had gehad van 's mans hartelyk:
			 ??????! Fysika leert waarheid spreken, want
			 leugen wordt 'n gruwel voor iemand die dagelyks verkeert in den tempel der
			 Natuur, waar alles wáár, en 't onware onmogelyk is. Fysika
			 leert ons korrekt oordeelen, en beschermt tegen onzedelykheid die, wel
			 beschouwd, neerkomt op begripsverwarring. Fysika gymnastizeert het
			 verstand, en leert ons hoe we ons vasthouden aan stut, balk of koord van 'n
			 onbetwistbaar, door onszelf deugdelyk bevonden, gegeven, om 'n
			 onwraakbare konklusie op 'tjuiste oogenblik op 'r voeten te doen neerkomen.
			 Fysika leert ons - in een van haar onderdeelen: fysiologie - zacht
			 oordeelen over onzen naaste, want: begrypen is vergeven. Fysika bewaart
		  	ons voor ver-
{==25==} {>>pagina-aanduiding<<}
kwisting en gierigheid: door háár leeren
			 wy de dingen op de juiste waarde schatten. Fysika verdryft de begeerte
			 naar kunstspys voor den geest. Zy leert ons de rechten minachten,
			 meestal op fiktien gegrond, en alzoo vaak 'n bespotting van het Recht.
			 Zy bewaart ons voor smaak in zinledige litteratuur die 't horror vacui
			 in 't aangezicht slaat. Voor staatkundige partyen... naamlooze vennootschappen
			 ter verspreiding van twee waarheden tegen elkander in. Voor theologie... die
			 hysterische beschouwing van dingen die er niet zyn, en die dan ook, volgens 't
			 getuigenis van de adepten zelf, juist hieraan haar waarde ontleenen, dat
			 niemand ze begrypen kan.
		  Fysika in één woord, is de ware eenige
			 godsdienst! In 't onbelemmerd bestudeeren van de ryke Natuur, ligt 't middel om
			 de mensheid optevoeren tot de grootst mogelyke mate van byzonder geluk en
			 algemeene verbroedering. Indien deze of gene donderaar op den Olymp met
			 dit program niet tevreden is, dan verklaar ik 'm voor zeer exigent. En,
			 als job, noodig ik hem uit eens beneden te komen, en 'n proef te nemen
			 of hyzelf, ontdaan van z'n olympische hoogheid, in-staat wezen zou iets beters
			 te leveren of te beoogen?
		  Indien my de betrekking van Voorzitter op den Olymp en
			 wereld-wetgever ware opgedragen, zou ik m'n toevlucht nemen tot 'n citaat uit
			 cicero, en wel tot 't gewone slot van z'n
			 brieven: cura ut valeas. Curate ut valeatis: menschjes, zorgt dat 't u
			 goed ga!
		  Dat zou voorwaar 'n korte bybel zyn! En voor schriftuitleggers zou
			 'r weinig te verdienen vallen!
		  Als priesters, zou 't mensdom wèl doen zich tegen dien tyd te
			 voorzien van leeraren in de dingen die er zyn, tot op 't oogenblik dat
			 ieder-voor-zich 'n geordend priester ware geworden in den grooten tempel der
			 Natuur.
		
		
		  578.

		  't Spreekt vanzelf, dat ik 't woord Natuurkunde heb genomen
			 in den allerwydsten zin. Onze leerlingachtige verdeelwoede heeft van-lieverlede
			 onderscheid gemaakt tusschen de verschillende logiën, die toch, stipt
			 gezegd, allen neerkomen op dit ééne: onderzoek naar den aard
			 der dingen. Sirius gehoorzaamt aan dezelfde wetten als de knikker
			 van het kind. Warmte, barnsteenkracht, aantrekking, alles werkt overal gelyk,
			 overal vinden we 'n familietrek in 't algemeene streven. Ik heb 'n treffende
			 overeenstemming ontdekt, tusschen de zoogenaamde kansrekening - aanschouwelyk
			 voorgesteld - en de koraalvorming. De dwaas die te Wiesbaden verongelukt op 'n
			 serie van rood, had 'n vyand te bestryden van 
{==26==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gelyke soort, als de
			 schipper die op 'n onlangs geworden klipstoot. De Geschiedenis - niet
			 m'n blauwe boekje met den krul op 't schutblad - de Geschiedenis werkt op
			 dezelfde wys als koralen, poliepen en infuziedieren. Talen en dialekten
			 gehoorzamen aan de noodzakelykheid die de bazis uitmaakt van 't Darwinsche
			 stelsel... de eenvoudigste zaak der wereld, en hierom zoo laat bekend geworden.
			 Steden - ik zeide dit reeds -- kristallizeeren zich als stalaktiten,
			 bevriezende vensterruiten of kandysuiker. Staatsregeeringen houden zich staande
			 door 'n soort van capillaire attraktie. Wie de theorie van de
			 haarbuisjes goed bestudeert - en overigens past in 't lystje van 'n party - is
			 'n bruikbaar minister van financien. 't Veroveren van 'n vrouwenhart eischt
			 dezelfde gegevens van willen en kunnen, als 't veroveren van 'n werelddeel.
			  * De botanist zal begrypen hoe
			 zich ons beenstelsel uit kalk vormt, en 'n zoöloog of vetweider zal inzien
			 waarom de uit Brazilie naar Buitenzorg overgeplaatste vanille-orchidée
			 hulp noodig had om peulen voorttebrengen... 
		  Voor de honderdste maal: alles is in alles, en wanneer ik als
			 hulpmiddel tot Vrye Studie fysika in 't algemeen aanbeval, verzoek ik -
			 en niet 't minst! - achtteslaan op dàt gedeelte van de natuurkunde, dat
			 onszelf tot onderwerp heeft. Ofschoon 't slechts 'n verzemaker was, die
			 't gezegd heeft, wáár is 't: the proper study of mankind is
			 man.
		  Deze uitspraak geeft my aanleiding overtegaan tot eenige
			 beschouwingen die 't derde deel van m'n rede zullen uitmaken. We hebben namelyk
			 op menschkundige wys te onderzoeken: welke belemmeringen sommigen
			 individuen by 't vry studeeren in den weg staan. Alweer zal 't me
			 onmogelyk zyn, dit onderwerp volledig te behandelen. De soorten van beletselen,
			 in onszelf gelegen, zyn zoo talryk, dat ik me vergenoegen moet, slechts enkelen
			 daarvan aan te stippen.
		
		
		  579.

		  Sommigen worden beheerscht door 'n idee fixe. Hùn
			 vooroordeel is 't heilige huisje waaraan niet mag geraakt worden op-straffe van
			 anathema! ‘Praat wat je wilt... dàt, dàt of
			 dàt is 'n paal boven water!’ 't Is my wel, en ik erken dat er iets
			 palerigs ligt in zulke redeneeringen. Jammer maar dat zoo'n paal gewoonlyk
			 reeds was ingeheid in de dagen van grootvader of... vroeger, en 't dus de
			 moeite waard wezen zou, eens natezien of men dat ding nog altyd voor
			 dukdalf gebruiken kan? Hoe komt het, by-voorbeeld - om nu eens over
			 godsdienstige gezindheden te spreken - dat byna 
{==27==} {>>pagina-aanduiding<<}
 alle kinderen,
			 over erfzonde, transsubstantiatie, pauselyke macht of Mahomet's verdienste,
			 juist zoo denken als de ouders? Is 't niet zeer toevallig, dat in de meeste
			 huisgezinnen de Vrye Studie van heden juist dezelfde rezultaten
			 geeft als de vrye studie van 'n vorig geslacht?
		  
		  ‘O, zegt men, dit is zeer natuurlyk! Zulke of zulke begrippen
			 zyn den kinderen ingeprent.’ 
		  
		  Géén Vrye Studie alzoo! Juist wat ik bewyzen
			 wilde.
		
		
		  580.

		  Anderen weder zyn bevreesd voor zekere leegte die uit 't verlies van
			 'n leugen ontstaat, en haasten zich 't verlorene aantevullen met iets van gelyk
			 allooi. Ik kan me voorstellen hoe de romeins-grieksche beschaving - of
			 onbeschaving - van 't Bas-empire, met graagte de katholieke heiligen
			 aannam om de plaats van de verdreven goden te bekleeden. Nog heden is 't zeer
			 moeielyk 't Volk 'n dwaling te ontnemen, zonder - als 'n minister van
			 financien, die de zegelwet intrekt - te zorgen voor 'n behoorlyk - of
			 onbehoorlyk - équivalent. De zulken komen my voor als huisbedienden die,
			 na den vloer te hebben geveegd, terstond nieuw vuil daarop werpen: ‘omdat
			 'r toch iets liggen moet.’ Waar zóó'n honger naar
			 vuil en leugen bestaat, is zindelykheid en Vrye Studie onmogelyk.
		
		
		  581.

		  Wat moet ik zeggen van hen die uit trots of
			 hoofdigheid weigeren te onderzoeken of hun ‘paal boven
			 water’ verrot zou kunnen zyn? Zy die meenen dat hun verstand van heden 'n
			 gehuurde claqueur is voor hun intelligentie van gister? Zouden zy ook te
			 trots wezen om buikpyn te voelen na 't overladen van hun maag? Te trots om nat
			 te worden in 't bad? Of om waarde te hechten aan de achting van 'n genootschap
			 dat zich Vrye Studie ten-doel stelt?
		
		
		  582.

		  Moet ik wyzen op de velen die te traag zyn om te veranderen
			 van opinie? 't Getal van dezulken is groot, en ik heb medelyden met de
			 onnoozelheid van hun berekening. Want zie, toch moet de weg afgelegd
			 worden! Hun blyft ten-laatste slechts de keus om òf met meer dan gewone
			 inspanning intehalen wie voorbystreefde, òf al hygend achteraan te
			 sukkelen in 't bespottelyk zielegewaad van eenige modes geleden. Ze zien niet
			 in, dat hun afschuw van 't nieuwe niets is dan mislukte modernizeering van 't
			 alleroudste.
		
		
{==28==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  583.

		  'n Rampzalige belemmering van Vrye Studie ligt voorts in:
			 nationaliteit. Ik kan u - volgens myn vrye studie, die ik gaarne
			 wil toetsen aan de uitkomsten van anderen - verzekeren dat ik nergens
			 ter-wereld 'n volk gevonden heb, dat overeenkwam met de beschryvingen die me
			 over zulk volk waren opgedrongen. De Javaan is lui en lafhartig... 'n leugen!
			 De Franschman is vroolyk en beleefd... twee leugens! De Duitscher is
			 sentimenteel... 'n leugen! De Engelschman is lomp... 'n leugen! De Hollander...
			 bezit alle deugden. Hy is vryheidlievend, oprecht, edelmoedig, eerlyk... nu ja,
			 dit alles is de waarheid. Daarvan weet ik te spreken! Maar toch geloof
			 ik niet dat 't zoo terstond erkend zou worden door vreemdelingen die - zonder
			 vóóroordeel - ons land tot onderwerp kozen van hun vrye
			 studie.
		
		
		  584.

		  'n Hinderpaal op den weg van vry onderzoek is voorts:
			 zinnelykheid. Ik neem hier - tegen m'n gewoonte - dit woord in den
			 gebruikelyken zin. Hoe ik 't overigens opvat, doet nu niet ter-zake. Uit
			 zinnelykheid nemen wy indrukken - behagelyke of onbehagelyke - gemakshalve als
			 opinien aan, en meenen iets gedemonstreerd te hebben als wy uitdrukking geven
			 aan indrukken of gevoel. We zyn op dit punt als sommige geneesheeren, die koffi
			 of wyn al dan niet gezond vinden, naarmate zyzelf min of meer op die dranken
			 gesteld zyn. En meer nog, meent men dat 't katholicismus ooit zou geheerscht
			 hebben, zonder schilderyen, stand- of hangbeelden? Zonder eeuwig-jonge maagden?
			 Zonder beeldschoone naakte Sebastianen of Laurentiussen? Zonder indrukwekkende
			 gebouwen, zonder muziek, en zonder wierook?
		  Waarlyk, de dogmatiek van velen zit in neus, oogen, ooren en...
			 elders, en ik beweer dat deze organen geen behoorlyke werkplaatsen aanbieden
			 voor de Vrye Studie van 't verstand.
		
		
		  585.

		  Nog anderen leggen hun studie aan banden door zeker ziekelyk
			 overhellen naar valsche poëzie. Wie de waarheid niet aandurft, zoekt
			 verdooving in ongezonde leugens waarvan de klank 't gemis aan gehalte vergoeden
			 moet. Verzenmakery en zeker soort van muziek hebben veel kwaad gedaan. Onder
			 beschaafde en ontwikkelde tooneelspelers - er zyn er! - is zeker dicton
			 geldig: un premier ténor a le droit d'être béte, mais il
			 y en a qui en abusent. Welnu, dit misbruik-maken van 't recht om dom te
			 zyn, heb ik meermalen waargenomen by hen die klank voor zin nemen, en 't woord
			 ‘oordeel’ opvatten, alsof 't gezond verstand 'n privatieve
			 eigenschap van de 
{==29==} {>>pagina-aanduiding<<}
ooren was. 'n Andere uitspraak: ce qui ne vaut
			 pas la peine d'être dit, on le chante, noopt me tot de eenigszins
			 vrye vertaling: wat voor proza niet goed is, wordt in verzen gezet, en
			 ook hierby vindt 't gezond verstand: Vrye Studie, z'n rekening
			 niet! Ik heb meermalen in zoogenaamd beschaafde kringen 'n proef genomen
			 hoever de verkrachting van 't denkvermogen gaan kon, door verzen 't
			 achterste-voren - d.i. den laatsten regel 't eerst - voortedragen, en te
			 dikwyls is me deze proef gelukt, om veel vertrouwen te stellen op 't oordeel
			 van velen die sommige niet-averechts gelezen dichtregels zoo byzonder schoon
			 vinden.
		
		
		  586.

		  Doch, ook zonder klank-effekt, er ligt in de meening dat de waarheid
			 niet poëtisch wezen zou, 'n betreurenswaardige dwaling. De voortbrengselen
			 van onze letterkunde zyn uit afgronden en wolken gemaakt. Wanhoop, haat,
			 liefde, armoed, weelde, misdaad, deugd... alles is overdreven, overspannen, tot
			 't onmogelyke uitgerekt, verrekt en dus: onwaar. Niet aan de
			 poëzie wyt ik deze dwalingen. Zy wil waarheid. Neen, ze zyn
			 't gevolg van de zucht naar valsche poëzy, die voldoen moet aan
			 valschen smaak, aan valsche behoeften. Dat verdoemelyk namaaksel
			 is oorzaak van de minachting waaraan de ware poëzie is blootgesteld.
			 (114) Deze toch is met wysbegeerte één,
			 en streeft mèt haar naar 't juist begrip van den aard der dingen.
			 Ware poëzie is van vrye studie niet de tegenstandster, maar de
			 lieve, trouwe bondgenoot. (263)
			 Noot van 1876. Nog dagelyks ontwaar ik,
				dat vry algemeen de woorden poëzie en verzen-maken voor
				identisch worden gehouden. En deze bespottelyke dwaling bestaat niet alleen by
				leeken, by personen die op 't gebied van den geest tot den burgerstand
				behooren, maar ook by voorgangers, docenten en professoren. Wanneer zal men
				toch inzien dat 't rangschikken van zinsneden op maat en rym, 'n armzalig
				kinderachtig kunstjen is, dat met poëzie, d.i. 't albegrypend
				samenvatten van alles wat er voor den mensch valt waartenemen, volstrekt
				niets te maken heeft? Dat er dichters geweest zyn die verzen maakten, erkende
				ik reeds in 
				56. Die dichters zullen wel gegeten en
				gedronken hebben ook, maar niet dáárin bestond hun poëzie.
				(Zie verder n0.  
				600.)
		
		
		  587.

		  Ik ben tot u genaderd, hoofdvyandin van vrye studie: lafhartige
			 fatsoenlykheid! Tot u die uit menschenvrees dagelyks de waarheid kruisigt,
			 omdat zeker toongevend gepeupel zich wreken wil over 't uitgesproken vonnis van
			 ‘adderen-gebroedsel en gewitte graven!’ ‘Dat zegt men
			 niet... dat doet men niet!’ is de ultima ratio van deze
			 heeren, die in 't qu'en dira-t-on van
{==30==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de buren, 'n
			 vertrouwbaar kriterium van hun begrippen meenen te vinden. ‘Dat zegt
			 men niet!’ zal ook wellicht deze of gene Farizéer tot
			 jezus gezegd hebben, toen-i 't opëten van weduwen en weezen
			 verdoemde. ‘Dat doet men niet!’ riep men hem toe, toen hy op
			 den sabbath korenaren plukte, en daaraan z'n beschouwingen vastknoopte.
			 ‘Dat zegt men niet, dat doet men niet!’ zou men hem nog
			 heden-ten-dage toeroepen, indien hy in onze straten, in onze
			 gehoorzalen, in onze tempels predikte wat-i voor waar hield.
		  Ik durf vragen of de velen die my vooroordeelen omdat ik zyn
			 voorschriften niet voor verbindend, en hemzelf voor 'n feilbaar mensch houd...
			 ik vraag of zy denzelfden jezus dien zy voorgeven te aanbidden in den
			 hemel, zouden recipiëeren in hun salons op aarde, wanneer-i daar toegang
			 vraagde in de kleeding die men zoo pittoresk vindt op 'n schildery, d.h. zonder
			 das, zonder kousen en zonder broek?
		
		
		  588.

		  Lafhartigheid is een van de grootste bezwaren tegen vrye studie,
			 want niet minder dan de ware poëzie, heeft Wysbegeerte behoefte aan
			 dat hoofd-element van juist denken: aan moed!
		  En niet alleen tot 't verkondigen van 'n gevonden waarheid,
			 neen, tot het vinden en erkennen zelfs, is deze moed 'n
			 vereischte. By elk nieuw vooroordeel dat wy overwinnen, bevangt ons zekere
			 schroom om doortetasten, en 't gevondene tot ons eigendom te maken. 't Verlies
			 van 'n spook schynt op-zichzelf 'n spook, en velen onzer hadden eenmaal, als
			 karel XII in z'n eersten veldslag by 't
			 hooren der fluitende kogels, zekere opwekking noodig: ‘goed! Dàt
			 zal voortaan m'n muziek wezen!’ 
		
		
		  589.

		  Zoo ooit, dan is op 't slagveld van vrye studie die moed noodig by
			 't beoordeelen van de zedelykheid. Vergeten we nooit dat de
			 deugden van den dag geen deugd uitmaken, en dat de wetgevers op 't
			 gebied der zedelykheid vaak van meening veranderen. Wat is goed? Wat is
			 niet goed? zy de vraag die de vrye student zich voorlegt. Niet: wat is
			 geoorloofd volgens de zeden van de maatschappy, die in den regel
			 háár zeden geeft in-plaats van 't goede, en - als de
			 moeders met zoete kinderen waarvan ik sprak - meer acht-slaat op rust en orde,
			 dan op de eischen der waarheid, en de rechten van den individu. Wel erken ik
			 dat 't opvolgen van de gestelde regelen, voor-zoover daarmee geen hooger
			 belangen worden geschaad, plicht is. Ikzelf zou niet gaarne my in 't
			 
{==31==} {>>pagina-aanduiding<<}
publiek vertoonen in hemdsmouwen of ongeschoeid. Maar... indien 't
			 wegwerpen van rok en schoeisel noodig ware tot 't redden van 'n evenmensch...
			 indien zekere konventioneele toon my hinderde in 't uiten van meeningen die
			 hooger staan dan konventie... dan geloof ik de vryheid te mogen nemen,
			 ongeschoeid en ongekleed my te vertoonen, my te uiten, en te handelen, waar m'n
			 tegenwoordigheid, m'n meening of m'n hulp gevorderd wordt door
			 rechtvaardigheid, menschelykheid en waarheid!
		
		
		  590.

		  De beschikbare ruimte gedoogt niet, hier in 't breede te behandelen,
			 hoe Vrye Studie belemmerd wordt:
		  door verkeerd lezen, of onjuist verstaan,
		  door officieele verdraajing van de waarheid,
		  door 't zweren by de woorden des meesters... 
		  
		  Reeds elders heb ik gezegd, dat het
			 ????? ??? van pythagoras
			 me niet beviel in pythagoras. Hy had z'n jongeren dien vloek moeten
			 afleeren. Men bedenke dat het de plicht van den meester is, leerlingen te
			 vormen die hem overtreffen. Hun taak zal zwaarder wezen dan de zyne, omdat hun
			 meer dan hem gegeven is: zy hadden hèm voor zich!
		  
		  Hoe voorts onze Vrye Studie belemmerd wordt:
		  door 't belang dat velen hebben in 't handhaven van
			 voordeel-aanbrengende leugens,
		  door de zonderlinge meening dat Vrye Studie zou bestaan
			 òf in 'n liederlyk niets-doen, òf in 't versmaden van regel en
			 inspanning, alsof de Natuur haar schatten verspilde aan beschonkenen, droomers
			 en leegloopers,
		  door 't verwaarloozen van de gelegenheid om door anderen opmerkzaam
			 te worden gemaakt op de waarheid... 
		  
		  Men zegt namelyk, maar ik sta voor de waarheid niet in, en verzoek
			 ieder hoorder die geen telg is van deze of gene alma mater, me niet te
			 begrypen... 
		  Hoe zal ik fluisteren, om byna niet verstaan te worden?
		  Men zegt... ik durf waarlyk niet... 
		  Belooft ge my geheimhouding?
		  Men zegt dat er te... Salamanka studenten zyn, die meenen vry te
			 studeeren, door 't konscientieus vermyden van alle kollegie-kamers. Indien
			 ieder, die nooit kollegien bezocht, vry-student is, dan vraag ik 'n
			 diploom van doctor in de wysbegeerte voor alle Zuidzee-eilanders.
		  
		  Hoe er belemmering is:
{==32==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  in 't uitsluitend gehoor-geven aan stemmen die van één
			 zyde komen. Zoo ooit, dan is hier 't audi et alteram partem van
			 toepassing.
		  in 't te veel waarde hechten aan korte, schynbaar krachtige
			 gezegden. Niet altyd is 't pikante 'n kenmerk van de waarheid. Men wete te
			 onderscheiden tusschen schittering en warmte, tusschen vuurwerk en vuur.
		  Belemmering van Vrye Studie ligt:
		  in twyfelziekte - niet te verwarren met geoorloofden en
			 plichtmatigen twyfel! - 'n ziekte die niet na twyfel, door onderzoek, tot
			 weten, maar van weten, zonder onderzoek, tot niets
			 leidt.
		  Vrye Studie ontmoet 'n belemmering:
		  in den stryd tegen stoffelyk gebrek, waarin we door de kapitalisten
			 onder ons niet zoo vrygevig worden bygestaan, als zy die ‘in spoken
			 doen’ door hun geestverwanten. Bybel- en zendelinggenootschappen,
			 kerken, kloosters, beurzen ter bevordering van ònvrye studien,
			 alumniaten... zie, dit alles is beschamend voor hen die zeggen
			 prys-te-stellen op ontwikkeling, doch portefeuille en uitersten wil onkundig
			 laten van die voorgewende zucht naar vooruitgang. Bedenken ze niet, hoe zwaar
			 Vrye Studie den armen stryder valt, indien 't grootst gedeelte van z'n
			 tyd en geestkracht noodig is tot oplossing van 't probleem: hoe hy strydende
			 blyven zal? Is dan alleen op 't gebied van de waarheid, de werkman z'n loon
			 niet waardig? Beseft men niet, hoe
		  
			 De gloed van hooger geestdrift wordt gedoofd, 
			 Als 't leven slechts één kamp is met het lage, 
			 En uitstel van bezwyken hoogste prys? 
		  

		  Moet dan ten-eeuwigen-dage de arbeid van heden, beloond worden met
			 standbeelden in de toekomst? Is 't aan zekere lieden niet vergund te leven...
			 voor ze dood zyn?
		  
		  Neen, neen, dat alles mag ik slechts aanstippen - men zou me
			 verdenken van personaliteit, schoon daartoe volstrekt geen reden is - en ik wil
			 nu nog ten-slotte even wyzen op hen die Vrye Studie smoren, door haar te
			 begraven onder 't stof van winkel of bureau, kazerne of kanselary. Op de velen
			 die zich veroorloven geen mensch te zyn, omdat ze in koffie, diplomatie,
			 pelotonsvuur, schriftgeleerdheid of konsignatie doen. Eilieve, welk recht
			 hebben zy, meetespreken over de hoogere belangen van den mensch, indien zyzelf
			 erkennen hun muffe vakwysheid hooger te stellen dan vrye studie op algemeen
			 gebied? Dagelyks hoort men dezen of genen, schynbaar nederig ge-
{==33==} {>>pagina-aanduiding<<}
noeg,
		  	zich beroepen op de eigenaardigheid van z'n beroep, dat hem tot
			 zulke of zulke onderzoekingen den tyd niet laat. Is 't reeds
			 zóóver met onze maatschappy gekomen, dat men, om in 't leven te
			 blyven, 't hoogste goed des levens - ontwikkeling! - zou moeten opgeven? Maar
			 ze meenen 't niet! Voeg eens zoo'n vakman in koffie, diplomatie of
			 schriftgeleerdheid toe: ‘gy moogt niet meespreken!’ Terstond
			 zal men ontwaren dat-i wel degelyk aanspraak maakt op den rang dien Vrye
			 Studie geeft, en 't u zeer kwalyk-neemt dat ge hem by 't woord hieldt. Toch
			 hadt ge daartoe 't recht, want zoo-iemand beweegt zich - als 't houtluisje dat
			 door den schoolknaap werd ingesloten in 'n ring van speeksel - wel degelyk in
			 'n zeer nauw kringetje.
		  Navita de ventis, de tauris narrat arator, heeft ovidius gezegd. En 't is my wel, indien slechts niet
			 de heeren die over niets dan wind en ossen kunnen meespreken, zich den rang en
			 de rechten aanmatigen, die de natuurlyke en billyke belooning zyn van vrye
			 studie op het gebied der waarheid.
		  We zyn aan het einde. Niet van m'n onderwerp, maar van m'n
			 voordracht. Ik had moeite my te bekrimpen, want de stof is ryk. Ik ben
			 overtuigd dat velen uwer nog andere belemmeringen zouden kunnen opnoemen, die
			 uw vryheid van studie in den weg staan. Misschien worstelt ge daartegen.
		  Heil ons, zoo wy, als getrouwe dienstknechten ons verzettende tegen
			 biologie en traagheid, menschenvrees en vóóroordeel, geroepen
			 mochten zyn 'n steentje bytedragen tot het groote gebouw!
		  En niemand achte zich van deze roeping verschoond. Wie heden
			 toehoorder is, zy morgen voorganger. Wie heden ontving, geve morgen terug. In
			 elken kring, in iedere betrekking, zyn dwalingen te bestryden, en ieder lid der
			 maatschappy is verplicht zich tot ridder te laten slaan in den grooten
			 kruistocht tegen 't monster: leugen!
		  Moed, beleid en trouw in dezen stryd, zy de adeldom dien we onzen
			 kinderen nalaten, opdat het menschelyk geslacht, lyfeigenen en slaven thans van
			 domheid en vooroordeel, 'n geslacht worde van apostelen en prinsen, ja van
			 hoogepriesters en koningen, in den tempel en het ryk derwaarheid.
		  Ik heb gezegd. (60!)
			 Noot by latere uitgaven. De meeste
				volgende nummers van dezen bundel bevatten kommentaar.
		
		
		  591.

		  Over publieke voordrachten. De nummers 
			 541 tot 
			 590 werden aanvankelyk in 't
			 studentengenootschap vrye studie 
{==34==} {>>pagina-aanduiding<<}
 te Delft, en
			 later elders, voorgedragen. Indien 't my eenigszins mogelyk is - want ik sprak
			 in den thans bedoelden zin nooit in 't publiek, dan gedrongen door oorzaken van
			 bykomenden aard - hoop ik voortaan die wyze van verkondiging van wat ik voor
			 waarheid houd, te vermyden. Ik geloof namelyk dat de waarheid met zulke
			 voordrachten niet gediend is. Redenary is 'n kwaal, en wordt, omgekeerd, door
			 andere maatschappelyke kwalen in-stand-gehouden. Hierin vertoont zich als
			 gewoonlyk, de bekende wechselwirkung. Ons denken en onze
			 uiting werken wederkeerig op elkander.
		
		
		  592.

		  Wy ontvangen onze indrukken byna voortdurend. Dit geschiedt met zoo
			 weinig inspanning, dat wy eerst later aan onze vermoeienis bespeuren hoe
			 daartoe toch eenige inspanning blykt noodig geweest te zyn. Het verwerken van
			 die indrukken tot gedachten vordert reeds zekeren arbeid waarvan we, traag
			 genoeg, ons zoo slordig mogelyk afmaken. Uit schaamte over deze traagheid maken
			 wy onszelf diets dat de rekruut: indruk, onder onze leiding al vrywat
			 tot soldaat geavanceerd is. (503) Tegen den derden,
			 alleen wezenlyken, arbeid: de gedachte afteronden en te vormen tot 'n beeld
			 van denken, zien we gewoonlyk op. De rekruut moet maar zoo van den ploeg 't
			 veld in. Dit geeft slechte kampanjes.
		  We willen nu - al te onbescheiden, voorwaar! - eens stellen dat we
			 deze fouten vermeden, en ons gewoon maakten elken indruk die zich aanmeldde by
			 ons werfbureau, behoorlyk te drillen. Wy laten hem soldaten- en pelotonschool
			 doorloopen, jazelfs we zyn niet tevreden slechts 'n soldaat gemaakt te hebben,
			 onze loffelyke eerzucht gaat zóóver, dat we onzen leerling willen
			 vormen tot officier, tot generaal, tot maarschalk, tot iets onoverwinnelyks,
			 iets kompleets: we willen 'n denkbeeld verwezenlyken, dat volmaakt is.
			 De betrekkelyke onvolmaaktheid van ons slagen stoort den gedachtenloop dezer
			 voorstelling niet, daar ik slechts van pogen spreek.
		  Ons voornemen is gelukt: het denkbeeld is er.
		  De waarheids-artist moet liefhebben. Dit is 'n integreerend
			 deel van z'n wezen. Liefde dringt tot meedeeling. De gelukkige
			 ‘ziener’ of ‘vinder’ voelt zich genoopt aan anderen te
			 toonen: wat-i ‘gezien’ en ‘gevonden’ heeft. Over
			 indrukken van lager orde die tot meedeeling dringen, spreek ik nu niet. Ik laat
			 eigenliefde, roemzucht, winstbejag, buiten spel. Wil men dat alles meerekenen,
		  	en zelfs de Liefde ge-
{==35==} {>>pagina-aanduiding<<}
heel wegcyferen, wil men alleen aan
			 byzaken toeschryven, wat ook zonder deze byzaken zou worden te-weeggebracht
			 door de hoofdzaak, 't is my voor 't oogenblik wèl, omdat de konklusie
			 'tzelfde blyft: wie iets goeds meent gevonden te hebben, voelt zich gedrongen
			 dit te toonen.
		  De vraag is alzoo: of 'n denkbeeld, dat we in-verband met ons
			 streven naar waarheid vormden, op de meest geschikte wyze wordt
			 vertoond, dat is: of onze meening over een-of-ander belangryk onderwerp,
			 't best wordt meegedeeld in zoogenaamde publieke voordrachten?
		  Men weet nu reeds dat ik dit ontken, en vergunne my dit oordeel
			 eenigszins toetelichten.
		
		
		  593.

		  Zyn de hoorders voorbereid om de te verkondigen waarheid - d.i. wat
			 de spreker voor waarheid houdt - in hun gemoed optevangen op 'n wys die
			 overeenstemt met de moeite welke de spreker zich gaf, om deze veronderstelde
			 waarheid te vinden? Dit is onmogelyk. 'n Zoogenaamde verhandeling kàn
			 zyn - en zou misschien behooren te zyn - de quintessens van maanden denkens.
			 Ja, men kan zich voorstellen, dat de rezultaten der wysbegeerte van 'n geheel
			 leven waren samengeperst in zóó weinig woorden, dat men ze in
			 één half uur, of zelfs in weinige minuten, zou kunnen
			 uitspreken.
		  Op zoo-iets doelde ik in 
			 63, waar ik zeide dat alles wat volgens de
			 Evangelien door jezus gesproken is, nog geen half vel druks zou
			 beslaan... 'n opmerking, die door veel verkeerd-lezers als smaad beschouwd is.
			 Wel 'n bewys dat men my zoo-min verstaat, als hy verstaan werd door zyn
			 tydgenooten. Ik zal de laatste zyn, die 'n wysgeer verwyt dat-i weinig woorden
			 gebruikt. 't Valt me al hard genoeg dat men zoo dikwyls myzelf noodzaakt tot
			 uitvoerigheid.
		  Wie twyfelt aan m'n tegenzin in ‘aan den weg timmeren’
			 gelieve te letten op den ouderdom dien ik bereikt had, voor ik me uit den
			 kleinen kring van m'n omgeving - 't ware terrein waarop mynliefde me
			 noopte tot meedeelen - liet wegdringen naar den publieken weg. Zonder de
			 noodzakelykheid om den stryd tegen de mishandeling van den Javaan overtebrengen
			 op grooter terrein, zou men waarschynlyk van my, als publiek persoon, nooit
			 iets vernomen hebben. En zelfs na 't verlaten van Lebak, heb ik jaren lang
			 gezwegen.
		
		
		  594.

		  Voor den verhandelaar alzoo, is de kans dat de aandacht van z'n
			 hoorders hem kan volgen en begrypen, des te geringer, naarmate hyzelf in
		  	zekeren zin z'n wysgeers-
{==36==} {>>pagina-aanduiding<<}
plicht beter volbracht heeft. Hy zou
			 ‘om te bevallen’ zich niet ten-doel moeten stellen, waarheid te
			 verkondigen, maar iets meetedeelen dat - wáár of niet - kan
			 geacht worden te passen in 't een-of-ander leeggebleven hoekje van den smaak,
			 der kennis, of van 't oordeel zyner hoorders. Hy is dan iets als 'n meubelmaker
			 die zich niet mag bezighouden met de vervaardiging van goede stukken - alweer:
			 van wat hy in-gemoede daarvoor houdt - maar allerlei voorwerpen moet
			 in-voorraad hebben, die niet te breed, niet te hoog, niet te mooi, niet te
			 leelyk, niet te duur zyn, voor onbekende klanten wier smaak en behoefte hem
			 vreemd bleven. 'n Stuk dat naar den eisch der zaak vierkant behoorde te
			 wezen, kan niet geplaatst worden omdat ‘de kamer zoo giert.’ 't
			 Ledekant dat, naar verhouding van lengte en breedte, 'n toestel vordert van
			 zekere hoogte, kan niet op dien entre-sol staan, enz. enz.
		
		
		  595.

		  't Streven naar 't volmaakte, geraakt alzoo in-stryd met de
			 noodzakelykheid om te voldoen aan 't bruikbare. En deze stryd is den wysgeer
			 noodlottig.
		  Of hy beroept zich op den adel van z'n zending, en weigert te
			 buigen onder voorwaarden die z'n kunstenaarsziel beleedigen, en... dan verkoopt
			 hy z'n meubels niet, met 't verdrietig gevolg dat-i verhongert, 't geen
			 hem vooral hierom hard valt, wyl hy z'n roeping zoo gaarne nog eenigen tyd had
			 willen volgen... 't leven is toch reeds zoo kort voor kennen, weten en
			 kunnen!
		  Of hy buigt onder zulke vernederende eischen, knutselt,
			 knoeit, levert - met groote winst misschien - 't bruikbare, en... is gevallen!
			 Hy heeft het beste dat in hem was, verkracht. Van wysgeer werd-i marskramer.
			 Van artist, in zoo hoogen zin, opperman.
		  En we hebben 't recht hem te minachten, in zóóverre
			 dat we geen woord meer aan hem wyden, vooral daar we iets over den ander te
			 zeggen hebben, die niet verkoos meubels te maken voor gierende
			 entre-sols.
		
		
		  596.

		  Deze, zeiden wy, buigt niet. In z'n cel bespiedde hy den aard
			 der dingen, en hy zal straks, over 'n dag, over 'n maand, hier-of-daar
			 meedeelen wat-i ontdekt heeft.
			  *
{==37==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Daar zal hy staan te oreeren in 'n preekstoel - 'n houten broek,
			 noemde de hoogleeraar abrah. van der hoeven
			 zoo'n ding - of op 'n schavotje, met 'n tafeltje voor zich, en 'n glas
			 suikerwater er op... 
		  
		  - Zou ik 't weer omgooien, als onlangs? siddert hy.
		  
		  ... en 'n lezenaar... 
		  
		  - Zou 't ding weer wibbelen, vraagt-i angstig, want hy herinnert
			 zich hoe zeeziek dit maakt, en hoe z'n oogen schemeren. O, m'n oogen! jammert
			 hy. Hoe zou ditmaal 't licht zyn? Zal men me weer plagen met 'n verblindende
			 gaskroon die me in de oogen brandt? Die m'n arm manuskript geheel onzichtbaar
			 maakt, en m'n hoorders nagenoeg?
		  
		  Reeds zulke bedenkingen zouden voldoende zyn, om den zoeker
			 eenigszins te hinderen in z'n nasporingen. Er zyn oogenblikken waarin hy iets
			 voelt als: o, dien steen der wyzen zou ik hun wel kunnen toonen... als ik maar
			 zeker was dat m'n tafeltje vast zal staan! Men bedenke dat zekere werkingen van
			 den geest vele gewaarwordingen pynlyk maken, die ons niet of niet zoo gevoelig
			 deren zouden, als we minder werk maakten van 't drillen onzer rekruten. Er is
			 smart in 't voortbrengen! (30) Hebt ge 'r wel eens aan
			 gedacht, lezer, dat 'n denker behoorde verpleegd te worden met dezelfde
			 omzichtigheid als 'n kraamvrouw?
		
		
		  597.

		  Welnu, den arme die niets liever wil dan geven wat-i heeft, maar er
			 tegen opziet, in hoogst-ongunstige omstandigheden aantebieden wat-i misschien
			 nog niet heeft, wacht zwaarder pyniging dan de reeds genoemde storingen in z'n
			 gedachtenloop. Z'n zwangerschap was onrustig, wat zal 't zyn als 't uur
			 aanbreekt van 'n verlossing, die niet dan ontydig wezen kàn, dewyl men
			 dat uur geheel willekeurig vooruit bepaalde? 't Is immers onmogelyk, nu reeds
			 te weten, of ik op dezen of genen avend iets zal hebben te zeggen over 't
			 een-of-ander onderwerp, welks behandeling nagenoeg gepast wezen zal?
		  Het is 'n zonderlinge gewoonte van de meesten die uitnoodigen tot
			 het houden van 'n voordacht, dat ze steeds willen weten waarover men spreken
			 zal, als ware de redenaar 'n muzikant - de instrumentale voorlezer slechts van
			 wat anderen dichtten - die zich kan verbinden 'n bepaald stuk
			 ‘uittevoeren.’ Dit is dan ook de reden die me zoo dikwyls
			 noodzaakte slechts te lezen wat ik thuis schreef, omdat ik, 
{==38==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 voor-de-vuist sprekende, gevaar-liep iets anders te behandelen dan... op de
			 komediebriefjes geannonceerd stond. Sommige lezers, die tevens hier-of-daar m'n
			 hoorders waren, zullen zich herinneren dat ik vaak ‘buiten 't
			 boekje’ ging, en dan was 't soms inderdaad moeielyk terugtekeeren op den
			 rail dien ik, te-huis schryvende, gelegd had. 't Spreken voor-de-vuist,
			 geheel-en-al, zou veel gemakkelyker zyn dan lezen, indien 't kon
			 geschieden in oogenblikken van opgewektheid, die echter zeer zeldzaam
			 samenvallen met 'n vooruitbestemd uur.
		
		
		  598.

		  De omlaag-trekkende voorgevoelens die den ziener belemmeren in z'n
			 vlucht, vóór 't verlaten van de cel waarin-i z'n gedachten zoo
			 goed mogelyk trachtte te ordenen, waren niets in vergelyking van wat hem
			 wacht... by 't betreden van tribune, kansel of estrade, meent ge? Neen, lezer,
			 zóóver zyn we nog niet. De man die daar - door nood geperst, vaak
			 - zal optreden, om wat oogst te toonen van den akker zyns geestes, moet eerst
			 gepynigd worden door hènzelf wier opkomen te dier plaatse overigens iets
			 als sympathie zou kunnen beduiden.
		  Zeer zelden heb ik 't geluk gehad de plek waar ik spreken zou, te
			 bereiken, zonder eerst de vreeselyke spitsroedenstraf te ondergaan van 'n
			 woelig antichambre-publiek
			  * dat
			 plaats-maken zou voor 'n koning, voor 'n minister, voor 'n beurspilaar, voor 'n
			 zangeres, voor 'n kunstryder misschien, maar dat ter-nauwernood doorgang opent
			 aan den man van wien het - dit immers getuigt aller tegenwoordigheid op die
			 plaats - meent iets te kunnen leeren.
		  De onnoozele waarheidzoeker leest in houding en op gelaat, hy hoort
			 luid klinken in gekuch, gelach, gefluister, in schuifelen met schoeisel en
			 stoelen... àlles roept hem toe:
		  
		  - We hebben je betaald!
		  
		  En hy buigt 't hoofd onder dat verwyt, hy die op zyn beurt zoo
			 weinig betaalt, omdat-i alles offerde.
		  Ik wil niet toegeven in den lust, die my 'n oogenblik beving, om te
			 verhalen wat de redenaar by zulke gelegenheden zoo-al te hooren krygt. 't Is al
			 te bitter, en loopt vaak in 't gemeene. Om alzoo nu niet van rechtstreeksche
			 beleedigingen te spreken, denke men na over de verlammende 
{==39==} {>>pagina-aanduiding<<}
 werking
			 van uitdrukkingen en handelingen, die - ook zonder booze bedoeling nu - den
			 spreker tot de overtuiging brengen dat z'n hoorders in 'n geheel andere
			 stemming zyn, dan tot 't wèl opvatten van z'n woorden noodig wezen
			 zou.
		
		
		  599.

		  Om 't even! Hy tracht zich te verstalen, en dringt, schynbaar niet
			 gekwetst, door. Ik sla nu de kleine verdrietelykheden van stoffelyken aard
			 over, waarop ik reeds doelde, onder opmerking evenwel dat ze allernadeeligst
			 werken op de hoofdzaak. 't Zy zoo. We weten nu eenmaal dat we hier te doen
			 hebben met de behandeling van elokwentie met hindernissen. Hoofdzaak is dit
			 evenwel niet. 't Komt er heel weinig op aan, of 'r ‘mooi’ gesproken
			 wordt. Ik hecht hieraan niet de minste waarde, noch voor myzelf noch in
			 anderen. Integendeel, ik houd niet van mooispreken. De vraag is: of de
			 waarheid gebaat wordt met 'n aan haar gewyde eerdienst, in zùlke
			 omstandigheden?
		  By 't spreken voor-de-vuist zal de smartelyke indruk dien de spreker
			 opving, hem 't helderzien beletten. Hy had nog geen tyd dien indruk te regelen,
			 te vernietigen, te verdooven, of te overwinnen, al naar 't in 't belang van 'n
			 juiste opvatting noodig blyken zou. Hy is patient - lyder - in-stede van
			 voorganger. Hy die de nuchtere taal der waarheid spreken zou, ondergaat zelf de
			 beneveling die 't gevolg is van pas geleden smart. Hy die anderen den rechten
			 weg zou aanwyzen, loopt zelf gevaar aftedwalen op de bywegen van toorn en
			 bitterheid, of al ware 't slechts van weemoed.
		  
		  Maar, meent ge, deze bezwaren vervallen, indien men slechts een
			 te-huis geschreven rede voorleest?
		  
		  O neen! In de eerste plaats werkt reeds 't voorzien van de
			 zoo vaak ondergane krenkingen, storend by 't samenstellen van 'n
			 voordracht op schrift. Maar er is meer. Zelfs in oogenblikken waarin de
			 schryver zich 'n sympathiek auditorium voorstelt, heeft het bewustzyn
			 dat 't geschrevene zal moeten worden voorgedragen, 'n nadeeligen invloed
			 op 't streven naar waarheid.
		  Men bedenke dat somwylen de eischen van frazenbouw, van uiterlyke
			 welsprekendheid, van... redenary in één woord, niet zonder
			 moeite, en soms volstrekt niet, in overeenstemming zyn te brengen met de
			 roeping van den denker. Stel u eens voor - om 'n voorbeeld te kiezen, dat juist
			 door z'n overdrevenheid geschikt is m'n bedoeling duidelyk te maken - dat 'n
		  	wiskundige 'n waarheid had ontdekt van stipt-
{==40==} {>>pagina-aanduiding<<}
mathematischen aard.
			 Herinner u - of weet, als ge dit nooit mocht hebben vernomen - dat wiskunde
			 in-geenen-deele 'n zoogenaamd droog vak is... 
		
		
		  600.

		  't Weinige dat ik er van weet, was me steeds een der rykste en
			 zuiverste bronnen van poëzie. Aan de inspanning om waarheid te zoeken op
			 't terrein van exakte wetenschap, heb ik de heerlykste oogenblikken van m'n
			 leven te danken, en de kracht die my tot-nog-toe staande hield. Ik noem niemand
			 'n dichter, die dit niet begrypt. Men versta my wel. Ik beweer niet dat de
			 beoefening der wiskunde iemand tot poëet maakt - in hoogen zin altyd.
			 Verzenmaken heeft hiermee niets, totaal niets uittestaan - ik
			 beweer dat 'n dichter poëzie vindt in de wiskunde, en van de beste
			 soort! Eigenlyke mathematici - vakmenschen - zyn zelden dichters en dit hebben
			 ze gemeen met de vele anderen die zich gewoonlyk niet aan wiskunde
			 te-buiten-gaan.
		  Reeds elders - in de wouter-geschiedenis - heb ik gewezen
			 op 't verband tusschen de drift tot uitvinden, ontdekken, indringen, bezitten
			 en exploiteeren, en: wellust. 't Zou me aangenaam wezen, lezers te treffen die
			 in-staat zyn deze synthetische eigenaardigheid van de natuur der dingen
			 wysgeerig optevatten. Ook in deze zaak blykt ons dat gelyksoortige oorzaken de
			 schynbaar-meest-uiteenloopende gevolgen hebben. Misschien is 't de ideale taak
			 der wysbegeerte alle waargenomen verschynsels tot 't kleinst-mogelyk
			 getal oorzaken terug te brengen, en wie weet of er niet eenmaal blyken zal dat
			 dit getal... géén getal en slechts 'n eenheid is: het
			 zyn. Het zyn, met al z'n eigenschappen, die wellicht zullen kunnen
			 worden teruggebracht tot één hoofdwet, waarvan de tallooze, door
			 óns geklassificeerde eigenschappen onderdeelen zyn, of misschien slechts
			 verkeerd begrepen verschynselen, welker gelyksoortigheid aan ons gebrekkig
			 opmerkingsvermogen ontsnapt. (491)
		  Dàt we zooveel klassificeeren, is 'n gevolg van ons weinig
			 weten en beperkt verstand. Om over 't weinige, dat onder ons
			 waarnemingsvermogen valt, te heerschen, hebben wy de toepassing van 't divide
			 et impera noodig.
		
		
		  601.

		  Stel dan dat onze wiskunstenaar, opgetogen over z'n vondst, z'n
			 rezultaten - wiskunstig gedemonstreerd - wilde meedeelen aan z'n vakgenooten.
			 Aannemende dat zy allen belangstellen in de zaak - want ik wil de aanmerking
			 ontgaan, dat 'n gewoon publiek onverschillig zou kunnen zyn
{==41==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 voor betoogen van dezen aard - dan vraag ik u, of de gelukkige mathematikus 'n
			 publieke voordracht zou kiezen tot verkondiging van de gevonden
			 waarheid? Immers neen. Met al de veronderstelde ingenomenheid van z'n hoorders,
			 zoud-i niet slagen in de poging om hun eenig genot te verschaffen door 't
			 opdeunen van de syllogismen waarlangs hy 't doel van z'n streven bereikt had.
			 't Ligt voor-de-hand dat ieder zeggen zou: ‘uw konklusie is belangryk...
			 indien ze juist is. Dit echter wensch ik te-huis natezien. 't Is
			 onmogelyk de auditu te oordeelen, of ge misschien hier-of-daar u hebt
			 schuldig gemaakt aan valsche gevolgtrekkingen.’ 
		  Die mathematikus is alzoo niet blootgesteld aan den tweestryd van
			 den redenaar, die 'n ander soort van waarheid meent te moeten verkondigen. Deze
			 toch wordt wèl aangehoord. Hy wordt uitgenoodigd zelfs. Ja... men
			 betaalt hem. In dit laatste ligt wel-is-waar de beteekenis, dat men
			 ietsoffert voor 't vernemen van de slotsommen die de spreker meent
			 gevonden te hebben, maar ook, en vooral - misschien dikwyls uitsluitend
			 - dat men tevens aanspraak maakt op genot, by 't aanhooren van de manier
			 waarop die slotsommen verkregen zyn. In één woord: men wil
			 zich vermaken.
		  Ziehier nu 'n eisch die als 'n Damokles-zwaard boven 't hoofd van
			 den aanstaanden verhandelaar hangt. Hy, die slechts schoon vindt wat waar
			 is, moet bewerken dat het ware terstond - ook in de oogen van hen
			 die onbekwaam zyn tot 't schoonvinden van waarheid als zoodanig - 't
			 uiterlyk hebbe van schoonheid, ja... vermakelyk zy, onderhoudend, grappig,
			 aardig, pikant... 
		
		
		  602.

		  Welnu, de waarheid is dit alles, of zou dit wezen,
			 als men was voorbereid om 'r terstond te vatten. Zònder deze
			 voorbereiding evenwel schynt ze vaak dor, onsmakelyk. De redenaar moet - als 'n
			 banketbakker die 'n taart met suiker bestrooit - van-tyd tot-tyd z'n ernstigen
			 arbeid afbreken - tot groot nadeel van 't gehalte zyner bewysvoering - om
			 hier-en-daar iets tusschen te voegen: dat ‘bevallen’ zal. (219)
			 Hiertoe is kunst noodig, en 't zy verre van my die in 't algemeen
			 te minachten. Doch ik beweer dat de inspanning die gevorderd wordt door de hier
			 vereischte byzondere soort van kunst, onvoordeelig werkt op de
			 hoofdzaak: op 't zoeken en verkondigen van Waarheid.
		
		
		  603.

		  Schilders die de maagd maria voorstellen als
			 zóó of zóó gekleed, mogen zich, met eenig
		  	acht-slaan op historisch-
{==42==} {>>pagina-aanduiding<<}
kostuum - of wat hiervoor, zeer gewaagd
			 meestal, gelden kan - ontslagen rekenen van fotografische juistheid. De aan hen
			 gerichte vraag: ‘zyt ge nu wel volkomen zeker, dat Maria
			 zóó gekleed was?’ is belachelyk. Maar 'n ernstig
			 redenaar, voorganger in 't zoeken naar waarheid, is wèl verplicht,
			 niet alleen te antwoorden op dergelyke vragen over zaken die hy als
			 wáár voorstelt, doch moet reeds vooraf zichzelf die vragen
			 voorleggen. Hy zou dus in één voortbrengsel van z'n geest,
			 te-gelyker-tyd exakt moeten zyn als de wiskundige die, zonder ander
			 element van bevalligheid, volkomen verantwoord is door juistheid van
			 redeneering, en tevens moeten ‘behagen’ als de kunstenaar, die byna
			 onbegrensd vry spel kan laten aan fantazie. Hierdoor gaat ongetwyfeld aan een
			 der beide zyden iets verloren, en misschien aan twee kanten tegelyk. De
			 redenaar kan onmogelyk ongedeerd doorzeilen tusschen de beide klippen die hem
			 dreigen.
		  Houdt hy alleen of te-veel waarheid in 't oog, dan wordt-i
			 droog, pedant, omslachtig, vervelend. Dit is niet aan de Waarheid te
			 wyten, maar aan de onmogelykheid om 't zeer groot getal deduktien, die
			 gewoonlyk moeten worden overgegoten in den geest der hoorders, behagelyk
			 saamtevatten in één uur sprekens.
		  En, let hy meer of te veel op 't andere, verraadt hy de
			 koningin van z'n hart... nu, dan wordt-i gestraft op 'n wys die ik wreed noem,
			 tenzyd-i aan zulk verraden gewoon, in den grond bedorven, en alzoo gevoelloos
			 is. Dan namelyk krygt hy van zeker soort Publiek te hooren:
		  
		  - Ik maak u wel m'n kompliment. 't Was ‘mooi.’ 
		  
		  Dit is 'n verdiend loon voor kompleete verraders, al voelen ze 't
			 niet. Maar hard is 't, dat ook anderen die... zich inspanden om zoo trouw
			 mogelyk te blyven, die als uiterste grens van toegeven in Publiek's begeerte om
			 ‘vermaakt’ te worden, niet verder gingen dan stipt noodig is om 'n
			 bombardement met vuile eieren te ontgaan... hard is 't, dat ook zy vaak worden
			 gestraft - zy die wèl voelen! - met zùlke mooiheden uit
			 zùlke monden. My is 't overkomen - en dikwyls! - dat men ging tot:
		  
		  - Ik heb me perfekt geamuzeerd.
		
		
		  604.

		  En de verhandeling-schryver wéét dit. En, dit
			 wetende, dáárvoor terugschrikkende, is-i genoodzaakt, om niet
			 weldra uitverhandeld te hebben - zich toeteleggen op 't begaan 
{==43==} {>>pagina-aanduiding<<}
 van
			 de fout, welker straf hem reeds in 't vooruitzicht doet sidderen. Zie 'm daar
			 zitten:
		  
		  - Zouden ze dit ‘mooi’ vinden?
		  
		  Neen? Dan deugt het voor hén niet.
		  
		  Ja? Met 'n vloek smyt-i de pen neer, want... dan deugt het niet voor
			 hemzelf.
		  
		  Dit is erger, niet waar? Erger dan niet te bevallen aan
			 ‘Publiek.’ 
		  
		  En... hy moet leven, hy en de zynen. Misschien wachten hem by 't
			 weggaan van de plaats waar-i zoo gaarne waarheid had willen verkondigen zonder
			 acht-slaan op belemmerende byzaken... misschien wachten hem by 't uitgaan,
			 bakker, slachter, huiseigenaar, die 't hunne eischen van den opbrengst dier
			 gevloekte moojigheid!
		  Lezer, ik hoop dat ge van dit alles iets begrypt. Maar ik vrees er
			 voor, want velen uwer staan niet boven hoorders.
		
		
		  605.

		  Meen niet dat ik aan 't eind ben van de oorzaken die 't verkondigen
			 van waarheid in publieke voordrachten moeielyk maken. De redenaar
			 ‘die zoo goed bevallen is’ wordt uitgenoodigd z'n voordracht te
			 herhalen:
		  
		  ‘... ook bij ons. Veel kunnen wij u, wel is waar, niet
			 aanbieden, daar de kas onzer Societeit... ’ enz.
		  
		  Ja: enz.! Want het is walgelyk.
		  Wat moet-i doen? Weigert hy, màg hy den arbeid niet afbreken,
			 waaraan-i by 't ontvangen van die uitnoodiging bezig is, dan scheldt men hem
			 uit voor 'n hebzuchtige, voor iemand dien 't slechts om voordeel te-doen is.
			 Z'n zoeken naar waarheid, z'n lust die te verkondigen, heeten dan slechts
			 voorwendsels om de laagste eigenbaat te bedekken. Onder die uitnoodigers
			 echter, is zelden iemand die van zyn kant 't minste offer brengen zou.
			 't Voorstel om zyn zaak, zyn kantoor, zynwerkplaats,
			 zyn winkel te verlaten, zonder ruime schadeloosstelling voor 't geleden
			 verlies - dat slechts tyd en wat moeite kost, terwyl de denker bovendien
			 gestoord wordt in kostbaarder zaak, in z'n stemming - zúlk 'n
			 voorstel nu, zou als zeer onbescheiden worden afgewezen, en niemand denkt 'r
			 dan ook aan, het te doen.
		
		
		  606.

		  Gedeeltelyk uit vrees voor de verdenking van geldbejag - 'n
			 verdenking die de oprechtheid van z'n streven 
{==44==} {>>pagina-aanduiding<<}
 naar waarheid doet
			 betwyfelen, en dus 't wèl opvatten van z'n woorden in den weg staat -
			 gedeeltelyk uit zekere goedhartigheid, by de naïve vergoelyking: och, als
			 ze dan waarlyk zoo arm zyn, zou weigeren toch slecht wezen... neemt onze
			 redenaar de uitnoodiging aan. Slachter, bakker, huisheer, hadden hem zoo-even
			 gemaand. Hy heeft de middelen niet om z'n kinderen te geven wat voor hun
			 ontwikkeling noodig is. De vermoeiende speldeprikken van dagelyksche
			 gêne maken 'm zenuwachtig. Toch antwoordt hy:
		  
		  - Ik zal komen. O, om 't geld is 't me niet te doen!
		  
		  En hy zegt tot de zynen: ge begrypt toch, niet waar, dat ik die
			 menschen niet voor 't hoofd kan stooten? Foei... ik zou me schamen! Moet niet
			 het evangelie der waarheid, byvoorkeur aan de armen gepredikt worden?
		  En de zynen antwoorden: dàt is zoo! Het is uw plicht daarheen
			 te gaan.
		  Hy zàl dus gaan.
		  Wel is-i ziekelyk, wel knikken hem de knieën - hy leed zooveel,
			 den laatsten tyd! - wel weigert hem de keel haar dienst, rauw als zy is van
			 spreekbeurten en difteritische angina, maar... hy zal gaan: ze schynen
			 daar ginds zoo arm. Dáár immers moet hy wezen! Wel is 't wat guur
			 en koud in die derde klasse... 
		  
		  - O, dàt is niets, indien maar niet de medereizigers m'n
			 stemming bederven. Kou? Pah, ik kan er tegen! Die keel... leer dit van my,
			 kinderen, 'n keel moet gehoorzamen.
			  * Ze zyn zoo arm daarginds! Je begrypt toch
			 dat ik daar... daar juist, wezen moet.
		  - Maar de vermoeienis... 
		  - Pah! Kinderen, jelui weet niet hoe taai ik ben! Dàt zult ge
			 nu eens zien: ze zyn zoo arm! Bedenkt toch, dat ik daar wezen moet, juist
			 dáár!
		  - Maar 't stoort u zoo in uw arbeid. Ge waart juist bezig met...
			 
			- Gekheid! Niets zal me beter doen werken, dan 't be-
{==45==} {>>pagina-aanduiding<<}
sef 
			 dat ik daar m'n plicht heb gedaan: ze zyn zoo arm!
		  
		  En hy gaat! Hy gaat, om op 't oogenblik dat-i bezig wezen zal met de
			 ontwikkeling van de denkbeelden waaraan hy 't duurste van z'n ziel besteedde,
			 te ontwaren dat de ‘armen’ die hem tot zich riepen, op
			 één avend meer aan wyn verzwelgen, dan gedurende een gansche
			 maand noodig wezen zou voor 't onderhoud van z'n gezin!
		  Dat echter zoo'n: ‘onze societeit’ arm was, is waar. Men
			 had immers zooveel uitgegeven aan illumineeren op den laatsten koningsjaardag!
			 En er waren tooneelvoorstellingen gegeven! En 'r was 'n zangeres in de stad...
			 'n reklaam-étoile van de zevende klas. En 't was pas kermis
			 geweest, of 't zou weldra kermis zyn... 
		  En de gemartelde ‘waarheid’ -verkondiger komt geknakt
			 te-huis, en doolt dagen lang rond, vóór-i de geleden smart heeft
			 verslikt, voor-i op-nieuw genoegzaam helder ziet tot het scheppen van nieuwe
			 denkbeelden.
		
		
		  607.

		  Zeer zelden is 't me vergund 'n bitteren drinkbeker te laten
			 voorbygaan. Eens echter - 't was te W. - heb ik me by-uitzondering de weelde
			 veroorloofd, dien ruw van my te stooten. M'n wrevel over 't wynzuipen dat ik
			 daar moest aanzien, werd namelyk nog verhoogd door andere omstandigheden, die
			 ik nu voorbyga, maar die ik misschien later zal meedeelen. Ik wreekte my op die
			 ‘armen’ door hun penninksken achtertelaten ten-behoeve van de arme
			 Joden in bedoeld stadje. Hebben deze armen dat ontvangen? Ik kreeg er
			 nooit bericht van.
		  Het spreekt vanzelf dat ik dikwyls lust voelde zulk 'n straf
			 toetepassen. Maar te W. kon ik 't slechts niet doen, en daarom deed ik
			 het. Op andere plaatsen echter kon ik 't, helaas, in 't geheel niet
			 doen, en moest dus de bitterheid slikken, tot 't grondvuil toe. Ik had namelyk
			 meermalen zulk ‘armengeld’ noodig voor de thuisreis.
		  Ik neem deze gelegenheid waar om allen die ‘zoo byzonder
			 belangstellend zyn, den beroemden multatuli eens te hooren’
			 meetedeelen, dat ik voortaan geen publieke voordrachten houd, beneden 't
			 honorarium van duizend gulden, of... gratis. Wat daartusschen ligt,
			 bevalt me niet. Jonge-lieden of vereenigingen van personen die by my bekend zyn
			 als te behooren tot de zoogenaamde volksklasse, zonder ik gaarne uit, maar
			 overigens verkies ik - zelf niet karig in offeren - me niet langer te
			 derangeeren ten-behoeve van menschen, 
{==46==} {>>pagina-aanduiding<<}
 welker wyndrinkende
			 geestdrift schynt aftehangen van den toestand hunner societeitskas.
			 Belangstellers die met hun paar-honderden geen duizend gulden kunnen
			 byeenbrengen, moeten zich voortaan met koorddansers behelpen, of met iemand die
			 'n paar citaten uit stuart mill weet
			 optedeunen.
		
		
		  608.

		  Ik vraag, na dit alles, of dusdanige ervaring omtrent
			 ‘publieke voordrachten’ gunstig stemt tot het zoeken naar
			 ‘waarheid’ en of ze voordeelig werkt op de wys waarop die
			 verkondigd wordt?
		  En nog ben ik niet aan 't eind. Laat ons 't oog afwenden van de
			 soort der uitnoodigers die in den ‘spreker’ 'n kollega van
			 goochelaars en napraters zien, of hem willen gebruiken ter afwisseling van
			 andere ‘vermaken.’ Stellen wy dat-i geroepen wordt in 'n kring van
			 menschen die hem - op hun manier! - hoogschatten, die iets van hem willen
			 leeren. Van menschen die behoefte voelen aan wryving... of iets van dien aard.
			 De begeerte naar wryving namelyk, is meermalen niets dan kleinsteedsche lust in
			 't tergen van andersdenkenden, of zelfs slechts van persoonlyke vyanden. 't
			 Afficheeren van ingenomenheid met individuen die bekendstaan als voorgangers in
			 zekere richting, wordt dan gebruikt als oorlogsmiddel in 'n stryd over zaakjes
			 die hemzelf geheel onverschillig, of zelfs onbekend zyn. Hy dient in dat geval,
			 buiten z'n weten - en zeker tegen z'n zin - tot projektiel.
		  Doch dit wenschte ik thans voorby te gaan. Ook wil ik nu niet
			 terugkomen op de kwestie van 't al of niet behoorlyk vergoeden der genomen
			 moeite, van schadeloosstelling voor 't staken van anderen arbeid. We nemen nu
			 aan - wel eenigszins gewaagd voorzeker - dat de uitnoodigers nagenoeg even
			 rechtvaardig zyn in 't schatten van de materieele aanspraak op belooning, als
			 ze verondersteld moeten worden te zyn in de waardeering der intellektueele
			 verdienste van den man dien ze tot voorganger kozen. Wat geschiedt er dan?
		  Men is hartelyk... o zéér! Men wacht hem op aan de
			 station. Men drukt hem de hand... dozynen malen!
		  
		  - Wien heb ik 't genoegen te spreken?
		  - M'n naam is... rammelslag... om u te dienen. Ik heb alles
			 van u gelezen... mooi hoor! Mag ik 't pleizier hebben, u m'neer
			 huilders voortestellen... ook 'n geestverwant van u. Sakkerloot, wat
			 is die vertelling van sa... sa... sa... hoe heet-i ook weer? Och, help
		  	m-n-eens... dien javaanschen jon-
{==47==} {>>pagina-aanduiding<<}
gen, meen ik... 't is mooi, hoor!
			 Dat's m'nheer van stryen... ook al 'n aanhanger van je... denkje dat-i
			 wat gelooft? Geen bliksem! Ge zyt hier onder vrinden, dat verzeker ik u. Kom,
			 nu gauw naar m'n huis. M'n vrouw wacht met de thee...lasman, kom mee!
			 Hier... dezen weg op! A-propos, wat zeg je van de
			 onderwyswet? huilders, waar blyf je? Ja, de onderwyswet, hoe vind je
			 'm? Dat gebouw daar, is 't Raadhuis. Je moet onzen burgemeester 'ns zien, 'n
			 kerel van 't jaar nul. En den gemeenteraad... allemaal prullen van 't eerste
			 water. 't Is hier 'n beroerde boel. Nou, 't zal vol wezen vanavend! Eergisteren
			 waren er al dertien plaatsen genomen. De dominee komt ook... hy is modern,
			 weetje... 'n heel fideele kerel. Wat zeg je van ons plaveisel? Beroerd, he? Nu
			 deze straat in, straks den hoek om, dan nog één straat, en dan
			 zyn we 'r gauw. Je moet 't maar voor lief nemen, zooals je 't vindt. We hebben
			 'n logeetje... anders kreeg je-n-'n mooier kamer. M'n vrouw is 'n beetje onwel
			 dezer dagen. Ze heeft te veel gedanst in de Harmonie, maar anders... wie
			 groette ons daar? 't Is apeling... hy is ontvanger... nou, die komt
			 van-avend ook... 'n royale kerel. Hy is van z'n vrouw gescheiden...
			 maçon ook, weetje, 'n éérste, hoor! En liberaal...
			 dat verzeker ik je! Als de broeder-redenaar eens wegging, zou hy 't
			 worden... die kan praten! Zeg, kan je-n-er vanavend niet wat laten invloeien
			 over de riolen? Ik heb 'n proces met de stad, en ze willen dat ik 't betaal -
			 de boel moet opgebroken, weetje - en ik zeg dat de stad 't moet repareeren...
			 ik zal je de papieren laten zien, want... je houd van oudheden, dat weet ik.
			 Thuis heb ik 'n schilderytje dat meer dan honderd jaren oud is - ze zeggen dat
			 't waarde heeft - och, ik laat 't maar hangen! Zieje die juffrouw met krullen
			 daar, die door 't gordyntje gluurt? Dat 's juffrouw poezelaar, de
			 nicht van onzen officier van justitie... ze doet het huishouwen by hem...
			 omdat-i niet getrouwd is. De vorige was 'n ander klantje... die had wel drie
			 vrouwen te gelyk. Gut, 't is hier zoo'n rare boel! Weetje wat de burgemeester
			 me laatst durfde zeggen? Hy zei - niet waar huilders? - hy zei:
			 ‘ik ben burgemeester, en ik moet weten wat ik te doen of te
			 laten heb.’ Verbeelje, zoo'n vent! Wat zeg je dáárvan? Maar
			 ik heb 'm getroefd, dàt verzeker ik je? Ookgroet ik 'm niet meer. Waar
			 kyk je na? Dàt? Dat 's de koncertzaal... willen we-n-even binnengaan? Er
			 is societeit ook... heb je lust in 'n bittertjen... of 'n glas punch? Niet? Ook
			 goed! Ja, wat ik zeggen wou, hoe staat het nu eigenlyk met de zaak die ge hadt
			 met hellemans? Is die uit? Ah, zoo... nu, dat heb ik altyd 
{==48==} {>>pagina-aanduiding<<}
gezegd. Frank - die is notaris hier, 'n goeie vent, maar wat
			 suf, weetje - nu, frank zei dat die hellemans naar Amerika
			 was, maar ik zei altyd dat-i in Schoonhoven woonde, niet waar, van
			 stryen? Ja, dat Amerika slikt wat volk. Ik denk er over, ook daarheen te
			 gaan, maar m'n vrouw heeft er tegen omdat onze kleine jongen zoo souffreert aan
			 de klieren, weetje? Anders graag! Ik zeg maar: leve de vryheid, en in zoo'n
			 republiek... dat 's andere thee dan die boel hier! Maar die thorbecke is 'n... eminent man, dat 's maar zeker!
			 Zeg, weetje wat ze-n-in 'n engelsche krant van 'm gezegd hebben? Hy was te
			 groot voor zoo'n klein volk, zeien ze. Mooi, hé? 't Is 'n
			 eminènnnn...te kerel... kyk! En franssen
				van de putte, die lykt je, hé? Liberaal! En fock!
			 Hoor eens, ze mogen zeggen wat ze willen, we zyn fameus vooruitgegaan. Onze
			 dominee speelt familjaar z'n kaartje... als er geen ouderlingen by zyn. En z'n
			 preeken... moraal, pure moraal! Denkje dat-i aan wonderen gelooft? Zoo min als
			 ik... kyk, daar gaat-i juist. Zou je wel zeggen dat-i dominee was? Hy komt
			 zéker van-avend, niet waar, lasman? Onlangs heeft-i op 't Nut
			 gesproken... over insekten... hy had 'r 'n heele boel by zich... tusschen
			 glaasjes, weetje. Nu, en daar sprak-i over... van belang, hoor! Want-i doet
			 veel aan - hoe noem je 't ook - ja, entomologie. Dat is z'n fort. Hy
			 stond eerst te Kromhuizen, maar nu is-i hier... hooger traktement, weetje...
			 veel kinderen - rakkers van jongens - maar anders 'n goeie vent. Ze zeggen
			 dat-i solliciteert om 'n hoogere burgerschool... nu, ik mag lyen dat-i 't
			 krygt. Hei... hei... krippelhof! dat is 'n neef van me, die daar uit
			 't venster kykt, weetje, maar 'n vrome van de bovenste
			 plank krippelhof... pst... pst! Kom 'ns beneden, hier is iemand die je
			 spreken wil - sjt, hy moet eens met je-n-aan den gang - kom beneden! Zoo man,
			 ben je daar... daar is multatuli... die komt je bekeeren. Hou je nou
			 'reis goed. Kom je van avend? Ik betaal je plaats. Niet? Ook goed. Anders... we
			 houwen oefening maar... zonder psalmen... hi, hi, hi! Nu, dag neef, adieu! Dat
			 heeft-i beet! Hy is boos, weetje, omdat ik zei dat je 'm bekeeren wou. Hy kan
			 je niet luchten of zien, en zou liever sterven dan wat van je lezen... allemaal
			 leugens, zegt-i. Nou, dat moet hy weten. Hy en lummelaar... die
			 daar woont op den hoek, in den sigarenwinkel - ook 'n vrome... hy is 'n neef
			 van onze baker, maar dat wil-i niet weten - zyn woedend op je. Ja, man, je hebt
			 hier vyanden ook... ze zeggen allemaal - niet waar, huilders? - dat je
			 zoo'n gemeene kerel bent. Maar wy zyn 
{==49==} {>>pagina-aanduiding<<}
 je vrinden... niet waar,
			 van stryen? Dat zal je zien van-avend. Ik alleen heb voor drie
			 plaatsen geteekend. Maar m'n vrouw komt niet... om de klieren, weet je, van den
			 kleinen jongen. Och, wat heeft ze 'r ook aan! Nou, dat 's mooi, daar heb ik
			 vergeten te zeggen dat ze die stoelen anders moeten zetten, in de zaal...
			 lasman, loop jy 'r even heen, wilje! Er moeten gangetjes open blyven
			 voor de bediening... o, je weet niet wat 'n gemaal 't is, zoo'n leesbeurt te
			 arrangeeren, en... 'n standje met den kastelein toe! Verbeeldje, die vent wil
			 kurkegeld hebben... ik zal 'm zien komen! Neen, man, pas si bête!
			 Maar a-propos, dit had ik je n-al lang willen vragen... als je dan God
			 wegcyfert... wie heeft dan alles gemaakt? Want, zieje, ik vraag maar altyd:
			 waar is dan alles vandaan gekomen? Er moet toch 'n begin geweest zyn?
			 Genesis? Nu ja... dat's gekheid, dit weten we, allemaal gekheid! Maar,
			 zieje, in je ‘Gebed van den onwetende’ - mooi, hoor! - daar
			 zegje zelf: ‘O God, er is geen God!’ Waarom zeg je dan: o God? Maar
			 mooi is 't... dat moet ik zeggen. Jammer dat 't niet rymt... anders was 't
			 precies 'n vers. Dus wil ik je maar even zeggen, weetje... nog 'n paar straten,
			 dan zyn we-n-er... onze logee zal wel voor 't raam zitten - ze moet thee
			 schenken, weetje, want m'n vrouw is bezig met den kleinen jongen - je moet maar
			 kyken naar 'n huis met gele jalouziën, niet waar, van stryen? 't
			 Zal me benieuwen wat je van m'n zoontje zegt... dàt is er eentje!
			 Verbeeldje wat-i van de week zei - lasman was er by - hy vloekte-n-als
			 'n ketter! Zes jaar pas... zes jaar! Wat zeg je dáárvan? En
			 verleden heeft-i anderhalf glas beiersch bier gedronken... 't is 'n klantje! En
			 zal nu de waal je niet helpen? 't Is 'n schande dat ze zoo weinig doen
			 voor den Javaan. Weetje wat ik zeg! Ik zeg, we moeten die menschen
			 beschaven... dàt moeten we! Onderwys... lezen... schryven... dàt
			 is de ware Jakob! Maar... fut, ze doen er niets aan, niets! We zullen ze wel
			 krygen! Ik houd voordrachten in de maatschappy ‘Tot nut van den
			 Javaan’ - niet waar, huilders? Ik ben mede-oprichter, weetje
			 - en ik heb gezegd: lezen en schryven... dàt heb ik gezegd!
			 Dominé vredenburg spreekt er ook... maar hy brouwt 'n beetje.
			 Anders... wat de man zegt, is zoo kwaad niet. Wacht je veel goeds van die
			 agrarische wet? Wat is dat toch voor 'n ding? Hoor eens, dit 's maar zeker, de
			 Behouders hebben uitgepraat... finaal uitgepraat! Maar zeg eens... ja, dit moet
			 ik je vragen - je permitteert immers? - nu, ik wou je vragen - niet waar,
			 van stryen?... want hy wou 't je-n-ook vragen, weetje - wat
			 bedoel je toch met die Minnebrieven? 
{==50==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Je neemt immers niet kwalyk?
			 't Is maar, weetje, dat we niet weten wat je 'r mee bedoelt? Kyk, hebben we
			 gezegd, als-i nog-eens 'n mooie vertelling maakte van zoo'n javaanschen jongen,
			 sa... sa... hoe heet-i ook? M'n vrouw heeft er by gehuild... ja, de
			 Havelaar is mooi, dat moet ik zeggen. Verleden week nog heb ik hem
			 geleend van piet kruk die in 'n huis van me woont - ik wou, dat-i er
			 uit was, want-i betaalt slecht - nu, die houdt 'n leesbibliotheek... en mag dus
			 wel wat voor me-n-over hebben. Onze logee leest er nu in... maar van
			 Droogstoppel slaat ze-n-over. Nou, dàt 's dan ook 'n vervelende kerel!
			 Maar anders... ik moet zeggen dat 't mooi is! En laat je nu geen volksuitgaaf
			 drukken? Dàt moest je doen. Want, zie je, vier gulden... dat schikt
			 iedereen niet! Zieje daar die boomen en dat yzeren hek? Dat 's m'n tuin. Morgen
			 kan je 'r in wandelen... je blyft immers 'n paar dagen? Ik heb 'r 'n prieel in
			 laten zetten, en 'n broeikast ook. Zou je wel gelooven dat me dat hek
			 tweehonderd gulden kost? De jongens van 't gymnazium liepen in m'n perken...
			 dus 't moest wel! Ze vertrapten de bloemen! Dat kon ik niet aanzien... het deed
			 me zeer! 't Zyn rakkers! En de kommissaris van policie... nu, dat 's 'r
			 óók een! - je weet niet wat 'n lamme troep 't hier is! - die
			 zei... dat-i er niets aan doen kon. Loop jy naar de verdommenis, zei ik... we
			 zyn er! Dat 's onze logee... zieje, net wat ik zei: gele jalouzie... m'n vrouw
			 is achter... en nu, doe net of je thuis waart... 
		  
		  Oef!
		  
		  Is 't genoeg, lezer?
		
		
		  609.

		  Ge meent dat het te veel is?
		  Welnu, ge vergist u. Het gegeven staaltjen is slechts 'n zeer
			 onbeduidend onderdeel van de marteling die den spreekbeurthouder wacht. In
			 weinige minuten kunt ge rammelslag's vertellingen uitspreken. De
			 redenaar, die over twee, drie, uren zal optreden, moet zulke cant
			 aanhooren, die volle twee, drie, uren lang! Ik voerde gemakshalve maar
			 één Rammel in... hy ondergaat dozynen. Men vraagt er niet
			 naar, of-i bejaard is, niet of-i vermoeid is van de reis, niet of-i straks zal
			 noodig hebben zich eenigszins intespannen, niet - erger dan dat alles! - of
			 wellicht al die wawelpraat 't verband breekt tusschen z'n nadenken te-huis, en
			 z'n spreken dat straks volgen zal... niet ook of de grief van de ontdekking hoe
			 weinig 't baatte dat-i zich steeds toelegde op duidelykheid van uit-
		  	
{==51==} {>>pagina-aanduiding<<}
drukking, hem smart - immers hy slaagde hierin niet, wanneer lieden, die
			 ‘alles van hem gelezen hebben’ zóó tot hem spreken -
			 en niet, eindelyk, of al deze oorzaken te-zamen hem ongeschikt maken voor de
			 zware taak, die-n-i zoo graag goed vervullen wou, neen... naar dit alles
			 vraagt men niet! En 't staat te bezien, of 't slachtoffer van zùlke
			 sympathie niet nog dieper te beklagen is, dan de redevoerende boeteling die
			 geplaagd wordt door haat.
		
		
		  610.

		  Dit laatste namelyk komt ook voor, al zy 't dan dikwyls maar in den
			 vorm van kwajongensstreken. Eens las ik te Arnhem m'n
			 ‘Vorstenschool’ 'n stuk waarin eenige rollen
		  reeds op zichzelf zwaar zyn. Ieder weet overigens hoe moeielyk 't
		  accentueeren van snellen dialoog is, waarby bovendien eenige aktie niet kan
		  gemist worden. De zaal waarin ik sprak, was zeer groot, en misschien
		  ten-gevolge van de verkeerde plaats die men den spreker had aangewezen,
		  allerongeschiktst. Ik werd gehinderd door 'n echo die al m'n woorden duidelyk
		  terugkaatste. En... reeds voor en buiten dit alles, was ik zoowel door
		  lichamelyke vermoeienis, als door zedelyk lyden zóó uitgeput, dat
		  ik inderdaad moeite had te staan. Eenige jongelieden plaatsten zich naby
		  den katheder... en bauwden me na. Welke litterarische, zedelyke of politische
		  richting ze reprezenteerden, weet ik niet.
		  Toch was dit 't ergste niet, dat ik dien avend leed. Iemand van wien
			 ik 't recht had sympathie te verwachten, onttrok zich aan den hem gedurende de
			 pauze gevraagden dienst om zoo mogelyk 'n eind te maken aan dat domwreede spel,
			 door zich in de nabyheid te plaatsen en te chuteeren! Uit z'n lafhartge
			 weigering bleek me dat dit te-veel gevergd was van 'n
			 ‘geestverwant.’ 
		
		
		  611.

		  Neen, lezer, ge vergist u als ge meent dat rammelslag's
			 ratel 't venynigst werktuig is in de folterkamer van 'n leesbeurtpubliek. Het
			 schetsje dat ik daarvan maakte, is niet alleen onvolledig wat de uitgebreidheid
			 aangaat, 't is ook onjuist. Men moet zoo'n
			 rammelslag antwoorden, hem en de zynen! Hem en z'n vrienden, z'n
			 kennissen, z'n buren, z'n vyanden zelfs, die zich 'n oogenblik aanstellen als
			 verzoend, om óók toegang te verkrygen tot de huiskamer waar de
			 celebriteit wordt ten-toon gesteld.
		  De een wil dezen bekeeren. De ander zal 'm vertellen hoe men
			 eigenlyk schryven moet. 'n Derde wil hem eens onderhanden nemen over z'n
		  	zedelykheid. 'n Vierde acht zich ge-
{==52==} {>>pagina-aanduiding<<}
roepen  tot onderzoek hoe hy met
			 z'n financiën staat, en of-i wel huishoudelyk omging met de schatten die
			 de Natie hem betaalde voor z'n offer en z'n arbeid? 'n Vyfde - 'n schoolmeester
			 natuurlyk - komt 'm les geven in orthografie en ch's. 'n Zesde wil 'm
			 inwyden in de kibbelaryen van de stad, en hem op de laagte brengen der
			 ‘byzondere gemeenheid van die andere party.’ 'n Zevende vraagt 'm
			 raad over de beste wyze van geldbelegging. 'n Achtste - m'nheer is leerlooier -
			 heeft ‘de eer kennis te maken’ met 't speciale doel, den beroemden
			 schryver uittenoodigen tot het aanwenden van z'n invloed op 't beter inzouten
			 van versche buffelhuiden op Java. 'n Negende wil absoluut de onsterfelykheid
			 behandelen. 'n Tiende vond 'n perpetuum mobile uit... dàt moet de
			 celebriteit eens komen zien! 'n Elfde wil 'm raadplegen over de opvoeding. 'n
			 Twaalfde ‘doet ook aan letterkunde, en wil 'n openhartig oordeel
			 over 'n manuskript.’ 'n Dertiende is gekomen om den voet dwars te
			 zetten... 
		
		
		  612.

		  Dit alles is over 't geheel, niet alleen voldoende-juist als
			 schets, maar ik verzeker dat de meeste punten ook faktisch-waar zyn.
			 Dat inroepen van m'n hulp voor die arme buffelhuiden, en 't raadvragen over
			 geldbeleggen, is o.a. letterlyk aldus geschied. En wat ik van den
			 dertiende zeide, gebeurde dikwyls. Ten-laatste begon ik er op verdacht te
			 worden dat deze of gene huilders, van stryen of
			 lasman, zich in m'n intimiteit zou binnensmokkelen, om my op 'n
			 welgekozen oogenblik, 'n coup-de-jarnac te geven. Maar 't hielp me
			 weinig dat ik zoo-iets voorzag, daar ik niet wist van welken kant de bui komen
			 zou, en geen gevaar mocht loopen welmeenenden van my te stooten. Als voorbeeld
			 - 'n feit dat door 'n twaalftal ‘mede-geestverwanten’ zou kunnen
			 gestaafd worden - geef ik 't volgende.
		  Ik was eens op de gewone wyze afgehaald met veel blyk - of schyn -
			 van hartelykheid. Onder de ‘vrienden’ bevond zich zekere persoon -
			 ik meen 'n hulpprediker - die weinig dagen te-voren toen ik in 'n anderen stad
			 zou aankomen, deel uitmaakte van 't gezelschap dat me, by nacht en in
			 November, met 'n rytuig was komen afhalen van de naastbygelegen
			 spoorstation die 'n paar uur van bedoelde stad verwyderd was. Er moest veel
			 warmte zyn in de geestdriftigheid, om de kou van dat toertje te trotseeren. En
			 van die warmte getuigde almede z'n wederkomen, toen ik eenige dagen later
			 elders ‘spreken’ zou. Hy was dan ook voortdurend om my, by my,
			 naast my. Nà de spreekbeurt, op 't 
{==53==} {>>pagina-aanduiding<<}
 laatst van 't zeer
			 vermoeiend ‘gezellig by-een zyn’ dat daarop volgde, en alzoo
			 nadat-i uren lang èn in die stad èn in de
			 vorige, waar-i my van den spoor haalde, door z'n aanhoudende
			 tegenwoordigheid in den kring, blyken had gegeven van... iets als vriendschap,
			 welwillendheid, geestverwantschap of zoo-iets, vraagt-i my op-eenmaal:
		  
		  - En zeg me nu eens, hoe vaart uw tante B?
		  - Hoe?
		  - Uw tante B! herhaalde hy met iets zoo zonderlings in toon en stem,
			 dat ik inderdaad 'n oogenblik meende dat de man beschonken was.
		  - Ik heb geen tante B, antwoordde ik.
		  - Ge hebt wel 'n tante B, zeg ik u.
		  
		  Z'n stem en houding waren dreigend.
		  
		  - Ik verzeker u van neen!
		  - Hebt gy niet 'n tante B te W? Durft gy dit ontkennen?
		  
		  Hy sprak deze vraag uit, alsof 'r achter elk woord 'n punt
			 stond.
		  
		  - Ja, dit durf ik ontkennen. Ik heb in de stad die ge noemt, wel
			 familie, die echter niet B heet... vergist ge u misschien in den naam?
		  - Neen, neen, néén! B zeg ik u, B! Haar
			 zoon las al uw werken. Ikzelf heb ze van hem ter-leen gehad. Hy is nu naar
			 Amerika... 
		  - Man, je vergist je. Ik heb geen familie van dien naam, noch ik,
			 noch m'n vrouw. Ook heb ik geen neef die naar Amerika gegaan is.
		  - Ik zeg u dat ge wèl 'n tante hebt, die B heet. Maar...
			 enfin, we zullen er dan maar over zwygen!
		  
		  De ‘gezellige byeenkomst.’ was verstoord. Ieder keek
			 vóór zich. Alles was met de zaak verlegen. Bovendien, 't
			 geannonceerd zwygen van m'n zonderlingen aanvaller was zoo uittartend-sprekend,
			 dat ik nu genoodzaakt was niet te zwygen.
		  
		  - Ik verzoek je ernstig my te zeggen wat dit alles beduidt? Ik heb
			 noch tante noch andere familie die B heet. Meent ge dit beter te weten, dan
			 noodig ik u uit, te zeggen wàt ge weet. Dit moet ik
			 nu eischen.
		  - Ik zal zwygen!
		  - Volstrekt niet! Spréék, als ik u verzoeken mag. Uw
			 woorden maken 'n indruk alsof je iets vreeselyks achterhieldt. 
{==54==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 Spreek, wat bedoel je met dat aandringen op die tante B?
		  - Hm... hm! Ik zeg niets meer!
		  
		  Meer was er niet uit den man te krygen. Hy was misschien beschonken,
			 meent ge? Je ne dis pas non, en ook dit zou reeds niet zeer aangenaam
			 zyn voor iemand die op-reis gaat in November, om hier-of-daar wat
			 ‘waarheid’ te verkondigen. Doch - dien avend beschonken of niet -
			 hy heeft den volgenden dag, toen-i kon verondersteld worden uitgeslapen te
			 hebben, z'n betichting herhaald. Betichting? Ja. Dit was 't reeds door z'n bar
			 aandringen en aanklagend zwygen, maar werd het te-meer, door 't achter my om,
			 daarby voegen van ‘Weetje, hy wil die tante niet kennen, omdat zy arm
			 is, en 'n kleinkinderschooltje houdt!’ 
		  Mannen van de Joure, schryf ik de waarheid of niet? Ik
			 verzocht een uwer, den naam van die pretense tante te noteeren, en te
			 onderzoeken - als 't mensch bestaat, want dit weet ik niet - of ik haar neef
			 ben? Hebt gy 't gedaan? En antwoord gekregen? Ik ben er zeer nieuwsgierig naar.
			 Noot van 1876. 't Spreekt vanzelf dat ik
				nooit meer van de zaak gehoord heb.
		
		
		  613.

		  Maar... dien avend was de invloed van de celebriteit die yverde voor
			 menschenrecht, voor naastenliefde, voor liberalisme, voor
			 ‘waarheid’ gebroken! En lànger dan dien avend misschien, en
			 in wyder kring dan 't gezelschapje dat getuige was van den aanval. Me dunkt ik
			 hoor zeggen:
		  
		  - Er moet toch iets van áán zyn. Anders zou ‘den
			 dommeni’ 't niet zoo bepaald hebben volgehouden. Hoor eens, dat er wat
			 achter steekt, houd ik voor zeker. En dan iemand die zich voordoet als vriend
			 van armen en verdrukten... mooi is 't niet! Zoo zieje, 't is altyd: ‘hoor
			 naar m'n woorden, zie niet naar m'n werken... enz.
		  
		  Wat baat het, of zich dàt zaakje later hebbe opgehelderd -
			 waarvan ik trouwens niets vernam - de slag was geslagen. De indruk blyft. Men
			 begrypt dat niet ieder die de konklusie meedeelde, later zal rondloopen om te
			 vertellen dat de oorzaak verviel. Ook is 't onmogelyk de gevolgen van 'n
			 onwaarheid te achterhalen. Ze blyven bestaan en kankeren dóór,
			 lang nadat de focus is uitgedoofd, waaruit ze voortkwamen. Met of zonder
			 tante B, ben ik nu in de oogen van velen, iemand: ‘die mooi praat en mooi
			 schryft, maar... wat heb je 'r aan? Hy is 'n huichelaar, die z'n eigen familie
		  	ver-
{==55==} {>>pagina-aanduiding<<}
stoot  omdat ze arm is.’ 
		  Mocht nu iemand meenen, dat zulke aanvallen te grof zyn en daardoor
			 't doel missen... hy bedriegt zich. Men herinnere zich 't ware spreekwoord: wie
			 de menigte wil misleiden, moet het vooral niet fyn aanleggen. Onze hulpprediker
			 schynt deze maxime gekend te hebben. En hy is waarlyk de eenige niet. Geen
			 voorschrift van onzedelyke wereldwysheid wordt yveriger en met meer succes in
			 praktyk gebracht. De meeste laster waaronder men tracht my te smoren, is van
			 nòg grover soort, en wordt gretig aangenomen. Niets is onverteerbaar
			 voor de kazuaris-maag van ‘publiek.’ 
		  Maar niet om nu dáárover, noch ook om over die
			 opgedrongen klein-kinderschool-tante te klagen - als 't 'n goed mensch is, spyt
			 het me zeer dat ik haar zusters- of broêrskind niet ben - gaf ik deze
			 epizode. Ik deelde die mee als bydrage tot beantwoording van de vraag: of zulke
			 ontmoetingen den publiek-spreker stemmen tot het behoorlyk verkondigen
			 van waarheid?
		  Is ooit jezus gestuit op kwaadaardigheden van zùlke
			 soort?
		
		
		  614.

		  Ik noemde in 
			 610 'n dertiental kategorien van plagers
			 op, waaronder alleen de laatste opzettelyk kwaad deed. Laat ons tot de
			 twaalf vorigen terugkeeren, of liever tot 't legioen soorten waarvan zy slechts
			 'n paar stalen zyn. Ik zei reeds - en moet hierop vaak terugkomen, omdat het 'n
			 waarheid is, die zich gedurig op den voorgrond dringt - de bron van al 't goede
			 is 't hart. Meedeelen, geven, gedachten geven - kostbaar
			 geschenk, naar ik meen! - is: liefhebben. Wat blyft er over van die
			 liefde, als ze zóó wordt vertrapt? Mocht ze niet aanspraak maken
			 op wat zorg... als rammelslag's bloemen?
		  Maar... liefde is oneindig!
		  Dat is ze! Oneindig om gevende te blyven. Niet oneindig evenwel, om
			 voortdurend kracht te verleenen tot geven op goede wys. De redenaar die
			 door z'n toehoorders werd gekrenkt en mishandeld, kan en moet vergeven.
			 Maar deze vergiffenis geeft hem den verloren gloed niet terug, die tot
			 wèlspreken noodig is. Moet niet alle vuur worden gedoofd, elke vlucht
			 neergeslagen, alle geestdrift verlamd, indien de miskende apostel, 'n oogenblik
			 toegevende in de hem overweldigende hartelykheid, op-eenmaal door blik,
			 houding, beweging van z'n hoorders, herinnerd wordt aan rammelslag's
			 vertrapt bloembed en gele jalouzie?
		
		
		  615.

		  En... ware het dìt slechts! We spreken nu by-voor-
		  	
{==56==} {>>pagina-aanduiding<<}
keur van te-huis afgewerkte, slechts voortelezen, stukken. Welnu,
			 na slechts éénige ondervinding, is den publiekspreker weldra de
			 ondergane ploertery, 't vreeselyk voorspook van de ploertery die komen zal, en
			 reeds in de schryfcel - waar-i z'n leven slyt zonder ander genot dan 't zoeken
			 naar waarheid, terwyl z'n leerlingen zich verbeesten in het allervulgairst
			 ordinarisme! - reeds dáár werkt 't besef noodlottig, dat z'n
			 pogen om met liefde te doen aannemen wat zyn liefde hem dringt
			 meetedeelen, ydel wezen zal.
		  Onlangs las ik 't verslag dat 'n duitsche zangeres gaf van haar
			 indrukken gedurende 'n zoogenaamde kunstreis in Nederland. Ze klaagde: dat ze
			 nooit slechter gezongen had. Letterlyk kan ik haar woorden niet aanhalen, doch
			 't kwam hierop neer: ‘dass es ihr frierte by 't ontmoeten der
			 glaskoude, vissige oogen van haar publiek.’ O, hoe begreep ik die klacht!
			 En toch klaagde zy slechts over onverschilligheid! Wat zou ze gezegd hebben
			 indien men haar gesard had? Mishandeld?
		  En... zy behoefde niet te scheppen! Ze had maar met 'n klein
			 toevoegsel van kunstwarmte - of van den auswendig geleerden schyn
			 daarvan - de kunstvaardigheid te-hulp te komen, die zy zich eens-vooral had
			 eigen gemaakt. Zy behoefde zich niet te vermoeien met de vragen: zou die noot
			 het hart treffen van huilders? Zou van stryen voldaan zyn met
			 dezen triller? Is er kans dat m'n roulade doordringt tot lasman's
			 hart? Zal ik met dat refrein, overtuiging, vrede, waarheidszin overgieten in de
			 gemoederen myner hoorders?
		
		
		  616.

		  Talma beweerde, en ik geloof ten-rechte, dat 'n artist - hy
			 sprak uitsluitend van schouwspelers, artisten by uitnemendheid, naar myn inzien
			 - zich niet mocht laten meeslepen door gevoel. ‘Dan was 't geen
			 kunst meer’ zeid-i. Velen zullen deze uitspraak vreemd vinden, doch ik
			 geloof haar te begrypen. 'n Vrouw die hevig schreit over den dood van 'r kind,
			 en geen artiste is, zal de rol van treurende moeder minder goed
			 vervullen, dan de kunstenares die... misschien haar kinderen te vondeling
			 legde. Ook deze heeft gevoel noodig, doch niet voor de zaak, 't
			 onderwerp, de passie, die zy als artiste aanschouwelyk maakt,
			 maar: voor de kunst die noodig is òm dat alles aanschouwelyk te
			 maken. Deze stelling is te bewyzen, en bewysbaar. Stellen wy onsrachel voor, ristori Mlle mars, of iemand van dàt gehalte als
			 kunstenares. Deze dames... konden soupeeren, nadat ze gestorven waren als
			 ifigenia, fedra, judith, en al wat er vrouwelyks omkomt in de
			 tragedie. Dit zou immers onmogelyk wezen indien zy 
{==57==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de passie die
			 ze vertoonen, werkelyk hadden ondergaan. ‘Publiek’ zou
			 wreed genoeg zyn dit te vergen, en gewis meer geld bieden voor 't lui genot van
			 smart-zien, dan voor de inspanning- en oordeel-vorderende bezigheid der
			 kunstwaardeering. Toen ik 'n knaapje was, slachtte men te Amsterdam de varkens
			 op den publieken weg... dàt lokte jeugd!
			 Noot van 1876. Om 't verschil tusschen
				Kunstenaarsgevoel en gevoel in gewonen zin, nog duidelijker te
				doen in 't oog vallen, geef ik hier 'n paar voorbeelden, waarby wel-is-waar
				niet zoozeer van Kunst als van Wetenschap de rede is, doch die zeer gemakkelyk
				overtebrengen zyn op 't onderwerp dat ons hier bezig houdt. In zekeren roman
				van cooper wordt 'n militaire dokter
				ten-tooneele gevoerd, die by 't behandelen van gekwetste vyanden, in woede
				opstuift tegen de dragonders van z'n regiment, omdat de geslagen- of geschoten
				wonden niet gecompliceerd genoeg waren uit 'n oogpunt van chirurgie. De
				man was verliefd op ‘interessante gevallen.’ Sloot dit volstrekt
				alle medelyden met de patienten uit? Ik weet het niet, maar zéker wordt
				by zóó'n aanhanger van Kunst of Wetenschap, de liefde voor 't
				‘vak’ hoofdzaak. Dat het hier gekozen voorbeeld aan 'n roman
				ontleend is, doet niet ter-zake, daar 't inderdaad typisch, en ieder
				in-staat is zich tegenhangers uit bet werkelyk leven voor den geest te
				halen.
 'n Ander voorbeeld levert ons 't werk van den Engelschman wallace, dat in de hollandsche vertaling van
				Prof. veth den titel
				‘Insulinde’ draagt. Die wallace, hoewel nu-en-dan
				beunhazende op algemeen-natuurkundig en zelfs politiek terrein, is hoofdzakelyk
				entomoloog. Ziehier hoe hy, na 't vangen van zekere kapel van 'n
				byzondere soort, z'n aandoeningen beschryft:
 
‘ Slechts
				een broeder-verzamelaar kan zich een denkbeeld maken van de opgewondenheid
				waarin ik verkeerde, als (zegge: toen) ik het ten laatste machtig werd.
				Toen ik het uit mijn net nam en de heerlijke vleugels ogende, begon mijn hart
				hevig te kloppen, het bloed steeg mij plotseling naar het hoofd en ik gevoelde
				mij veel nader aan een bezwijming dan ik gedaan had in dadelijk doodsgevaar. Ik
				leed het overige van den dag aan hoofdpijn, zoo groot was de spanning
				geweest.’
 
 Wanneer men nu hierby bedenkt dat diezelfde
				man, gedurende z'n reis in Insulinde, twintigduizend torren en kapellen
				met spelden vastnagelde op stukken kurk, dat-i drieduizend vogels
				ombracht of ten-zynen-behoeve deed ombrengen (zie de voorrede van z'n
				werk) dan heeft men den juisten maatstaf van 't verschil tusschen gevoel
				in gewonen zin en gevoel voor Wetenschap of Kunst. Men mag verder
				gaan, en beweren dat er niet alleen verschil bestaat, maar zelfs
				tegenstelling. Juist de liefde voor Wetenschap bracht in 't hier bedoeld
				geval zekere òngevoeligheid te-weeg voor de wezentjes die aan de
				Wetenschap moesten opgeofferd worden. Men bedenke wel dat deze opmerking geen
				aanmerking is. Ik roer hier de moreele zyde van de zaak niet aan, en lever maar
				'n psycholochische bydrage.
		
		
{==58==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  617.

		  Zonder me nu juist by tragedie te bepalen, vraag ik hoe de ziel van
			 den tooneelkunstenaar alle voortestellen aandoeningen zou kunnen
			 leveren, indien deze inderdaad, èn gedurende de studie, èn
			 by de produktie, moesten worden geleden? In elk drama ondergaat de
			 hoofdpersoon van het stuk, 'n meer dan dagelyksch kontingent indrukken. Zonder
			 dìt immers, zoud-i niet de hoofdpersoon van 'n drama wezen. Dergelyke
			 rollen nu speelt-i drie, viermalen 's weeks, soms elken avend, ja nu-en-dan
			 meer dan éénmaal op 'n avend. Ieder kan dus berekenen dat zoowel
			 fysische als zedelyke kracht zou te-kort schieten, indien er in
			 werkelykheid moest geleverd worden, wat reeds als nabootsing 'n zoo
			 zware taak is.
		  Dit nabootsen slechts is dan ook de roeping van den artist. Hy moet
			 weten, en kunnen weergeven: hoe men ondergaat, lydt, aangedaan wordt,
			 niet: zèlf lyden, aangedaan worden en ondergaan. Om tot dit weten
			 te geraken is, behalve natuurlyke aanleg, diepe studie noodig. Aandoeningen die
			 hy niet kan bestudeeren op levende exemplaren, moet-i by analogie
			 trachten te raden, of liever te berekenen. Daartoe wordt in zeer hooge maat,
			 menschkunde vereischt. En nog ontelbare gegevens meer vordert de kunst van
			 nabootsing, die - hier komen we terug op 't den artist onmisbaar gevoel
			 - op zichzelf 'n passie, 'n ondergaan, 'n lyden is. Deze
			 aandoeningen, te-zaam gegrepen uit 'n geheel kunstenaarsleven, wegen ruim op
			 tegen de in-een gedrongen aventuren van 'n stervende tooneelheldin. Gesteld,
			 dat in scribe's stuk: ‘Adrienne
			 Lecouvreur’ de vrouw van dezen naam met juistheid
		  geschetst wordt - waarin ik twyfel, want scribe was 'n ‘schryver’ en wel van de
		  meest ambachtelyke soort - dan is in de rol 't werkelyk leven van de
		  persoon gedistilleerd tot vyf akten adrianine. Mlle
		  lecouvreur zelf nu - de mensch: adrienne - had
		  onmogelyk jaren lang kunnen dragen, denken, voelen - alles weer te-zamen:
		  lyden, pati - wat reeds tamelyk drukkend is in de paar uren die de
		  opvoering van 't stuk vordert. En zou men dit dan eischen van de
		  tooneelspeelster die daarin de hoofdrol vervult? 't Ware ongerymd! Even
		  ongerymd als de meening dat 'n kind by anticipatie al de spys zou kunnen
		  verzwelgen, die er noodig wezen zal om hem zestig, zeventig jaar in 't leven te
		  houden.
		
		
		  618.

		  Nog andere redenen pleiten voor talma's uitspraak. De
			 tooneelspeler die zich ‘in z'n rol verplaatst’ - in sommige
		  	theaterkritiekjes van onze couranten wordt dit, onnoo-
{==59==} {>>pagina-aanduiding<<}
zel genoeg,
			 als 't summum van Kunst beschouwd - zou reeds hierom 'n mislukt
			 kunstenaar zyn, wyl-i telkens gevaar loopt, neen: genoodzaakt is, zyn
			 aandoeningen in de plaats te stellen van de aandoeningen die de auteur - artist
			 ook op zyn beurt - noodig had voor de ekonomie van z'n stuk. De weenende moeder
			 die ik aanhaalde, zou zeker niet op de maat schreien, en waarschynlyk
			 bóvenmatig. Misschien ook sloeg haar de smart - eerst: wildzang, later
			 van vorm veranderend - naar-binnen, en ze zou 't Stichwort verpassen. 'n
			 Braaf man, z'n bravigheid meebrengende op de planken, zou den tiran
			 waarschuwen, dien-i straks verraderlyk vermoorden moet. 'n Lafaard die den held
			 moet voorstellen, zou op-den-loop gaan. De soldaten die gekommandeerd zyn
			 om ney te fuzilleeren, zouden misschien:
			 ‘vive l'Empereur!’ roepen. 't Schuchtere meisje dat:
			 ‘o ja, lieve adolf!’ te zeggen heeft, en den minnaar in de
			 armen behoort te vliegen, zou den tooneel-adolf verwyzen tot 'r mama die
			 daarginds in de zaal stovengeld ophaalt. De moeder uit het stuk
			 ‘Zestien jaren later’ zou fatsoenshalve
			 weigeren arthur te erkennen als zoon, omdat ze op 't affiche en
			 in 't wereldje waar ze zich beweegt, met onkinderlyke mademoizelligheid pronkt.
			 Enz. enz.
		
		
		  619.

		  Zonder de minste toespeling op 't algemeen-ware van de stelling dat
			 er niets wordt geschapen, ben ik aan de eerlykheid schuldig, hier in 't
			 byzonder te verklaren, dat ik nooit iets ongeschieds verzin. Hoogstens
			 tracht ik de indrukken te rangschikken die de wereld, het zyn,
			 my aanbood. Ik breid die slechts zoo analogisch my mogelyk is, wat uit. De
			 staaltjes van mislukte kunst - d.i. géén kunst - die ik
			 aanvoerde, kan ik, byv. waarmerken, door de verzekering dat ik in de opera te
			 Batavia 'n soldaat gezien heb, die met 'n paar kameraden gehuurd was om te
			 figureeren en wegteloopen, doch in 't kritieke oogenblik met 'n hartig:
			 ‘dat verdom ik!’ op den vyand insloeg. Hy mocht nooit weer
			 meespelen.
		  Stond nu hierom die man als mensch lager dan de
			 beroepsakteurs? Dit zal niemand beweren. Zy, halve kunstenaars, stonden
			 in de kunst hooger, maar misschien zou hy 't in-àllen-opzichte van hen
			 hebben gewonnen, indien-i mèt dat hart tevens de andere
			 eigenschappen bezeten had, die den volkomen kunstenaar kenmerken. Gevoel
			 is onmisbaar, maar... niet voldoende. Integendeel! Gevoel, zonder meer, is
			 ziekelyke gevoeligheid die nergens bruikbaar is. (114)
		
		
{==60==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  620.

		  Wie nog altyd blyft meenen dat de kunstenaar zich moet
			 verplaatsen in de omstandigheden die hy voorstelt, vrage zich af of elk
			 naaistertje, elke bonne, voldoen zou... alssoubrette? Elk gewezen
			 militair... in 'n Kotzebuesche majoorsrol? Elke straatjongen... als gamin de
			 Paris? Elke weg-geannexeerde hertog, keurvorst, koning... in de rol van 'n

			 vluchtenden alfred of stuart? Immers neen! En... maar eerst 'n
			 vertelling.
		  'n Boer had zich met succes toegelegd op 't naschreeuwen van
			 speenvarkens. Hy fopte met deze kunst al z'n medeboeren. 'n Nayverig artist -
			 ook op de dorpen vindt men kunstenaars en nayver - trachtte hem te overtreffen,
			 en dit scheen te gelukken. De nieuwe mededinger werd toegejuicht, en als
			 verwinnaar in de stryd geproklameerd. Maar de geslagen party - tot scherp
			 luisteren en nauwkeurig onderzoek aangespoord door verdriet over dezen
			 nederlaag - ontdekte dat konkurrent 'n varkentjen onder z'n mantel had.
			 ‘Dan is 't geen kunst!’ zeiden de boeren, en ditmaal hadden de
			 boeren eens, by uitzondering, gelyk.
		  Dàn is 't geen kunst meer, was talma's
			 thesis, en de myne.
		
		
		  621.

		  Kunst kàn veel. Ze staat hoog, zeer hoog. Zonderling is 't
			 echter, dat de wereld - altyd even inkonsekwent, dat is: altyd oneerlyk - den
			 kunstenaar minacht, en ter-zelfdertyd te veel van 'm vordert. Menig
			 épicier die gods-ter-wereld niets is zoodra men 'm verwydert van
			 z'n winkeltje, meent meer te beduiden dan de man die, om gedurende
			 één uur iets te leisten, jarenlange voorbereiding en
			 studie noodig had. En nu spreken we nog niet van de zeldzaamheid der
			 natuurgave, zonder welke alle studie ydel is. Toch zou die
			 épicier verlangen dat de artist, ook buiten de professie van z'n
			 kunst, uitstekend ware in de deugd, in de deugden, in de deugdjes, die
			 hem, kappelman, aanspraak geven op 'n sergeant-majoorschap by de
			 schuttery en 'n fatsoenlyke begrafenis.
		  Men versta my wel. Ik wenschte dat alle kunstenaars steeds brave
			 huisvaders waren, solide burgers, maatschappelyk-bruikbare menschen - 't
			 ideaal der kunst zou 't meebrengen... o, meer dan dit alles! - en velen
			 zyn dat, n'en déplaise aan m'nheer kappelman,
			 wiens heele soliditeit vaak neerkomt op volslagen absentie van aesthetisch
			 gevoel. Reden te-meer, om hem 't recht te ontzeggen zich opteblazen tegen den
			 artist die, wat verboheemd misschien in ateliers of achter de coulissen...
			 wellicht ook eenigszins geavarieerd gedurende z'n 
{==61==} {>>pagina-aanduiding<<}
 doorgezworven
			 ‘Lehr-und Wanderjahre’ 
			  * te veel ziel uitgaf om altyd behoorlyk by-kas te zyn ter
			 bestryding van de uitgaven die de huisbakken dagelyksche braafheid vordert. Nog
			 eens, dit is aftekeuren! Maar, we zeiden 't reeds, de fout is niet te wyten aan
			 de Kunst die, als uitvloeisel van schoonheidsgevoel, identiek is met
			 hoogstopgevatte zedelykheid. Ze is 'n gevolg van gebrekkige beoefening
			 der Kunst. 't Ideaal van artist-zyn, is 't volkomene, namelyk:
			 heiligheid, en blyft dit, ook al ware hyzelf onbewust van dit
			 verband, tusschen zijn kunstdrift en deugd. De oorzaken waarom
			 juist de kunstenaar somtyds op zoogenaamd zedelyk gebied schynt te
			 spotten met hetzelfde schoonheidsgevoel dat op plastisch terrein z'n aangebeden
			 godin is, ga ik nu voorby. Ik wys thans alleen op de onbillykheid, dat er -
			 misschien geheel onverdiende! - eerste en volgende steenen worden
			 geworpen door lieden, die vaak hierom alleen wèl kunnen voldoen aan wat
			 er wordt gevorderd in banale verhoudingen, omdat ze nooit 'n deel van hun ziel
			 uitgaven aan wat anders.
		  Doch, ook zonder de zaak zoo hoog optenemen, men verlange van den
			 kunstenaar niet meer, noch iets anders, dan hyzelf aanbood te leveren. 't
			 Meisje dat op de koord danst, riep u niet in haar tent, om daar hommage
			 lige aan 'r pudeur van u te vorderen. De schilder verzocht u niet om
			 'n certificaat van goed gedrag, toen-i z'n doek of paneel onderwierp aan 't
			 oordeel en den smaak van uw dilettantisme. Gy immers ook eischt van den
			 handelaar die u koffie te-koop biedt slechts koffie... geen
			 vaderlandsliefde, geen huisdeugd, geen kuisheid, geene andere trouw dan
			 koffiekoopmanstrouw, geen heldenmoed, geen eer... 
		  Zoudt gyzelf dit alles kunnen leveren, o kappelman, by en
			 met en behalve de rozynen die men u afkoopt?
		  't Is u nooit gevraagd? Juist! En waarom niet? Omdat niemand zich
			 verder met u bemoeit, dan om-den-wille van die rozynen vereischt wordt.
		
		
		  622.

		  Dit (zie slot 
			 621) nu is by den kunstenaar - omdat-i
			 hooger staat, meer en évidence! - zoo niet. De aandrift om
			 van 
{==62==} {>>pagina-aanduiding<<}
 hem méér te eischen, tot 't onbillyke toe, is
			 drieledig. Vooreerst wyl 't gemakkelyker valt op iemand aanteleggen, die
			 uitsteekt. Aanleggen, mikken, aftrekken, raken en wonden... ja! Want de
			 eisch die men den kunstenaar stelt, is geenszins hulde aan ‘deugd.’
			 Hy spruit voort uit hoop op wat zeer immoreele Schadenfreude, als men
			 den uitstekende zal betrapt hebben op 'n gaping in 't kuras van z'n
			 zedelykheid. Ten-tweede staat de artist meer aan vervolging bloot, omdat de
			 stryd tegen hem tamelyk veilig is. Men kan daarby met zekerheid berekenen, de
			 niet-artistieke meerderheid op-z'n-hand te hebben, daar 't nu eenmaal in onze
			 natuur schynt te liggen - honden en jakhalzen doen 't ook! - de zwakste party
			 te mishandelen. Eindelyk, en hoofdzakelyk: omdat we jaloers zyn! We kunnen niet
			 verdragen dat die man iets is... wy die slechts wat hebben. Wy...
			 
		  Weg met die onware, vals-nederige eerste persoon. Gy,
			 epiciers - want van U spreek ik - erkent dat het u hindert daar 'n man
			 te zien, die als bias al 't zyne by zich draagt, en daarmee ryker is
			 dan gy met alles wat ge bezit, al zouden honderden 't niet kunnen dragen!
			 Erkent dat het uw yverzucht gaande maakt, zyn naam te hooren noemen waar
			 de uwe onbekend bleef! Erkent dat ge nydig zyt op den roem dien-i nalaat aan
			 kind en kindskind, nydig op den adel dien-i gaf aan z'n geslacht, en die
			 geëerbiedigd zal worden, lang nadat uw grafzerk zal zyn
			 uitgebeiteld tot 'n gootsteen ‘voor Heeren.’ Maar... wees
			 getroost, kappelman, in myn ideen leeft ge, en blyft ge
			 leven: dum meretrix blanda vivet!
		  Zoo ziet ge toch waartoe kunstenaars goed zyn. Want - dit wist ge
			 niet - ook ik ben artist.
		
		
		  623.

		  Ik zeide dat gevoel den kunstenaar onontbeerlyk is, om z'n
			 taak te volbrengen, juister: tot het volgen van z'n inwendige roeping. Deze
			 taak bestaat in nabootsen. Oppervlakkig schynt dit 'n werktuigelyke arbeid, en
			 doet denken aan den Chinees die, 'n landkaart willende nateekenen, meende z'n
			 plicht te doen door daarop 'n allernauwkeurigste calque te geven van de
			 olievlekken waarmee 't origineel bemorst was. 'n Ander die 'n frak moest maken
			 naar model, bootste in 't nieuwe stuk de slyting na, die hem tegenglom uit de
			 ellebogen van 't oude, enz. Ik erken dat 't gevoel van die
			 kunstenaars 'n sinecure was.
		  De nabootsing die de ware artist zich tot taak behoort te kiezen, is
			 van anderen aard. Een tooneelspeler die, byv. 
			 richard III voorstelt, zou -
			 indien-i z'n rol ideaal-goed 
{==63==} {>>pagina-aanduiding<<}
 vervult - niet als kunstenaar
			 worden toegejuicht door dien koning zelf, wanneer deze - vry
			 posthumelyk, en ik neem aan: zonder eigenliefde - de voorstelling bywoonde.
			 richard zou gedurig uitroepen: ‘dàt zei ik niet,
			 zóó stond ik niet, dìt deed ik niet... alles is even
			 onjuist!’ Hy zou in 't aanschouwen van z'n eigen beeld, de
			 olievlekken en den versleten elleboog missen, dien de artist, uit
			 kunst-religie, zich wel wachtte natebootsen. Deze namelyk moest niet weergeven:
			 de lynen waarmee z'n model geteekend was, maar: in zelfontworpen
			 teekening, met hèm behoorende lynen, de kwintessens van den indruk
			 aanbieden, dien richard III op geschiedschryvers en nageslacht gemaakt
			 heeft, en dit blyft z'n taak, ook al kon er worden uitgemaakt dat die indruk
			 ten-eenen-male valsch is. Ditzelfde geldt voor schilders. 'n Portretschilder,
			 die aanneemt terstond 't konterfeitsel te leveren van den
			 eersten-den-besten ‘klant’ die 'm betalen wil, kan onmogelyk 'n
			 artist zyn. Hy is fotograaf of silhouettist, en staat in kunstrang beneden 'n
			 toiletspiegeltje. De eisch is niet dat-i alleen de trekken als zoodanig
			 weergeve, hy moet de ziel schilderen, voor-zoo-ver deze in die trekken
			 staat uitgedrukt, en dus méér leveren dan 't orgineel zelf, dat
			 afwisseling van beweging te-baat kan nemen om datgene te openbaren, wat de
			 schilder in één onbewegelyke gelaats-poze moet weten
			 saamtevatten. 'n Aldus voortgebracht portret stelt niet de persoon voor,
			 't verhaalt de lydensgeschiedenis
			  * van die persoon. Hiertoe
			 voorzeker is in zeer hooge mate menschkunde in 't algemeen noodig, en kennis
			 van den individu dien de schilder wil afbeelden, in 't byzonder.
			 Vóór hy stift of penseel ter-hand neemt, behoort-i eerst z'n
			 kliënt nauwkeurig te bestudeeren, en zeer lang vóór dien tyd
			 reeds, zoud-i met aanleg, vlyt en hart, zich moeten hebben geoefend in
			 de zielkunde, zonder welke de bestudeering van den individu ydel wezen zou.
			 Gewoonlyk geschiedt dit alles niet, en vanhier dat zoo vaak vrienden en
			 bloedverwanten, die 't origineel van 't portret van zeer naby en beter
			 psychisch kennen, ontevreden zyn over gebrek aan gelykenis, terwyl toch
			 de schilder zelf zeer voldaan is over z'n werk, en alle vreemden op z'n hand
			 heeft, die - slechts lynen kunnende vergelyken - hem styven in z'n
			 eigendunk, met 'n oprecht doch onwaar: frappant! Zulk 'n portret is niet
			 het afbeeldsel van de persoon, het is de kopie van de omtrekken des gelaats op
			 't oogenblik dat die persoon pozeerde, 'tgeen tot z'n ik staat, als 'n
			 boompje tot 'n woud, als uitzondering tot regel.
		
		
{==64==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  624.

		  Indien toch de Kunst bestond in slaafs volgen van het voorbeeld, in
			 korrekt weergeven van wat men zag, hoorde, of op andere wyze plastisch
			 waarnam, zouden we zooveel kunstenaars hebben, als er deurwaarders, griffiers,
			 notarissen, proces-verbalizeerende veldwachters en stenografen zyn. En, de
			 laatsten niet te na gesproken - ik ben bang voor die heeren omdat ze gewoonlyk
			 als de dominees, en wel soms invitâ Minervâ, in litteratuur
			 doen - artist is al dat volkje niet! zeuxis - hy is er niet te goed toe in
			 één adem te worden genoemd met veldwachters en wat daarop volgt -
			 ook zeuxis was 'n Chinees... als 't waar is ten minste, wat men hem
			 ten-laste legt. Hy kon eens maar niet gereed komen met 't schuim om den bek van
			 alexander's ossekoppig paard. Dàn was het te veel, dàn
			 te weinig. Dàn te wit, dàn te geel. Dàn te zeepig,
			 dàn te doorschynend. Dàn te vast, dàn te yl. Dàn te
			 blauw, dàn te wolkig. Dàn te dik, dàn te dun. Dàn
			 te vuil, dàn te helder... kortom, 't had telkens een der gebreken
			 waaraan schuim sukkelen kan. En die zyn vele.
		  De overigens àfgeschilderde Bucefaal stond verdrietig op z'n
			 schuim te wachten, en alexander, die er op zat, zou zelf geschuimbekt
			 hebben van ongeduld, als-i niet geschilderd geweest was. Verdrietig en driftig
			 werpt zeuxis eindelyk de spons waarmed-i z'n brabbelwerk telkens had
			 uitgewischt, tegen 't paneel, en zie... de schuim was in orde! De kegelaar
			 triomfeerde over den artist. Om nu echter zeuxis niet in t harnas te
			 jagen - hy mocht eens meedoen met de stenografen, die 't waarschynlyk
			 kwalyk-nemen, dat ik hun artisteschap tamelyk onvereenigbaar vind met
			 snelschryvery en Tweede-kameratmosfeer - zal ik straks z'n smytkunst
			 eenigermate in bescherming nemen.
		
		
		  625.

		  Eerst iets anders nog, waarby 
			 zeuxis niet verliezen zal. Zou
			 men den veeschilder 'n artist noemen, die z'n koeien natuurlyk dacht te maken
			 door 'n stukjen ossehuid op z'n doek te plakken? Dàt moet toch wel
			 precies gelykend zyn! Of den portretteur, die z'n orgineel den baard uittrok,
			 onder voorwendsel dat hy die haartjes noodig had om de kopie te kompleteeren?
			 Vordert men van 'n zeestuk, dat het nat zy? Moet 'n ‘herfstdag
			 by ondergaande zon’ naar hooi rieken? Is 'n geschilderd
			 ‘ysvermaak’ ongenietelyk in Juli? Kan men geen
			 ‘vruchtstuk’ schoon-vinden in cholera-tyd? Geen
			 ‘dood-wild’ by gesloten jacht? Geen
			 ‘binnenkamer’ in de dagen van karnaval? Geen
			 ‘keuken met peen, ajuinen, visch, halfgeschilde citroen en slapende
			 meid’ na 't diner?
{==65==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Moet de precisigheid zóó ver gaan, dat de kunstenaar -
			 dan slechts werkman - àlles weergeeft, voldoening geeft aan èlk
			 onderdeel onzer gewaarwordingen en van onzen smaak?
		  Neen!
		  ‘Alles’ is onärtistiek, ònschoon,
			 partant: onwaar.
		  De kunstenaar moet trouw zyn in hoogeren zin, dan 't
			 scheerspiegeltje waarvan ik sprak. Hy moet kiezen! Het gekozene moet, in
			 evenredigheid met z'n kader, in oprechtheid den indruk weergeven, dien 't
			 geheel maken zou, ontdaan van de niets-zeggende, belemmerende, en vaak elkander
			 neutralizeerende byzaken. De waarde van 'n paar duizend centen aan opgevangen -
			 en later nauwkeurig geschifte - indrukken, geeft hy in 'n biljet van duizend
			 gulden terug... neen, veel meer dan dat! Dan roepen wel de Midassen:
			 ‘hoe, ik zie geen enkel koperstuk... 't lykt niet... ik eisch m'n
			 centen... 
		  Eilieve, midas, kan de kunstenaar 't helpen, dat gy niet
			 weet omtegaan met bankbriefjes, en niet tellen kunt tot duizend gulden?
		
		
		  626.

		  Ik zei te gelooven dat tooneelspeelkunst boven andere kunst staat.
			 Op den tegenovergestelden grens ligt, naar myn inzien, de toonzetting, de
			 kompozitie van muziek. Ik verdenk haar van iets zeer ergs, ja geloof dat ze nog
			 lager staat dan 't handigheidje van verzenmaken, en dus beneden dansen en
			 geldwinnen. Thans echter zal ik haar niet verder lastig-vallen dan noodig is om
			 even aantetoonen, hoe zelfs op dàt terrein, brekebeenen middel hebben
			 gevonden om nòg lager te staan dan de ‘meesters’ in 't vak.
			 Ik doel nu niet op de orkest-agamemnen, die potpourri's samenflansen...
			 
		  
		  'n Oogenblik! Ik heb lust, ter-afwisseling, zelf 'n potpourri
			 te maken. 't Is avend. Ik ben treurig. Alles liep me dezer dagen tegen. Gister
			 leed ik aan koorts. Nu heb ik hoofdpyn. Tegen-over me speelt 'n jufvrouw op de
			 piano. Ik las 'n liberale courant. Op-nieuw zyn me m'n kinderen afgenomen...
			 zal ik ze weerzien? De jufvrouw begint weer... Martha, Norma,
			 Trouvère, Carneval de Vénise... en de rest! En by dit
			 alles... ik ben Hollander en suf... 
		  Is dàt de potpourri?
		  Neen, lezer, 't is 'n schets van de stemming waarin men zulke dingen
			 maken kan, 'n kunststemming! 't Produkt daarvan krygt ge later
			 misschien.
{==66==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Myn potpourri is kant en klaar. Ik zal 'm opdragen aan den
			 gewezen koning van Beieren, die ‘Kunst’ beschermde, en waterige
			 verzen maakte... volgens 
			 safir, wiens verzen zich ook niet
			 te-buiten gaan aan onmatig gebruik van alkohol.
		
		
		  627.

		  Die 
			 safir is door de Duitschers
			 benoemd tot ‘humorist’ 'n allergoedkoopst titeltje in 't vaderland
			 van 
			 jean paul. Ze zyn er nog guller
			 mee dan wy. Le fait est dat de man niet 't minste besef van humor heeft.
			 't Onmisbaar element van smart ontbreekt 'm geheel, en dit is 'n
			 treurig gemis. Het spreekt vanzelf, dat ik hier van z'n werken
			 spreek, niet van de persoon, die ik niet ken. En daar ben ik bly om,
			 want hy is... koddig. Hy heeft z'n reputatie hoofdzakelyk te danken aan
			 kwinkslagen die in de Fliegende Blätter, of in onze:
		  gy zult en moet lach-prullen 'n goede figuur zouden maken, maar
		  geenszins op humor gelyken, jazelfs dezen eigenaardigen dubbeltrek van 't genie
		  uitsluiten. Hy heeft ter-nauwernood geest en is slechts nu-en-dan - op
		  fransche manier: door woordspeling - geestig. Hy kaatst niet met
		  gedachten, doch slechts met klank. Treft het dat zoo'n klank 'n gedachte
		  meebrengt of opwekt...autant de gagné. Waar dit niet geschiedt,
		  valt de zaak plat neer.
		  Heel aardig gaf hem z'n hebbelykheid om met woorden te spelen, 'n
			 antwoord in den mond, toen ludwig - klankspelend op
			 safir's hoed en z'n doorgaande financieele berooidheid, hem
			 ‘Filz’ noemde. Dit woord beteekent zeker soort van vilten
			 hoofddeksel, en tevens: kale jonker, of zoo-iets. Maar zie, de verzenmakende
			 koning had ook 'n hoofddeksel van eigenaardig model op 't hoofd, 'n regenhoed,
			 en safir antwoordde met het slagwoord:
			 ‘Wasserdichter!’ 
		  Ik zal later terugkomen op 't verschil tusschen geest, geestigheid
			 en kwinkslag-genie! Want zoo heet het by Filisters.
		
		
		  628.

		  Nu weer over muziek en zeker soort van komponisten. De stumperts van
			 den tienden rang - en dit is zoo byzonder laag niet, by gebrek aan veel hoogers
			 - hebben zekere opvatting van waarheid, die me zeer gelegen komt als
			 sprekend voorbeeld van wat in de Kunst niet waar is. Ze maken met
			 trompetten, saxofones, trommels en lappen blik, den donder na. Met blaasbalgen,
			 storm. Zy bevochtigen 't dorstige aardryk van hun kunstlievend parterre, met
			 grauw-erten in 'n geschudden koker. Een kus is: ‘fietsch’ of
			 zoo-iets op de flageolet, waarmee men sysjes aan 't zingen brengt.
		  	Vader-
{==67==} {>>pagina-aanduiding<<}
landsliefde heet: boum! Idylliteit vertalen ze met
			 piperdepi-mê-mê-mê, m... ê... ê... ê...
			 ê uit de hobo.
		  Eens, by de opvoering van m'n ‘Bruid
			 daarboven’ had de orkestmeester de romance die Caroline
		  zingen moet, op muziek gezet. Hy illustreerde de regels:
		  
			 Hoort ge daarginder in tuinen en dreven 
			 't Leeuwrikje zingen, den nachtegaal slaan? 
		  

		  met 'n kwinkeleerslag, die - 't was te Utrecht - alle studenten in
			 lachen deed uitbersten. En my ook. Men kan er zeker van zyn dat deze man,
			 indien z'n kunstzin die waarschynlyk slechts beroepskeus was - misschien
			 weifelde hy lang tusschen muziek en kommeny - indien de oorzaken die 'n
			 muziekvervaardiger uit hem maakten, hem in-plaats van den dirigeerstok, 'n
			 penseel hadden in-handen gespeeld... gewis, hy zou de verf om varkens te
			 schilderen uit z'n kleerborstel gehaald hebben, en waarschynlyk had-i dan om de
			 illuzie volkomen te maken, kompagnieschap aangegaan met den boer uit 
			 620, die in z'n vestzak 'n schreeuwend
			 zwyntje by zich droeg. ‘Publiek’ zou misschien ook
			 dàn nog klagen over gebrek aan waarheid: ‘omdat toch,
			 wèl geroken, de odeur ontbrak.’ 
		
		
		  629.

		  Want... ik spreek U vry, byna geheel vry, o dwalende
			 kunstenaars! Die m'nheer ‘publiek’ houdt van odeurtjes en
			 van leugen. Hy bederft u, waar ge goed zyt. Hy juicht u toe, waar
			 ge mìsgrypt. Hy schrikt u af, waar ge poogt u opteheffen uit
			 onärtistieke vernedering.
		  De kunstenaar, die niet bezwykt onder den leugen-eischenden aandrang
			 van ‘Publiek’ is 'n held. En helden zyn zeldzaam, omdat 'r tot den
			 hoogen moed die hen bezielen moet, juist hetzelfde element van allerhoogste
			 opvatting zou vereischt worden, die ik identisch noemde met ondenkbare
			 volkomenheid in andere zedelyke eigenschappen. (621)
		
		
		  630.

		  Ik zei dat de tiende rang, ut alii desint, zoo
			 héél laag niet stond. Eilieve, liszt en rossini
			 komponeeren op keizerlyken last hymnen, symfonien en verdere
			 kakofonien... 
		  - Kompliment van Z.M. aan... 
		  - Aan den maestro? vraagt de lakei... 
		  - Pardon! Aan mevrouw liszt. (Aan mevrouw
			 rossini.) Z.M. doet weten dat... de vrede gesloten is. (Dat... hy zal
			 gekroond worden te Pesth.) Ter opluistering van de feestelykheid die er zal
			 plaats-hebben by die solemneele gebeurtenis, wenschte Z.M. den sleep van z'n
			 mantel te doen dragen door 
{==68==} {>>pagina-aanduiding<<}
 vier pasgeboren kindertjes van drie tot
			 zeven jaar, gevaccineerd, rosblond, flink onderwezen in 't een-of-ander waar
			 geloof, maar overigens van 'n gezond gestel en aangenaam uiterlyk. En Z.M.
			 ‘overwegende’ de groote verdienste van maestra
			 rossini (of liszt) in 't vak van kinderenvoortbrengen...
			 overwegende dat multatuli's Idee 
			 219 onzin is, 
		  heeft goedgevonden:
		  gezegde dame te bevelen, binnen één maand de vier
			 benoodigde kindertjes - expresselyk voor de festiviteit vervaardigd - gereed te
			 hebben. De maat der wichtjes wordt genadiglyk overgelaten aan de
			 leverancierster, mits zy zorgdrage dat het te fabriceeren kroost precies de
			 ruimte vulle tusschen 't drie-en-dertigste kanonschot, en 't
			 innbrünstig: salvum fac imperatorem... dat elders besteld is. Zr.
			 Ms. verlichte kunstzin staat borg voor 'n fatsoenlyk honorarium, in
			 evenredigheid met de alom erkende handigheid der fabrikante... enz.
		  Gelukkig, dat liszt en rossini geen vrouwen
			 hàdden, naar ik hoor. 't Stond anders waarachtig te vreezen dat die
			 dames - na langen omgang met haar egaas-artisten - onbeschaamd genoeg wezen
			 zouden... om toch 'ns te probeeren! Ze zagen immers dagelyks hoe hun
			 altyd-doorproduceerende kostwinners uit de ziel haalden, wat er niet inzat? Zou
			 't zooveel meer onnatuur vorderen, lenden te verkrachten tot ontydigen
			 vrouwedienst, dan er noodig is om heeredienst aftepersen aan hart en genie?
		  Halt, dames! Dàt is geen hart, dàt is geen genie!
		  En... wat uw gemaals leverden... 't was geen Kunst: het waren
			 kunstjes!
		  Op die manier zoudt ook gy kunnen leveren, niet wat Z.M. verlangt,
			 maar wat hy en ‘Publiek’ voor 't verlangde houden zullen. Er hoeft
			 geen ziel te zitten in de bestelde kinderfonien. Koopt 'n paar poppen,
			 dames, verberg ze onder sjaal of schort tot op 't bepaalde oogenblik, en...
			 bevalt! Sufficit voor zóó'n kunstkeizer, voor
			 zóó'n kunstpubliek.
		  En uw echtgenooten... ik ben hun dank schuldig. Zaagt ge niet, hoe
			 broederlyk ze my te-hulp kwamen met hun afschrikkend voorbeeld, toen ik
			 zoo-iets noodig had in deze filippica tegen onechte kunst?
		  Inspiratie, gloed, genie... de par l'Empereur?
		  O, fancy!
		
		
		  631.

		  Ei zie, daar nadert onze zeuxis.
			 Hy kauwt pruilend op z'n spons, en komt ons vragen of er niet wat valt
		  	afte-
{==69==} {>>pagina-aanduiding<<}
dingen van 't vonnis dat hem relegeert in 't hoekje der
			 stenografen en koddebeiers?
		  Gewis! Al zy er geen Kunst in z'n schuim, er was schuimende
			 drift vàn Kunst, in de woede over 't mislukken van z'n pogen. En hiertoe
			 was oorzaak. Want 't was hem niet te doen, 'n voorstelling te geven van 'n
			 klomp adem, gevangen tusschen milliarden zeszydige vlakken, vlokkig afdruipend
			 van den lip des Bucefaals... dat schuim moest spreken! 't Moest verhalen
			 van alexander's hartstocht, van z'n eerzucht, van ongetemden moed en
			 teugellooze begeerte. Het moest 'n epos dichten over de macedoonsche furie, 'n
			 heldendicht zingen op Arbela... 'n profetischer lykzang tevens op 't
			 onvermydelyk slot van dit alles: op 't liederlyk ondergaan in Persepolis!
		  En dáárom - al gelooven we niet aan de waarheid van de
			 spons-sage als feit - wáár is 't, dat de Natuur
			 zùlke lessen geeft aan den kunstenaar die zich gewoon maakte haar te
			 verstaan. ‘Doe 'n beetje woede in je schuim, o tobbende
			 zeuxis!’ zal ze hem hebben toegeroepen, en vóór
			 z'n oordeel gereed was met 't waardeeren van dezen raad, voerde z'n sidderende
			 arm uit, wat de geëerbiedigde meesteres aan z'n zenuwen bevolen had.
		  Nog-eens, 't sprookje kan onwaar zyn: de beteekenis blyft. Wie 't
			 verzon, moet dergelyke worpen gedaan hebben.
		  Dat er knoeiers opstonden, die 't voorbeeld aangrepen van verkeerden
			 kant, en pozeerden als artist omdat ze 't gooien en smyten konden nadoen,
			 spreekt vanzelf. Zoo zyn er, die zich schilder wanen, omdat ze - als 
			 apelles - fouten maken in 'n
			 bottine. Anderen roepen 't anch io sono pittore! als er bleek dat ze hun
			 wageschot kochten by den fineerzager die plankjes leverde aan 
			 michel-ange. Enz.
		  Lieve zeuxis, zyt ge tevreden? Ge wist toch wel, niet waar,
			 dat ik u niet hulpeloos overlaten zou aan de ploertige zelfverheffing van
			 kappelman, die - altyd even bedaard - nooit smeet met andere
			 dingen dan menschenwaarde?
		
		
		  632.

		  De artist bespiedt, beloert, beluistert de Natuur. Zy is de
			 geliefde die hy wil bezitten. Zy is 't koninkryk dat-i veroveren
			 wil.
		  Vóór alles wil hy verstaan wat ze zegt.
		  Daarna - liefhebben is: goed-zyn - wil hy anderen deelgenoot
			 maken van wat hy gehoord heeft.
		  Na veel vergeefsche pogingen - ze is geen courtisane! - na lang en
			 moeielyk hof-maken, meent hy eindelyk 'n glimlach te hebben opgevangen...
			 
{==70==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Helaas, ze meesmuilde slechts!
		  Daar klinkt iets! Zou 't 'n aanmoedigend woord zyn?
		  Nog niet!
		  Ze boudeert... 
		  Wàt toch heeft de vurige minnaar misdaan?
		  Ik zal 't u zeggen! Meent ge dat zy, de heerlyke, de machtige...
			 meent ge, dat zy zich overgeeft na zoo korte verdediging? Na zoo lichten stryd?
			 Na zoo weinig offer?
		  Ze werpt haar handschoen in 't dierenperk der maatschappy, en wyst
			 daarop, als vragend: durft ge myn pand terughalen uit die arena?
		  En hy schrikt!
		  Want ze eischt veel, de trotsche gebiedster van z'n hart! Maar...
			 indien ze minder eischte, hy zou haar minder liefhebben.
		  Was 't niet reeds 'n eer, dat ze hem hoop gunde haar ridder te
			 worden, wanneer hy zal hebben blyk gegeven van den moed die noodig wezen zal om
			 'r schildknaap te zyn? Is niet z'n liefde zelf - onbekroond ook - reeds 'n gave
			 van hààr hand? Ligt er niet reeds genot in de smart van 't
			 vruchteloos pogen?
		  O gewis!
		  Met 'n sprong waagt hy zich onder 't gediert, dat van den muil 't
			 bloed lekt der slachtoffers die 'm voorgingen. Ze verslonden al wat
			 liefhad, al wat dacht, al wat streefde, al wat
			 offerde, al wat gebonden werd weggeleid van Jeruzalem's poorte naar
			 Calvarië. Hyenen en jakhalzen... 
		  
		  Ik spreek van u, Publiek! Luister, en betaal wat ge leest - al is 't
			 dan op z'n hollandsch! - en krimp in-een, en wees dankbaar toe, en bluf er op
			 tegen den vreemdeling, dat er zoo'n mooischryver werd geboren in uw land, en
			 maak uw geld gereed voor 'n standbeeld, uw rhetoriek voor posthume
			 apologie!
		  
		  ...jakhalzen en hyenen vergasten zich voorbatig op den nieuwen
			 buit... den nieuwen dwaas die 't waagt zich te geven tot middagmaal, nadat 't
			 ontbyt wat schraal was.
			  * Op 
{==71==} {>>pagina-aanduiding<<}
 den dwaas die moed had... 
		  Uw klauwen en slagtanden te trotseeren, meent ge?
		  Och neen! Indien hy bevreesd was of is, hy die zich wapende met
			 schoonheidsgevoel, en dus pyn weet te dragen maar walging schuwt, geloof me
			 ‘Publiek’ hy is of was bevreesd voor uw stank.
		  En de eer was te groot, u te vergelyken met jakhals en hyena -
			 vergeving, o woudrekels! - uw naam is: weegluis.
		
		
		  633.

		  De kunstenaar waagt zich. Hy wordt gewond, gepynigd, gemarteld...
			 maar hy bezwykt niet!
		  Na zwaren stryd brengt hy 't verlangde. Ze glimlacht. Een zalig
			 gevoel doorstroomt hem. Z'n gemoed is vol, overvol. Het dreigt te bersten. Hy
			 wil meedeelen... 
		  Helaas!
		  Den indruk ving hy op. Wie leert hem de uitdrukking?
		  Ook dat wacht hy van háár. Zy zal hem leeren spreken
			 in klank, lyn, kleur, blik, beweging en woord.
		  Hy luistert naar hare lessen, en weldra meent hy te verstaan wat ze
			 zegt, te begrypen wat ze bedoelt.
		  Maar telkens vergist hy zich.
		  Telkens vreest hy leegte te vinden in wat hem eerst voorkwam gevuld
			 te zyn. De klank dien hy meende te begrypen, wordt wartaal in z'n ooren. Die
			 lynen, eens zoo korrekt in z'n oog, schynen hem thans gebrokkeld,
			 valsch, ongeheel. Die kleur vloekt...
		  Hoe zal hy vormen naar vormeloos voorbeeld? Hoe zal hy teekenen naar
			 verbryzeld model? Hoe zal hy onzin maken tot zinnige waarheid?
		  Daar volgt moedeloosheid, soms van korten duur, by velen voor altyd.
			 En deze gaan onder. Die armen! Toen zy 't hoogere opgaven, beseften ze niet dat
			 ze daarom toch niet geschikt waren voor 't àllerlaagste. Behalve den
			 grief over den schipbreuk dien hun ziel leed, worden zy bedolven onder 't
			 leedvermaak van de velen die nooit iets poogden. De wereld wreekt op
			 onbekroonden moed het besef van eigen lafheid. M'nheer kappelman voedt
			 z'n forellen - z'n stekelbaarsjes! - met den geslagen koning die z'n slaaf
			 werd.
		
		
		  634.

		  Maar anderen - zéér klein is hun getal! - richten zich
			 op. Hun liefde is eindeloos, byna volkomen. Ze zien in dat 't hùn schuld
			 is, indien ze niet verstonden, niet begrepen.
		  En, op-nieuw aan den arbeid!
		  Eindelyk meent de kunstenaar geslaagd te zyn. De stof sprak
			 
{==72==} {>>pagina-aanduiding<<}
 tot z'n geest. Kleur, vorm, beweging, betrekkelyke stilstand
			 zelfs... alles is taal geworden!
		  Juichend wil hy den minnebrief toonen, den eersten die z'n
			 standvastigheid wist aftepersen van 't zoo moeielyk te treffen hart der
			 geliefde... 
		  Eerbied voor die onbescheidenheid, gy die slechts in
			 achterbuurten... niet overwint!
		  ...hy wil den lonk dien ze hem ten-geschenke gaf, uitbeitelen in
			 steen. Hy wil dien vereeuwigen op het doek. Hy wil dien vertolken in akkoorden,
			 uitspreken in een der kindertalen waarmee wy menschen ons moeten behelpen...
			 
		  En - zyt ge voldaan, o zeuxis? -
			 stikkend van woede over 't mislukken der baring van de vrucht die ontvangen was
			 en gedragen werd met zóóveel smart, werpt hy... 
		  De sponsgeschiedenis is nu afgedaan. Ik hoop daarin een-en-ander
			 gezegd te hebben, dat den bezoekers van muzeën - en ik mag er immers wel
			 by zeggen, ook den lezers van sommige werken? - niet zoo gedurig voor den geest
			 staat. Ik ben te beleefd om te veronderstellen dat ze 't niet wisten.
		  En ook wat er nu volgt, zal wel niet nieuw zyn. De lezer - oplettend
			 als gewoonlyk - zal hebben opgemerkt dat ik onder de elementen van
			 epiciers-haat, 'n paar nummers gal heb overgeslagen. En tevens, dat ik dit met
			 Zeuxische kunst doen moest om ter-zyner-tyd, na 't werpen van myn
			 spons tegen ‘Publiek’ eenigszins geleidelyk terugtekeeren tot
			 normale stemming. J'y suis!
		
		
		  635.

		  De Kappellieden dan zyn boos omdat de kunstenaar onafhankelyk
			 is. Zy, gekneld in buur- vrind- familie- vooroordeelgewoonte- sleur- en
			 deunbandjes, kunnen niet verdragen dat 'n ander vliegt, waar zy alle moeite
			 hebben zich niet te miskruipen. Indien 'n schildpad zoo nydig van natuur ware
			 als de mensch, zoud-i vinnig kwaadspreken van adelaars en nachtegalen, jazelfs
			 van kraaien en eksters.
		  Misschien wel heeft de lieve Natuur aan oesters 't genot ontzegd,
			 dat er verbonden is aan 't bezit van schouders en neus, om deze beestjes te
			 bewaren voor 't kappelmannig optrekken van die lichaamsdeelen, by 't waarnemen
			 der tuchtelooze beweging van 'n fladderende zeemeeuw.
		
		
		  636.

		  Inkonsekwent - gelyk alles wat onwaar, en dus slecht is - gebruikt
			 de onaesthetische veroordeelaar den vermeend-hoogeren rang van 'n
			 beroemd artist - dien hyzelf zoo-even bekladde met z'n kwyl - als
		  	oorlogsmiddel tegen den kun-
{==73==} {>>pagina-aanduiding<<}
stenaar die in de algemeene opinie iets
			 lager staat aangeschreven dan sommige Meesters. 't Sysje moet zich hooren
			 verwyten dat het maar 'n sysjen is, en wel uit 'n bek die geen toon kan
			 voortbrengen niet alleen, maar nog vuil is van den smaad dien-i uitwierp tegen
			 zangers van hoogeren roep.
		  't Is kluchtig optemerken hoe ieder die 'n parterre-biljet betalen
			 kan, zich 't recht aanmatigt laag neertezien op artisten van den 4en
			 of 5en rang, op-grond der verzekering ‘dat men te Parys 'n
			 artist van den 2en rang gehoord heeft.’ Dat men ekonomisch met
			 z'n aandoeningen omgaat - vooral wanneer ze geput worden uit 'n byna verstopte
			 bron - mag ik niet afkeuren. Maar 't gaat toch wat vèr, vandaag geen
			 gevoel te hebben, omdat men gister... aan de eer van de reis meende schuldig te
			 zyn wat mode-aandoening optevangen. 't Herinnert aan de vrouw die niet aan 't
			 schreien kon raken by de schets van 't vagevuur, omdat ze by 'n vorige preek al
			 'r tranen verhuilde aan de hel.
		
		
		  637.

		  Doch al ware toevalliger-wyze 't laagstellen van 'n kunstenaar,
			 inderdaad - en zonder vergelyking met hooger - verdiend, al hadden wy te doen
			 met 'n brekebeen, dan nog voegen èn die vergelyking èn dat verwyt
			 geenszins hem, die van den Meester niets wist optevangen dan 't voorwendsel tot
			 neerhalen van 'n ander. 
			 Boileau loog door onvolledigheid
			 - halve waarheid is géén waarheid - toen-i de Kunst
			 moeielyk noemde, en Kritiek 'n lichte taak. Hy wist wel beter, maar...
			 och, zoo'n vers!
		  Zéker wist-i beter! Indien maat en rym wat williger waren
			 geweest op den ongelukkigen dag toen dat dicton hem uit de pen kroop -
			 met 't alleronpleizierigst vooruitzicht, 'n paar eeuwen lang te worden
			 misbruikt - zoud-i in de eerste plaats de gemakkelyke Kritiek hebben
			 gebrandmerkt als verkeerde onbevoegde ploertenkritiek. En vervolgens hadde hy
			 verzekerd, dat de ware, echte Kritiek niet alleen tot de
			 ‘difficile’ kunsten behoort, maar daaronder een der
			 moeielyksten is.
			 Noot van 1876. Waarschynlyk heeft
				boileau, die in z'n dubbele hoedanigheid van Franschman en verzensmid
				wel 'n beetje gerechtigd was om niet precies te weten wat-i zei, het woord
				critique uitsluitend opgevat in den zin van: aanmerkingen maken,
				gispen, afkeuren. Ook ten-onzent neemt de verkeerde opvatting van dit woord
				dagelyks toe, tot ergernis van wie er meer in zoekt, of wat anders.
				Zuivere grondige gepaste, en dus nuttige, Kritiek heeft de strekking den
				lezer of toeschouwer den weg te wyzen tot begrypen, waardeeren en genieten van
				'n kunstvoortbrengsel.  Hiertoe wordt waarlyk iets meer
				vereischt dan 't sprokkelen van fouten, al zy 't dan dat ook 't aanwyzen van
				verkeerdheden - vooral van de tendencieuze - daarby kan te-pas
				komen.
		
		
{==74==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  638.

		  De man nu die daar schilderde, beeldhouwde, tooneelspeelde... hoe
			 ver ook misschien beneden z'n kunstbroeders staande, is iets, kan
			 iets, levert iets. Hy bezit zekeren rang, hoe laag dan ook.
		  Welk diploom van rang kan 'r vertoond worden door de meesten die hem
			 uitfluiten. (538)
		  
		  - Dat beeld is slecht geteekend.
		  
		  't Is wel mogelyk. Doch ik vraag u... niet: zyt gy in-staat tot
			 betere uitvoering - deze eisch ware onbillyk, zoolang gy u niet voor teekenaar
			 uitgaaft - ik vraag u die zich opwerpt als kritikus, of gy 't in de kunst van
			 Kritiek even ver bracht als hy in de kunst van teekenen? Dat z'n
			 arbeid u niet bevalt, doet niet ter-zake. 't Was z'n doel niet U te
			 behagen - erken dat dit 'n armzalig doeltje wezen zou! - z'n doel was:
			 weertegeven wat-i meende opgevangen te hebben in de Natuur. Deed hy dit
			 gebrekkig... maak uzelf tot artist, niet door 't grypen naar stift of penseel,
			 maar schilder gy, kritikus, d.i. betere-opvattingsartist, hem in
			 woorden vóór, wat hy onjuist verstond of verkreupeld
			 weergaf.
		  't Genoegen van beter-weten zou wat al te goedkoop zyn, wanneer
			 ieder zich dat kon aanschaffen, buiten kosten van gemotiveerd oordeel.
		
		
		  639.

		  En zelfs 't tegenovergestelde vermaak - 't mee-toejuichen, waar
			 algemeene hulde 't loon is van erkende meesters - ook dit zou in
			 waarheid, om niet te worden beschouwd als gestolen; zich door wat gegronde
			 lovende kritiek behooren te vrywaren tegen de verdenking van idioot
			 meeschreeuwen met de meerderheid.
		  Is onbevoegde afkeuring smartelyk voor den mazette, voor den
			 middelmatige... domme lof walgt den Meester.
		  Hy weet nu eenmaal dat z'n oogst in by-eengeharkte stoppels bestaat.
			 Hy die in gepast en noodzakelyk zelfgevoel aanspraak maakt op goud, hy is
			 misselyk van uw slyk.
		  En hy werpt u de ‘mooivindery’ in 't gezicht. Omdat ze
			 bête is. Omdat uw lof hem beleedigt. Omdat-i schaamte voelt z'n
			 ziel te hebben getoond aan onwaardigen.
		
		
		  640.

		  Dit alles is zoo. Maar 't is alles niet. Noch zelfs 't
			 voornaamste.
{==75==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  De kunstenaar dien men bedelft onder applaus van slecht allooi,
			 voelt zich voornamelyk hierom gekrenkt wyl ge meenen durfdet dat hy - apostel!
			 - de valsche munt zal aannemen, waarmee ge dacht hem te bevredigen. Daarin ligt
			 twyfel aan de echtheid van z'n geloofsbrief. Ge lastert z'n religie. Hy benydt
			 z'n leerling dien ge uitfloot.
		  Hy weet hoe men straks, teruggekeerd in wat men
			 ‘wereld’ noemt - daaronder zyn wereldjes van 'n paar dozyn...
			 bevolkingszielen - hy weet dat men hem de hand niet zal reiken, die
			 zoo-even voor hem werd roodgeklapt. Hy weet hoe de vandaalsche lasso
			 reeds werd geslagen om den hals van 't beeld dat 'n oogenblik geleden met
			 zooveel vertoon van geestdrift op 'n voetstuk geplaatst is.
			  * Hy weet dat de toejuichers... jaloers zyn.
		  Jaloers, yverzuchtig, nydig op den aureool die hem omstraalt, op de
			 eer der boodschap die hy ontving en overbracht! Jaloers op z'n onachtzaam
			 versmaden van kleine dorpsbravigheidjes, op z'n fier alleen-staan, op z'n
			 verwaarloozen der naaischooltucht... hy de Meester!
		  Dat alles eischt wraak.
		
		
		  641.

		  Wraak! Kom-aan, niets gaat boven gemak. Wie wat te wreken heeft,
			 vermoeit zich zoo weinig mogelyk. Wraak is, volgens spreekwoord en bybel,
			 godenspys - er lept veel aan dien schotel, dat nu juist niet pozitief goddelyk
			 is - en behoort met rustigheid georberd te worden, als de andere
			 theobroma die van kakao gemaakt wordt: onze Kappelman wil 'n kop
			 chocolaad drinken.
		  Tout doucement! Verslik je niet, brand je niet, haast je
			 niet. Strek je beenen lang voor je uit... en vooral: geen inspanning! Noch van
			 gevoel, noch van verbeelding, noch van geheugen, noch van kennis, noch van
			 oordeel... niets van dit alles is noodig om met brutale zelfgenoegzaamheid te
			 zeggen:
		  
		  - 't Is waar, hy zingt ‘mooi’ maar... och, zoo'n vent
			 heeft altyd onechte kinderen.
		  
		  't Is te hopen dat je vrouw ze heeft, o Kappelman! Dat zou kans
			 geven op verbetering van ras.
		  
		  - Die schilderyen zyn ‘mooi.’ Gelukkig dat zulk volkjen
			 
{==76==} {>>pagina-aanduiding<<}
 altyd om geld verlegen zit. Ik heb ze hem afgekocht voor 'n
			 prikje.
		  
		  Dan ben je-n-'n dief, o Kappelman, gy die nooit verlegen zyt om
			 geld, èn wyl je 't weet te stelen, èn omdat je nooit je
			 geldwinnen verzuimde om-den-wille van wat hoogers.
		  
		  - Dat boek is wel ‘mooi’ maar... de schryver is zoo'n
			 byzonder gemeene kerel... 
		  
		  Ik zal niet zeggen: ‘dat lieg je, ellendeling!’ Want,
			 zietge, je mocht eens berouw krygen, je vonnis herroepen, ànder oordeel
			 vellen... 
		  Kappelman, 't zou me bitter smarten, als je me prees! Vorder niet
			 dat ikzelf, al te onnoozel, je den weg wys tot feller wraak dan je vereerende
			 schimp.
		
		
		  642.

		  Bovendien, ik weet hoe bitter arm je bent aan denkbeelden. Uit
			 behoefte aan de tegenstelling die je noodig hebt om 'n fraze te maken, iets
			 ingewikkelder dan: ‘'t is koud van-daag’ zou je allicht omslaan tot
			 de wanhopige poging om me uittemaken voor 'n braaf man... ‘maar hy
			 schryft miserabel.’ 
		  Doe dat niet! Je bent dom genoeg om wreed te wezen. Maar toch bid ik
			 je, doe dàt niet! En dit vraag ik niet zonder eenig vertrouwen, omdat ik
			 je kan omkoopen met andere... chocolade.
		  Welke?
		  Vertel overal, dat ik in dit vertoogje kunstenaars-onzedelykheid in
			 bescherming nam. Je zult daarmee grooten dank inoogsten van de velen die wel is
			 waar niet zedelyk zyn, maar toch nooit zich schuldig maakten aan
			 Kunst.
		
		
		  643.

		  Indien wy, als hoogsten eisch van 't mensch-zyn, vorderen dat er
			 gestreefd worde naar waarheid, dan staan waarschynlyk weinig leeken boven den
			 gebrekkigsten artist. 't Paardje, mannetje, boompje, dat het kind van 6, 8 jaar
			 op de lei griffelt, gelykt meer op paard, man of boom, dan de zedelykheid van
			 onze maatschappy op 't ideaal-goede. Doch er is sterker oorzaak nog tot
			 schaamte. Wat er ook moog ontbreken aan de schets van dat kind: het
			 wilde wáár zyn. Wilde de wereld goed zyn?
		  Vanwaar dat toejuichen van edele gevoelens... op de planken? Dat
			 verheffen van edele daden... in de Historie? Getuigt niet ook dàt
			 applaus tegen de maatschappy, die dùs 
{==77==} {>>pagina-aanduiding<<}
 oordeelt en
			 ànders handelt? En staat ze alzoo niet ook hierin beneden den artist,
			 die zich toch niet schuldig maakt aan het teekenen van vyfvoetige paarden,
			 zoolang hem de Natuur slechts vier pooten aan zoo'n dier te zien geeft? Hy moge
			 zich vergist hebben in aanschouwing, uitdrukking, opvatting, hy is - op zeer
			 weinig uitzonderingen na - verantwoord door 'n beroep op 't gebrekkige dat
			 àllen menschelyken arbeid kenmerkt. Hy wilde niet liegen, al zy
			 't dan dat er 'n wyde kloof gaapt tusschen de werkelykheid en zyn
			 vertolking.
		
		
		  644.

		  Is ook de leeken-wereld zoo oprecht? Immers neen! Om nu van de
			 slechtsten niet te spreken, van triviale huichelaars, vraag ik of er niet
			 oneerlykheid ligt in de inkonsekwentie die men dagelyks ontmoet: ‘ja, dat
			 zou wel strikt genomen, zoo behooren... dat zou wel, in zekeren zin, plicht
			 zyn... maar, och, men moet met de wolven in 't bosch huilen, men kan de wereld
			 niet veranderen, men moet de menschen nemen zooals ze zyn’ en dergelyke
			 scies?
		  Wat zou men van den artist zeggen, die zyn waarheidsreligie
			 onderwierp aan zulke belemmeringen? Kan men zich voorstellen dat-i blauw gras
			 geven zou, groene hemels, om te behagen aan de wereld?
		  De ‘wereld’ verlangt zulke ongerymdheden niet, zegt men,
			 en dit is waar. Zy, die in eigen opvatting van haar moráál geen
			 denkbare zotterny overslaat, vordert dit niet van den kunstenaar, wyl ze inziet
			 dat z'n artistieke eer hem verbieden zou aan zulke eischen te voldoen. Eischen
			 evenwel, die niet ongerymder wezen zouden, dan de zeer onzedelyke drang tot
			 afwyking van 't ware goede, waaraan we dagelyks met lafhartige
			 gedweeheid zien toegeven.
		  Dit niet-vorderen van opzettelyke onlogische profanatie der Kunst,
			 is 'n hulde aan haar integriteit. 'n Hulde die den niet-kunstenaars nooit werd
			 aangeboden, wat dan ook blykens wetten en strafbepalingen, geheel
			 onverdiend wezen zou. Alom is byv. vadermoord e.d. uitdrukkelyk verboden. Den
			 artist echter, die z'n moeder, de Natuur, met voorbedachten rade mishandelt,
			 durft men overlaten aan de Nemesis van z'n kunstenaarsgeweten.
		
		
		  645.

		  En hoe is nu - om te spreken van wat in de wereld hoofdzaak is, al
			 stelle dan de kunstenaar zelf dit lager - hoe is de stoffelyke belooning
			 van dit alles? Wat betaalt de maatschappy voor die trouw aan de
			 waarheid? Voor den 
{==78==} {>>pagina-aanduiding<<}
 arbeid en de smart die ik in vorige bladzyden
			 eenigermate schetste? Voor den stryd dien de artist in zichzelf en met anderen
			 te voeren heeft? Voor de eigenaardigheid der natuurgave die den bevoorrechte
			 vaak ongeschikt maakt tot geldwinnen of sparen?
		  De materieele behoefte toch van den kunstenaar, zyn aan die van
			 anderen gelyk. De voeding en 't onderwys zyner kinderen, kleeding, woning, z'n
			 geheel huishouden, dit alles vereischt geld. Geen winkelier levert hem
			 z'n waren, noch om-niet, noch goedkooper dan aan anderen. Integendeel, 't genie
			 is ligt te bedriegen, en er zyn... winkeliers die 'r slag van hebben, den
			 kunstenaar te behandelen als 'n genie. Van bevoorrechting is geen spraak. En
			 dit mag er niet zyn, wyl 't onbillyk wezen zou door weinige individuen de
			 schuld der geheele maatschappy te doen betalen.
		  Doch ook die maatschappy zelf behoort den artist, wat 't geldelyke
			 aangaat, geheel aan zichzelf over te laten, 'n verplichting trouwens waarvan
			 zelden wordt afgeweken. Juist het dryven op eigen wiek, op 't gevaar af van
			 lamgeschoten neertezinken, maakt een der hoofdbestanddeelen van 't
			 kunstenaarsleven uit. Hy màg geen twee heeren dienen. Hy kàn dit
			 niet. En waar 't beproefd werd, zag men terstond de waardigheid der kunst...
			 gedekomponeerd op Rossinische manier.
		
		
		  646.

		  't Uitloven van belooning, 't schenken van medailles en dergelyke
			 middelen, hebben altyd nadeelig gewerkt. Broeikasten leveren uit den aard der
			 zaak slechts dwergplanten. 'n Kunstschepping behoort, als pallas uit
			 den Jupiterskop, spontaan voor-den-dag te komen, en is per se 'n
			 misgeboorte, indien ze anders ontstond dan door bevruchting, dracht en baring
			 van de ziel.
		
		
		  647.

		  Neen, geen hulp! Ook hier moet de wet gelden van de liberaal
			 opgevatte industrie, dat de verhouding tusschen vraag en aanbod - zonder de
			 minste bybeschouwing - den prys regelt. Bezit de artist de bekwaamheid niet om
			 z'n leistungen geldswaardig te maken - om 't even, of dit voortvloeie
			 uit 't gebrekkige van z'n arbeid, of uit mangel aan schattingsvermogen van de
			 menigte - welnu, dat hy bezwyke! Wie niet sterven kan, verstaat 't leven
			 niet.
		
		
		  648.

		  Zoolang 't echter niet tot dit uiterste gekomen is, heeft hy
			 iets noodig voor z'n onderhoud. Dit ‘iets’ moet hy
			 
{==79==} {>>pagina-aanduiding<<}
 zich kunnen aanschaffen op 'n wys die niet gedurig elk opvlammend
			 sprankje dooft, die de geestdrift niet smoort, die niet door 't àl te
			 hevig, àl te aanhoudend spannen van z'n veerkracht, hem verlamt.
		
		
		  649.

		  Ik erken evenwel dat stryd met het dagelyksche, met het lage, in
			 zekeren zin noodig is. De ware kunstenaar put hieruit 't onmisbaar
			 kontingent humor, waaraan slechts de zoodanige geen behoefte heeft, die
			 de Kunst tot 'n handwerk verlaagde. Er is in elk uitstekend voortbrengsel van
			 't menschelyk vernuft, 'n grondtoon van juvenalische indignatio, zonder
			 welke de ideale kunstenaarshemel hemzelf en ons vermoeien zou door 'n àl
			 te scherp, ééntonig, onärtistiek licht.
		
		
		  650.

		  Maar... deze stryd met 't banale mag niet ontaarden in onedel
			 worstelen met 't àllertriviaalste! Materieel gebrek zou den artist
			 minder schaden dan de oneer die daaraan door de levensbeschouwing onzer eeuw
			 verbonden wordt. Water en brood zouden misschien strikt-genomen voldoende zyn
			 ter voeding van den kunstenaar, die zich behoort te kunnen laven aan edeler
			 bron van genot dan de gastronomie verschaffen kan, doch de schande die
			 'n al te karige levenswyze aankleeft, en die hem tegenkaatst uit de wyze waarop
			 hy door de wereld wordt bejegend, pynigt hem, en bederft juist de stemming die
			 'r zou noodig zyn om tevreden te wezen met gevangenis-rantsoen of
			 hondekost.
		  Gelyk byna immer, verwisselen ook hier oorzaak en gevolg aanhoudend
			 van rol. Gebrekkige kunst, nòg lager gewaardeerd dan ze verdient, brengt
			 armoed voort. Armoed baart schande, en - we weten nu eenmaal, dat Kappelman 't
			 diploom der bekwaamheid van z'n geneesheer, in de beerevellen van diens
			 koetsier zoekt - noopt tot nòg lager schatting. Deze herabsetzung
			 beleedigt, martelt en verlamt den kunstenaar. Ze verduistert z'n blik, verwart
			 z'n gehoor, verstompt z'n gevoel. 't Onmisbaar zelfvertrouwen gaat verloren, en
			 hy bezwykt. De kapel is vertrapt, die dalende om wat honig te zoeken, nederzonk
			 in 't ezelsspoor. (261)
		  Helaas, wie kan ons verzekeren dat de ‘rookende
			 vlaswiek’ niet zou ontvlamd zyn, ik zeg niet: door wat zorgvuldige
			 pleging, doch indien men haar slechts niet opzettelyk had uitgedoofd?
		  Dit alles geldt niet omtrent den Meester. Op hem heeft
			 ‘Publiek’ geen anderen invloed, dan den zoodanigen die z'n
			 kunstbesef krachtig te-hulp komt met verontwaardiging en 
{==80==} {>>pagina-aanduiding<<}
 woede. Wy
			 weten immers hoe de storm groote vuren aanblaast, en kleine verstikt.
		  Maar... niet ieder kan Meester zyn!
		
		
		  651.

		  Behalve de smaad evenwel, die in onzen tyd - en in Nederland vooral
			 - hand-aan-hand gaat met armoede, bestaat er nog 'n andere oorzaak, die 't
			 kunstenaar-zyn bemoeielykt, indien hem z'n loon al te schraal wordt
			 toegemeten.
		  Ik betoogde hoe hy z'n indrukken moet ontvangen van de Natuur. Het
			 is nu eindelyk te hopen dat men hieronder niet - al te stads-naïvelyk! -
			 slechts boomen, gras, bergen, enz. versta. De leermeesteresse van den artist
			 is: al 't gewordene dat onder 't bereik van z'n zintuigen valt. Indien
			 we voor 'n oogenblik verschil aannemen tusschen groot en klein - iets zeer
			 konventioneels, en alleen geoorloofd in-verband met onze meerdere of mindere
			 vatbaarheid tot begrip - beslaat de mensch-zelf onder dat
			 ??? de eerste plaats. Waar en hoe nu zal de kunstenaar z'n modellen
			 bekomen, indien-i zich in welvarende kringen verachtelyk ziet afgewezen om
			 kalen rok of verwaarloosd uiterlyk? Moet-i z'n verbeelding - àl te
			 kunstig dan! - verkrachten tot den leugen: in scheldende hospita's en
			 manende waschwyven engelen te zien? In den deurwaarder 'n bode uit hooger
			 sfeer? Kan-i geven wat liefelyk is en welluidt, indien de aanraking met de
			 wereld hem by-voortduring bevrucht met bitterheid? Dit is onmogelyk!
		
		
		  652.

		  Maar, nog-eens, zelfs deze beschouwing levert geen grond tot
			 afwyking van den regel dat de verhouding tusschen vraag en aanbod den prys
			 bepaalt. De schutter die z'n doel mist, mag niet klagen dat 't wit zich niet
			 vinden liet op de baan die z'n kogel beschreef. Z'n schuttersplicht schryft
			 voor, dat wit te treffen waar 't is. De kunstenaar die niet in-staat is
			 z'n doel te bereiken zonder de minste welwillendheid van dat doel zelf - d.i.
			 zonder aanspraak te maken op eenige andere belooning, dan die uit 't gehalte
			 van z'n arbeid, in verhouding tot het schattings-vermogen van de koopers,
			 voortvloeit - kieze 'n andere loopbaan. 't Is hier volstrekt de vraag niet
			 waarom hy niet slaagde. De oorzaak ligge in gebrek aan kunstgevoel van
			 z'n tydgenooten, in hun onkunde, vooroordeelen, karigheid, kretinisme,
			 krankzinnigheid zelfs... om 't even, men kan van hem - als van den wetgever in 
			 339 - vorderen dat-i zich en z'n werk wete
			 optedringen, en 
{==81==} {>>pagina-aanduiding<<}
 dat alzoo z'n voortbrengselen niet alleen
			 geldswaardig zouden wezen, als men 'n paar belemmerende indien's
			 kon wegcyferen, maar dat ze dit inderdaad zyn, door te voldoen aan 't
			 vereischte van alle geldswaardigheid: meer-of-min algemeen besef van 't
			 praktisch-bruikbare. Wie balken naar Noorwegen vervoert, mag zich niet beklagen
			 dat men daar minder geld voor z'n hout biedt, dan-i te Amsterdam had kunnen
			 bedingen, en 't ware ongerymd in vredestyd voor 'n stuk brood den prys te
			 vorderen, die daarvoor misschien eenmaal werd betaald in 'n belegerde stad.
			 Andere zaken zelfs hebben volstrekt geen waarde, hetzy dan - als regenwater in
			 zondvloedstyd - door overvoer, hetzy door ontstentenis van gegadigden, als goud
			 op 'n onbewoond eiland.
		  Ontpryzing nu door overvoer, is voor de Kunst niet te vreezen.
			 Eerstens blyft zy altyd betrekkelyk-zeldzaam. Ten-andere opent zy, veld winnend
			 door opwekking van kunstgevoel en kunstbehoefte, voortdurend
			 nieuwe débouchés. Kunst brengt Kunst voort, en:
			 gunst, gelyk er in 'n bekend gezegde... gehoopt wordt. 't Omgekeerde
			 echter: dat gunst Kunst baren zou, is 'n kettersche stelling die 'n
			 bestryder zal vinden in elk waar artist. 't Moge hem verheugen dat z'n arbeid
			 door de tydgenooten hoog gewaardeerd wordt, de erkenning van z'n verdiensten
			 moge soms gunstig werken op de ontwikkeling van z'n talent - meestal is dit het
			 geval niet: veel kunstenaars werden bedorven door lof - de materieele gevolgen
			 van dezen voorspoed mogen nu-en-dan - ook alweer niet immer! - aanleiding geven
			 tot uitbreiding van gezichts- en werkkring... om voor dit alles geen dank
			 schuldig te worden, behoort hy van alle benevolentie afstand te doen.
			 Dankbaarheid namelyk zou hem bederven, daar zy de onafhankelykheid doet te-loor
			 gaan, die-n-i nog minder kan ontberen dan levend model.
		
		
		  653.

		  Ik stem toe, dat de Kunst weinig gevaar loopt òndertegaan uit
			 overmaat van stof tot erkentelykheid. En hiervoor is nog 'n andere oorzaak dan
			 de karigheid en de domheid van de tydgenooten. Al werd op-eenmaal ieder
			 bourgeois 'n maecenas - apol bewaar ons! - dan nog kan
			 men zich overtuigd houden dat de meest-overdreven mildheid niet slagen zou in
			 't bevredigen, noch van den eigenwaan, noch van 't rechtmatig zelfgevoel des
			 kunstenaars. In 't eerste geval ziet hy z'n uilen voor onbetaalbare valken aan.
			 De hoogstaande kunstenaar echter moet dáárom immer onvoldaan
			 blyven, wyl de kooper hem slechts kan betalen voor 
{==82==} {>>pagina-aanduiding<<}
 wat 'r
			 tastbaars geleverd werd, terwyl hemzelf, en hem alleen bewust is hoeveel
			 ziel hy uitgaf om de gedachte van z'n arbeid optevangen,
			 afteronden, en te brengen tot de rypheid die noodig was om haar te doen
			 overgaan in feit. De kooper waardeert en betaalt slechts kleur en vorm van den
			 vlinder, niet de pynlyke zelfverloochenende werkzaamheid der spinnende rups.
			 Hieraan wordt zelden gedacht. Om in handelstermen te spreken - die in dit
			 betoog uitsluitend te-pas komen - men vergoedt den kunstenaar de onkosten niet,
			 de renten niet, en vooral niet het nadeelig saldo van z'n winst- en
			 verliesrekening, dat gerepartitieerd moet worden over de aan-den-man gebrachte
			 waren. Wie of wat stelt hem schadeloos voor geleden bankroeten? De
			 ten-toongestelde proeve van z'n talent is misschien de twaalfde, de honderdste.
			 Haar voorgangsters werden vernietigd. Wie kan ons zeggen, welken langen weg z'n
			 verbeelding en z'n oordeel hadden afteleggen, vóór 't ideaal dat
			 hy grypen wilde, zich leende tot niet àl te onvolkomen plastische
			 voorstelling? Hoe berekent men den prys van elke mislukking, van elken twyfel,
			 van de smart over moedeloosheid, van herhaalde inspanning tot het scheppen van
			 nieuwen moed?
		  Waarlyk, ook by zeer hooge belooning zou de artist kunnen klagen:
			 ‘van uw standpunt, o kooper, zyt ge mild in 't betalen van m'n
			 werk, maar toch... ronduit gezegd, 't kost my meer, en op-den-duur kan
			 ik 't er waarlyk niet voor doen!’ (Alweder: 
			 30!)
		
		
		  654.

		  Doch, dit alles gaat den kooper niet aan. Hy is - zoo-al strikt
			 genomen niet als mensch, dan toch in byzondere verhouding tegen-over den maker
			 en leverancier van kunstvoorwerpen - volkomen in z'n recht, zich goud
			 aanteschaffen voor den prys dien 't yzer waard is, zoodra gebrek aan
			 konkurrentie hem dezen voordeeligen handel mogelyk maakt. Neen, meer nog, we
			 betoogden reeds dat dit goud inderdaad slechts de waarde van yzer heeft, indien
			 't voor yzerprys te bekomen is. Geen staathuishoudkundige zal dit ontkennen. De
			 waardigheid zelve der kunst schryft haar voor, zich in haar aanraking met de
			 maatschappy te onderwerpen aan de wetten die deze maatschappy beheerschen,
			 voor-zoo-ver ze niet voortvloeien uit luim, uit misbruik van macht door
			 enkelen, maar indien ze - gelyk hier verondersteld wordt - werden
			 voorgeschreven door 'n autoriteit, welker gezag vooral de kunstenaar behoort te
			 eerbiedigen: door de logische noodzakelykheid.
{==83==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Het zou hèm, den vriend der Natuur, zeer kwalyk staan indien
			 hy, voorgevende te gloeien van geestdrift voor haar intègre
			 onveranderlykheid, ten-zynen-behoeve 'n beschermende afwyking van den regel
			 inriep. Dit ware lafhartigheid, misdaad en zotterny.
		  Laf zou 't zyn, den stryd tegen de wereld niet te durven
			 voeren, dan onder bedekking van 'n harnas, door tooverformulieren van 'n
			 gunstig vooroordeel gewyd. Niet alzóó was de bedoeling van z'n
			 meesteresse, toen ze den handschoen neerwierp in de arena.
		  Misdadig is de poging des kunstenaars, zich grooter deel
			 toe-te-eigenen van de algemeene welvaart, dan bedongen is door de hem bekende
			 voorwaarden waarop hy ter mededinging werd toegelaten. Dat anderen valsch-spel
			 spelen, is hùn zaak. En bovendien, in dit tricheeren van anderen
			 is gewoonlyk iets oprechts. De koopman, de spekulant, die middel weet te vinden
			 meer geldswaarde aan genot uit de maatschappy te halen, dan de door hem
			 geleverde nuttigheid waard is, graveerde geen blazoen op z'n wapenschild,
			 waaruit zou kunnen worden afgeleid dat hy iets anders beoogt, dan Geld.
			 Hy waarschuwt. Hy en de maatschappy zelf stryden met gelyke, onedele - goed,
			 maar: gelyk-onedele - wapens. De kunstenaar echter, die voorgeeft hooger te
			 staan dan de wereld, mag niet aan de wereld ontleenen wat hyzelf in haar
			 wraakt. Hoe, z'n trots zou zich verzetten tegen gelykstelling met den
			 spiessbürger, en er zou blyken dat die zielehoogheid gemaakt 
			 was, voorgewend, gehuicheld? Hy zou zich mogen verlagen tot 'n
			 zaligheids-preeker, die met de eene hand ten hemel wyst, om de aandacht
			 afteleiden van de andere die grypt wat er kan gegrepen worden op aarde? Van
			 zùlke Kunst spraken we niet!
		  En zotterny? De artist die 'n exceptioneel wetje zou
			 verlangen, ter bescherming van z'n - in dat geval kompleet onnoodig - welvaren,
			 moet om konsekwent te zyn, tevens in andere opzichten z'n ontslag nemen uit het
			 staatsverband van z'n miskende gebiedster. Hy moet geen honger hebben, geen
			 zwaarte, geen hoop, geen vreugd, geen pyn, geen behoefte... hy moet
			 niets hebben, is dus, by gebrek aan eigenschappen, zelf niets, en
			 heeft alzoo niets te vorderen.
		
		
		  655.

		  Neen, geen bescherming! Gunst, goedertierenheid, medelyden... dit
			 alles komt niet te-pas. Maar... 't afstanddoen van alle feitelyke
			 welwillendheid ter zoogenaamde bescherming van de Kunst, sluit geen vrybrief in
		  	zich ter mis-
{==84==} {>>pagina-aanduiding<<}
handeling van wie haar beoefent. De maatschappy
			 mag en moet hem overlaten aan eigen kracht, maar heeft niet het recht hem te
			 vervolgen, te martelen, opzettelyk te smoren. Zy behoeft er zich niet om te
			 bekommeren of hy inkt, beitel of verf hebbe? Of-i tyd kan vinden tot
			 Studie? Dit alles behoort hy zich aanteschaffen van den geïnden
			 marktprys zyner geleverde waar. Maar men werpe z'n inktkruik niet om. Men
			 ontstele hem verf en penseel niet. Men doove z'n nachtlamp niet uit. Men storte
			 niet opzettelyk alsem in de ziel, die iets liefelyks moet voortbrengen... 
		  En dit geschiedt!
		  De oorzaken waarom, en de wyze waarop dit gebeurt, heb ik reeds
			 aangeroeid... oppervlakkiger dan 't geval zou geweest zyn, indien niet walging
			 me had teruggehouden van meer nauwkeurigheid.
			 Noot van 1874. Verontwaardigd over de
				ontvangst die aanvankelyk m'n ‘Vorstenschool’
				ten-deel viel, heb ik my in den IVn bundel gedwongen die walging te overwinnen.
				Maar slechts zelden gelukt me dit. Niet al de ellendelingen die my - gelyk ook
				onlangs weer in hun fraaie tydschriften - uitschelden, kunnen aanspraak maken
				op 'n onsterfelykheid als waarmee ik den schelm Q en z'n nobele geestverwanten
				vereerde. 't Kost my te veel aan stemming.
Liever dan me nu daarby
				optehouden, geef ik hier plaats aan de vraag of ‘Publiek’ wel
				‘eens heeft nagedacht over de moeielykheid voor 'n hollandschen schryver
				om te konkurreeren met de letterkundige voortbrengselen van geheel de
				beschaafde wereld, die op háár beurt niet het minste
				débouché aanbiedt voor hollandsche
				litteratuur?
Dat Nederland z'n kunstenaars en schryvers niet behoorlyk
				betalen kan, laat ik nu daar, schoon er toch dagelyks blykt dat er geld genoeg
				in 't land is om de onbeschaamdste zwendelary aantemoedigen. Doch waarom altyd
				de letterkundige produkten uit Frankryk, Duitschland, Engeland en Amerika zoo
				op den voorgrond geplaatst?
Slechts betrekkelyk mag dit verschynsel worden
				toegeschreven aan de goedkoopte van vertaald werk, want zeer velen lezen
				buitenlandsche schryvers in de oorspronkelyke taal, 'n voorrecht dat alweer den
				nederlandschen auteur niet ten-deel valt in 't Buitenland. De verhouding is dus
				zeer ongelyk.
Doch al zy 't nu eenmaal 'n treurige nederlandsche
				noodzakelykheid dat - aan my, byv. - voor eenige bladzyden niet zooveel kan
				worden betaald als vaak den buitenlandschen auteur wordt gegeven voor 'n
				enkelen regel, waarom dan nog bovendien die buitenlanders zoo
				bespottelyk in de hoogte gestoken, en den nederlandschen schryver
				geïgnoreerd?
Weet men dan niet dat de Europesche beroemdheden du
				jour voor 'n zeer groot deel 't produkt zyn van reklame? Voegt het
				de nederlandsche pers, buitenlandsche uitgevers te-hulp te komen 
				in die verfoeielyke industrie? Weet men dan niet dat er zeer dikwyls - byv. om
				't prulwerk van den faiseur 
				hugo, optehemelen - twintig
				maal meer honorarium wordt ten-koste gelegd aan loftuitende artikelen
				alleen, dan aan my kan worden betaald voor m'n werk zelf?
't Is
				niet uit hebzucht dat ik deze opmerking maak. Maar wel klaag ik zeer ernstig
				over de door die omstandigheden veroorzaakte onmogelykheid om me over te geven
				aan studie. Telkens ben ik genoodzaakt 'n onderwerp dat me belang
				inboezemt, en welks behandeling nuttig wezen zou voor 't algemeen,
				slechts vluchtig aanteroeren of wel geheel overteslaan, omdat ik me den tyd
				niet gunnen mag, die noodig wezen zou tot voldoende voorbereiding.
				Loisir tot verademing, tot recueillement, heeft de nederlandsche
				schryver niet! Tot eigenlyk arbeiden is-i niet instaat. Hy moet
				leveren, leveren, altyd leveren op-straffe van hongerlyden, wat
				by my dan ook herhaaldelyk 't geval geweest is. (67, 283.)
Nog-eens: moet
				dit nu eenmaal zoo wezen... 't zy zoo! Doch wat niet aldus behoorde te
				wezen, is de toon die dan nog wordt aangeslagen door sommige
				beoordeelaars. Er zyn er - zie zekeren 
				cohen stuart - die hun
				‘grieven’ te-berde brengen, omdat 'n schryver niet geleverd heeft
				wat zy verkozen... in casu: 'n arkanum, juist alzoo wat zeker
				soort van dorpsbewoners in 'n achterbuurt vorderen, voor ze 'n hand slaan aan
				de geliefde mesthopen die de lucht verpesten. Wie 't waagt hen daarop te wyzen,
				zonder eerst te hebben getooverd, wordt mishandeld met de vork welker gebruik
				hy aanraadde tot wegruiming van 't vuil.
Het hier bedoeld rustiek stuk is
				te vinden in feringa's ‘Vrye Gedachte.’ Voor ieder
				die weten wil met welk Publiek ik te doen heb, kan de lezing van die
				onbeschaamde expektoratie zeer nuttig zyn. Onbeschaamd? Het wezen dat
				daarin my beschuldigt - havelaar als ambtenaar, 
				multatuli als publicist - niet genoeg gedaan te hebben, omdat ik
				tot-nog-toe 't bewuste boeren-arkanum niet leverde, staat te kauwen aan de ruif
				van den Staat: Ned. Indische begrooting!
M'n voornemen is z'n
				‘grieven’ by gelegenheid ter behandeling te geven aan
				jonker schukenscheur. Dat genie zal de zaak best àf kunnen,
				misschien wel door revalenta voorteslaan, of malz-extrakt, of...
				neen, in-zake arkanum laat ik 't woord aan dien jonker en z'n
				ebenbürtigen partner a.b. cohen stuart.
Onder de
				korrectie blykt me dat m'n vriend 
				roorda van eysinga - die ook
				vereerd wordt met 'n paar ‘grieven’ - de te groote goedheid gehad
				heeft, zich met den welbetaalden griefman intelaten. (Sneeker Courant 28
				Januari.) Dit doet me leed. Wel begryp ik dat roorda - niet als
				ik bekend met het gehalte van z'n aanvaller - zich heeft laten leiden door
				ridderlyken afkeer van 't verraderlyk doodzwygen, maar... eilieve, moet deze
				afkeer zoover gaan, dat men den eersten den besten Jokrisse in 't leven
				spreekt, die zonder schâ kon doodgebleven zyn? Ben ik, byv. nu
				verplicht 'n lyst te leveren van wat ik gedaan heb, omdat zekere cohen
				stuart - waar is zyn lyst? - zich gelieft aantestellen als 'n
				blindeman om wat evidentie optedoen? 
				Z'n grieven... 
Komaan, toch iets als antwoord. Eén
				grief tegen my moet ik als gegrond erkennen, al klinkt ze dan zot in den mond
				van... sommigen. 't Is 'n treurige waarheid dat ik tot-nog-toe verzuimd heb de
				Natie te verlossen van 't groot aantal doodeters. Van dezulken vooral, wier
				eenige bezigheid schynt te bestaan in 't schimpen op hun meerderen die naar
				best vermogen, in zeer moeielyke omstandigheden, en vooral met groot
				offer, deden, wat niet gedaan werd door anderen die tot
				handelen geroepen waren, en daarvoor werden betaald.
Zoodra dit
				verandert, zal de ‘Sociale Kwestie’ 'n heel eind nader zyn aan de
				oplossing. De onnoozelen die niet worden in 't leven gehouden door den
				anders zoo edelmoedigen Staat, doen intusschen... wat ze kunnen om 't
				Volk wakker te schudden, al blykt er dan uit ‘grieven’ van
				allerberoemdste nietsdoeners dat dit niet genoeg is. In-godsnaam!
Zou 't
				ook misschien in 't belang eener oplossing van de ‘Sociale Kwestie’
				wezen, dat men de voorgangers op 't gebied van verlichting eens beloonde op
				àndere wyze dan door smaad? Eilieve, wanneer Nederland dit eens
				beproefde? Wat er van de zoo lang reeds verheerlykte middelmatigheden te
				wachten is, kan men nu nagenoeg weten, dunkt me. Tegen hen hebben de
				boeren-jokrisses geen ‘grieven’ naar 't schynt, en hierin hebben ze
				van hùn standpunt volkomen gelyk. (660, 
				661.)Noot van
				1876. De zeer beroemde, zeer uitstekende, zeer veel uitgericht hebbende
				heer stuart is kort nadat hy me zoo heel gepast m'n werkeloosheid en
				gebrek aan succès verweet, honoris causâ benoemd tot 
				doctor in de letteren. Wie 't vreemd vindt dat ik verband meen te zien
				tusschen deze beide zaken, gelieve my optegeven wat dàn de aanleiding
				kan geweest zyn tot deze onderscheiding? Ik heb deze vraag reeds herhaaldelyk
				gedaan zonder ooit 'n bevredigend antwoord te ontvangen.
		
		
{==86==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  656.

		  We keeren terug tot het standpunt van den artist. Wat ik voor hem
			 eisch, is niet dat men hem hooger plaatse dan anderen - hyzelf moet den
			 rang weten te veroveren, die hem toekomt - ik vorder dat men hem niet 
			 beneden anderen stelle. Afstand doende van genegenheid,
			 vriendschap, eerbied, mag er toch verlangd worden dat men hem niet
			 behandele als 'n balling, als 'n outlaw, als 'n vogelvry-verklaarde, als
			 'n vyand!
		  En, nogmaals: dit geschiedt! Nergens wel-is-waar zoo
			 belachelyk-eerloos als in ons landje, waar uitstekendheid infamie medebrengt,
			 waar de geringste winkelknecht, 't onbeduidenst referendarisje, de ordinairste
			 minister, 't poverste diktaatprofessertje zich verheven waant boven den man
			 die iets kan, doch in meer-of-mindere mate bestaat deze rangverwarring
			 overal. En ze is opzettelyk. De hoogheidsdiefstal 
{==87==} {>>pagina-aanduiding<<}
 waaraan de
			 heerschende meerderheid zich dagelyks schuldig maakt, is geen gevolg van
			 onkunde, geen ontoerekenbare zwangerschaps-manie: de wereld weet dat ze
			 steelt! Dit blykt uit de kinderachtige pogingen tot restitutie van onthouden
			 eer, aan overledenen. Reeds elders doelde ik op al dat posthuum
			 standbeeld-yzer, waarmee 't gestolen goud wordt geboet. Elk burgermeestertje,
			 elk millionairtje, elk prinsje, elk koninkje - door brutale
			 overmacht préséance afdwingend op 't genie van heden -
			 zoekt vergeving van zonde in wat goedkoop hof-maken aan genien die behoorlyk
			 dood zyn.
		  Hebt den moed ook hèn te smaden, huichelaars! Zoo neen,
			 vereert ze ànders dan door 't vies ophalen uwer stompneuzen voor hun
			 opvolgers, anders dan door 't martelen van wie hun plaats innamen. Gaat de
			 velen die op U 't oog vestigen als hun meerderen, met wat eerlykheid
			 voor, en legt u toe op iets minder-dubbelen roof, dan 't nemen van 'n rang die
			 u niet toekomt, en 't bluffen tegen den vreemdeling op volksroem, dien niet
			 uw voorzaten behaalden, doch de voorgangers van hen die gy miskent.
		
		
		  657.

		  De onbeschaamdheid waarmee men doodgemartelde verdienste durft
			 loven, zou in 't krankzinnige overgaan, indien niet de zekerheid op byval van
			 allen die 't gevaarloos dooden-pryzen als dekmantel gebruiken voor 't
			 pynigen van wat er verdienstelyk leeft, bewys gaf dat men weet
			 wat men doet. Neen, krankzinnig is ‘Publiek’ slechts in zoo ver,
			 als èlke misdaad op zinsverbystering nederkomt.
		  't Verheffen van gestorven meesters - vaak met overdrevenheid, omdat
			 schuldbesef fanatisme kweekt - is dan ook 'n bewys te-meer voor de reeds
			 geopperde meening dat afgunst 'n groote rol speelt in 't laag-stellen van de
			 levenden. De dooden staan niemand in den weg. Ze melden zich niet aan om 't
			 bedrag van den schuldbrief te innen, dien men teekende met lawaai-hymnen en 'n
			 metalen gedachtenispop. De ydelheid heeft vry spel, zich 'n adelbrief van
			 kunstliefde aanteschaffen door 't goedkoop roemen van begraven verdienste. Dit
			 wint dubbel, neen... drievoudig. Want behalve de kittelende zelfverheffing, en
			 't hieraan ontleend voorwendsel om den tydgenoot door lauwheid en karigheid te
			 laten verkwynen, zoekt en vindt men in 't uitbundig loven van den
			 voortyd, vergoelyking voor de zucht hem te mishandelen.
		  Zoo worden de levenden met de gelauwerde schedels der 
{==88==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 dooden gesteenigd.
			 Noot van 1876. 't Ophemelen byv. van 
				vondel, en nogal door 'n soort
				van volkje dat duidelyk blyk gaf hem niet te begrypen, heeft geen ander doel.
				Zie zekere expektoratien op 't Letterkundig Kongres te
				Maastricht.
		
		
		  658.

		  Toen ik zoo-even, namens den kunstenaar, afstand deed van elke
			 aanspraak op vernederende bescherming, kon de beteekenis hiervan toch niet
			 wezen, hem te plaatsen buiten 't gemeene Recht. Evenmin was het m'n bedoeling
			 hen die z'n voortbrengselen te laag waardeeren, vrytespreken van Beotische
			 eigenbaat. Al behoeft hy hun protektoraat niet, zy moesten wel behoefte
			 voelen aan de eer, dat beschermheerschap te mogen uitoefenen. 't Rechtmatig
			 besef hunner geestelyke minderheid zou hen verheffen, en begeerte opwekken naar
			 veredeling, vóór alles uitgedrukt in mildheid jegens den man die
			 in-staat en genegen is hen hierin tehulp te komen.
			 Noot van 1874. M'n
				Vorstenschool heeft me vyfhonderd gulden
				opgebracht. Ik moet ronduit verklaren, Nederlanders: ‘dat ik 't er niet
				voor doen kan!’ (653) Dit zal velen bevreemden,
				die meenen dat het leveren van zoo 'n stuk uit schryven bestaat (30!) Reeds elders gaf ik 'n vergelyking van dat honorarium
				met het aan sardou betaald kapitaal
				voor z'n Rabagas. Zie hier 'n ander staaltje. Ik lees in
				den Rheinischen Kurier:
 
Herr 
				adolph l'arronge
				erhältt für seine neue Posse... 
 
De lezer weet
				toch, hoop ik, wat 'n duitsche Posse is, en welken rang zoo'n ding in de
				Letterkunde bekleedt?
 
...für seine neue Posse:
				‘Mein Leopold’ beim Wallner-Theater in Berlin,
				täglich neunzig bis hundert Thaler tantième,
				nächstdem die zwanzigste Vorstelling als Benefize, welches auf 500
				Thaler anzuschlagen ist. Zuversichtlich wird das Stück ein
				halbes Jahr lang Tag für Tag das Repertoir des genannten Theaters
				beherrschen. In Hamburg hat es ein verhälltnissmässig noch
				grösseres furore gemacht, und ist auf allen Bühnen Deutschlands
				und Oesterreichs zur Aufführung angenommen.
 
't
				Honorarium voor die Posse zal dus gewis 'n millioen Thalers
				te-boven gaan. 't Wordt tyd dat ik de schoenen ga poetsen van dien m'nheer
				l'arronge, den potsemaker, als ik daartoe goed genoeg ben!
 Dat ge
				u niet schaamt, Nederlanders, weet ik nu eenmaal. Maar, eilieve, gy die te arm
				zyt om voortbrengsels van den geest te betalen, scheldt me niet nog bovendien
				uit! En vooral spreek niet van nederlandsche letterkunde, van
				nederlandschen kunstzin, van nederlandsche beschaving, e.d. Dit
				klinkt àl te gek!Noot van 1876. Dat de
				tooneeldirektie 
				le gras, 
				van zuylen & haspels, by 't opvoeren van de Vorstenschool,
				my - schoon  rechtens daartoe geheel onverplicht - 'n
				honorarium toekende, en dat ook m'n uitgever my deelen liet in de voordeelen
				die de snel op elkander volgende herdrukken van dat stuk hem opbrachten, pleit
				gewis voor de edelmoedigheid van die heeren, 't geen ik volmondig en dankbaar
				erken. Maar dit verandert niets aan de waarheid dat Nederland z'n schryvers
				en artisten niet behoorlyk betaalt. Om van z'n pen te kunnen bestaan, zou
				'n hollandsch schryver altyd door moeten leveren. Hy heeft noch tyd tot
				recueillement noch tot studie, om nu niet te spreken van z'n
				behoefte aan rust. De toestand van 'n hollandsch auteur, vergeleken met dien
				van 'n schryver in 't Buitenland, is armzalig. Waar 't me nu-en-dan gebeurt in
				aanraking te komen met buitenlandsche letterkundigen, ben ik beschaamd de som
				te noemen die m'n werk my opbrengt. Wordt de verregaande schrielheid van de
				natie op andere wyze goed gemaakt? Ontvangt de auteur ten-onzent in
				onderscheiding, wat hem onthouden wordt, in betaling? Geenszins!
				Ook die onderscheiding bewaart men voor vreemdelingen. Schryvers van zeer
				twyfelachtigen rang worden in Holland gevierd, geëerd, met open armen
				ontvangen. De kranten leenen hun kolommen tot aanbeveling van allerlei gespuis
				dat z'n kwakzalvery komt leveren op de Nederlandsche markt. Het Huis
				Ten-Bosch staat open voor den vreemdeling. Men grist elkander de citaten
				uit den mond, als ze maar dienen kunnen omdezen of genen vreemdeling te
				stempelen tot 'n genie wiens woorden de kracht hebben van 'n tekst.
		
		
{==89==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  659.

		  Nog op andere wyze echter, dan door schraal loon of lauwheid,
			 diefstal, smaad en mishandeling, weet 'n publiek van crétins den
			 artist te onthouden wat hem toekomt, en ik bewaarde deze opmerking voor het
			 slot van m'n zeer onvolledige uitweiding over Kunst, omdat zy zich
			 geleidelyk aansluit aan 't vervolg van m'n stuk over Publieke
			 voordrachten. Men onthoudt hem den Weerklank, de echo, waaraan de Kunst
			 behoefte heeft tot doorgaande dupliek. Ook in deze zaak is de bekende
			 wechselwirkung 'n vereischte. Baring zonder voorafgaande bevruchting is
			 onmogelyk. De ziel van den kunstenaar moge ryk zyn... oneindig is haar
			 werkkracht niet. Onophoudelyk geven put de grootste schatten uit. De machtigste
			 stroom zou verdrogen, indien voortdurend alle bronnen die hem voedden, werden
			 verstopt.
		  De Kunst nu, heeft ter voeding, o.a. noodig zich te spiegelen in
			 haar werking.
		  Hoe wordt deze werking in ons land over 't algemeen teruggekaatst?
			 Ik kan ter-beantwoording van deze vraag geen beter woorden vinden, dan dezelfde
			 uitdrukking die me in 
			 615 aanleiding gaf tot dit vertoogje:
		  
		  - Nooit heb ik slechter gezongen dan in den Haag. Er ging me
			 
{==90==} {>>pagina-aanduiding<<}
 'n rilling door de leden by 't ontmoeten van die glaskoude,
			 visschige oogen van 't publiek... 
			 Noot van 1876. Er heerscht tegenwoordig
				veel beweging op het terrein van tooneelspeelkunst. Dit is op zichzelf 'n
				gunstig teeken. Maar meent men in dit opzicht iets te bereiken zonder
				intellektueele en finantieele medewerking? De tooneelspeler heeft
				behoefte aan 'n publiek dat Kunst begrypt, dat de Kunst lief
				heeft. En... aan 'n publiek dat voor Kunst 'n klein deel althans wil
				ten-offer brengen van wat het zoo heel gewillig ten-beste geeft voor allerlei
				genoegens en liefhebberyen van minder allooi! De ontwikkeling van de
				Kunst zal niet uitblyven, wanneer er slechts blykt dat ze begeerd,
				begrepen en gewaardeerd wordt.
		
		
		  660.

		  Ook de redenaar, de publiekspreker, is artist. Ik vraag of alles wat
			 ik over Kunst zeide, en dat byna geheel op hem toepasselyk is, hem
			 aanmoedigt of zelfs in-staat-stelt waarheid te verkondigen op de geschiktste
			 wyze? Of er kans bestaat, dat z'n woorden ingang vinden tusschen
			 zóóveel beletselen door?
		  By 't doelen op hindernissen vóór en gedurende de
			 voordracht, maakte ik de opmerking dat hy, door ondervinding geleerd die te
			 voorzien, reeds ontstemd is gedurende z'n voorbereidenden arbeid te-huis.
		  Reeds dáár wist-i dat de kans op aandacht gering is.
			 Men wil vermaakt worden, niet onderwezen. Hy put zich uit in 't berekenen van
			 alle mogelyke kansen op wanbegrip... ydele poging! Later zal 'm blyken dat
			 dezelfde hoorders, die zich te stompzinnig toonden tot het vatten van de
			 eenvoudigste waarheid, virtuozen zyn in 't ontdekken van toepasbare - schoon
			 ontoepasselyke - verkeerde uitleggingen, waaraan de spreker, de schryver; niet
			 gedacht had. Reeds elders zeide ik: ‘geen auteur is bekwaam genoeg om de
			 domheid van z'n lezers te begrypen.’ Welnu, ik schyn me alweer vergist te
			 hebben in de inkleeding van deze waarheid. De boosaardige scherpzinnigheid
			 immers, waarmee men gewoonlyk aan de ééne duizendste kans op
			 wanbegrip, onder 'n tallooze menigte van mogelyk juiste uitleggingen de
			 voorkeur geeft
			  * mag geen domheid genoemd
			 worden. Zy is inderdaad, wat we reeds zeiden: virtuoziteit, en wel de
			 
{==91==} {>>pagina-aanduiding<<}
 virtuoziteit van 't gemeene. Er behoort 'n vry hooge maat van
			 duivelsche gevatheid toe, om jokrisse tot de plaag van z'n meester te maken, en
			 deze gevatheid vormt tevens den hoofdtrek van wat we in 't dagelyks leven:
			 ‘kwajongensstreken’ noemen. (Vergelyk de noot op 
			 655.)
		
		
		  661.

		  Werkt 't besef dezer hebbelykheid gunstig op de stemming van den
			 spreker, die ter-goeder-trouw wil verkondigen wat-i voor waarheid houdt? Dreigt
			 niet dat aanhoudend vreezen voor opzettelyk misverstaan, de liefde te
			 smoren, die hem kracht moet geven tot z'n taak?
		  
		  - O, rikaneert men, de liefde moet alle dingen overwinnen... 
		  
		  Gewis! Maar dit verontschuldigt hen niet, die haar gedurig allerlei
			 struikelblokken in den weg leggen, en tot dat herhaald overwinnen noodzaken. Er
			 is huichelary in 't beroep op verheven grondstellingen, ter verontschuldiging
			 van lage daden. Zy die van den voorganger 't bovenmenschelyke vorderen,
			 behoorden die duidelyke hulde aan z'n meerderheid te doen vergezeld gaan van
			 àndere blyken van vereering, dan 't nemen van proeven alleen, hoever hun
			 sarren en zyn geduld gaan kan.
		  't Karakter van toeschouwende kruizigers is meesterlyk geschetst
			 door 'n feit dat de Evangelien vermelden. Is er laaghartiger misverstaan
			 denkbaar, dan 't ploertig: ‘hoor, hy roept elias!’ dat den
			 gemartelde tegengrynst, die: Eli, Eli! zuchtte? Zoo bauwt 't gemeen van
			 onze dagen... alweer de noot op 
			 655!
		
		
		  662.

		  Ik noemde den redenaar 'n artist. Hy behoort dit te zyn in den
			 hoogsten zin van 't woord. Z'n taak is zwaarder, z'n hulpmiddelen zyn geringer,
			 dan die van andere kunstenaars.
		  De beeldhouwer heeft beitel en marmer. De groep waardoor hy
			 uitdrukking wil geven aan 'n gedachte, ligt reeds in dien steenklomp
			 verscholen. Hy heeft slechts omtrek te bepalen. De stof is er. De vorm zal
			 spreken.
		  De schilder roept lynen en kleur te-hulp om z'n gedachten te
			 vertolken.
		  De tooneelspeler mag eenigszins staat-maken op de begoocheling door
			 voetlicht, dekoratie, kostuum, en repliek. Dit laatste vooral is van
			 grooten invloed op 't effekt van z'n kunst, hetgeen dan ook ten-gevolge heeft
		  	dat 't wèl voor-
{==92==} {>>pagina-aanduiding<<}
dragen van monologen de meeste inspanning
			 vereischt.
		  Behalve deze byzondere beschouwingen blyft het overigens in 't
			 algemeen waar, dat al deze kunsten eenigermate zeker bondgenootschap vinden in
			 zinnelykheid.
		  De redenaar heeft niets van dat alles. In en door hem moet de
			 waarheid baan-breken, steunend op eigen kracht. Ze openbaart zich door 't
			 gesproken woord op de eenvoudigste wyze die men zich - na 't feit altoos der
			 zwygende daad - denken kan.
		  Doch niet hoofdzakelyk hierin, noch ook in de belemmeringen die ik
			 trachtte te schetsen, ligt 't verschil tusschen de taak des sprekers, en die
			 van andere kunstenaars.
		
		
		  663.

		  Hy, artist, behoort in hooger mate zelfs dan andere kunstenaars,
			 zich toetewyden aan de algemeen menschelyke roeping: aan Wysbegeerte. Hy
			 moet weten. Hoe gering z'n kennis zy in vergelyk met wat-i niet vermocht
			 te doorgronden, men kan vorderen dat hy zich iets minder achterlyk toone dan 't
			 meerendeel van z'n hoorders. De beschamende vraag: ‘waarom spreekt ge
			 dan, indien ge niets te zeggen hebt?’ ligt voor-de-hand. Wel erken ik dat
			 dit betrekkelyk weten gewoonlyk slechts in twyfelen bestaat, doch
			 men bedenke dat hooger eisch weldra aan àlle voordrachten - publieke en
			 byzondere - jazelfs aan byna elke mondelinge of schriftelyke uiting, 'n eind
			 maken zou. Twyfelend zoeken naar waarheid staat toch nader aan wysheid, dan
			 onnadenkend aanhangen van 't onware of onzekere.
		  En al ontleent de redenaar z'n recht om 't woord te nemen, noch aan
			 de ontdekking van 'n nieuwe waarheid, noch aan 't vinden van nieuwen grond tot
			 twyfel aan wat voor waarheid doorging, dan nog behoort de vorm waarin-i z'n
			 denkbeelden voorstelt, nieuw te zyn, en zelfs behagelyk. Dit is tot
			 wèlslagen onmisbaar, en hiertoe vooral is - nà ernstige
			 waarheids-religie en oorspronkelykheid van opvatting altoos - artistieke
			 regeling en uiting van z'n gedachten, 'n eerst vereischte. Wie verveelt, heeft
			 ongelyk. Er bestaan dan ook geen vervelende onderwerpen. Alles ligt aan de wys
			 van behandeling. 'n Leeraar in de wiskunde, byv. die z'n onderwys niet
			 behagelyk weet te maken, mag zich niet beroepen op de dorheid van z'n taak.
			 Hy is dor, en niet de Wetenschap, die in hare eenvoudige strenge
			 logiek, een der duidelykste en dus schoonste uitdrukkingen is, der
			 eigenschappen van 't alles omvattende zyn. (263 en in Millioenen-Studien,
		  passim.)
		
		
{==93==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  664.

		  In den eisch dat de spreker wete te behagen, ligt de hoofdreden die
			 hem - wat de wyze van openbaring zyner gedachten betreft - op één
			 lyn plaatst met andere kunstenaars. De overeenstemming in de methode volgens
			 welke hy - als zy - z'n indrukken opvangt en verwerkt, valt vanzelf in 't oog.
			 Doch hierby moet alweer opgemerkt worden dat zyn veld ruimer is, en dus z'n
			 werkkring uitgebreider. Al zy 't dan dat de meer gewone menschenkennis
			 ontoegankelyk bleef voor z'n wel ontwikkeld, maar... niet volmaakt
			 schoonheidsgevoel - 'n verdrietige fout, eenigszins verklaarbaar uit 
			 325 - hy behoort toch ervaren te zyn in de
			 zooveel hooger staande menschkunde, die beter strookt met de richting van
			 z'n studien. Hy mag in staatkunde geen vreemdeling zyn. De geschiedenis der
			 Mensheid, zoowel de geschrevene als de kritisch geschifte, moet hem vry
			 duidelyk voor den geest staan. 't Is hem niet vergund onkundig te zyn in
			 sterrekunde, in geologie, zoölogie, scheikunde, botanie, taalkennis,
			 nyverheid, handel... hy moet alle vakken van menschelyke kennis
			 voldoende overzien om ze des-noods - na de splitsing die gevorderd wordt door
			 de zwakheid van den leerling - synthetisch te kunnen samenvatten met 'n
			 meestergreep. (Slot 529, 
			 530.) 't Is zyn taak den specialist
			 wakker te schudden, die indommelde op pandekt, sage, canon, apophthegme,
			 element-klassifikatie, universiteitssleur, of empirie. Telkens moet hy hun
			 toeroepen: ‘wat gy meendet in byzonder eigendom te bezitten, is
			 algemeene wet. De Natuur erkent uw fakulteitjes niet. Zy is te
			 eenvoudig-ryk voor uw huishoudelyke verdeelingen. (Alweder 529 en 
			 530.) Dus: gy, mathematikus... wees mensch.
			 Gy, geleerde... wees mensch. Gy, diplomaat, theoloog, ambtenaar, astronoom,
			 mechanikus, taal- en geschiedkenner, staatsburger, vader, vrouw, zoon... weest 
			 menschen, d.i. redelyke wezens, waarheid zoekend op elk gebied
			 waar de geest kan doordingen.’ 
		
		
		  665.

		  Om deze vermaning te kunnen uiten met den tot opwekking van aandacht
			 vereischten nadruk, is noodig dat de spreker zelf veel geleefd, geleerd,
			 geleden hebbe. Hy moet 'n dienststaat kunnen vertoonen, die hem 't recht geeft
			 oplettendheid te vorderen van rekruten... jonge en oude! Hyzelf
			 waarschuwe tegen 't blindelings aannemen van z'n woorden (52) doch tevens behoort hy hoog genoeg te staan om de
			 valsche nederigheid te kunnen ontberen, die voorgeeft eigen verdienste laag te
			 stellen. De verplichting om altyd en by de behandeling van èlk
			 onderwerp, wáár te zyn, is 
{==94==} {>>pagina-aanduiding<<}
onuitvoerlyk. Maar wel
			 moet hy steeds bewys geven van bevoegdheid tot die behandeling, en tevens van
			 de inspanning die hy aan 't zoeken van waarheid ten-koste legde. Hy moet
			 geloofsbrieven toonen. En dit is bovenal noodzakelyk indien geen officieele
			 stempel hem tot voorganger ykte. (272)
		
		
		  666.

		  Kàn 'n redenaar aan al deze eischen voldoen? Geenszins. Doch
			 dit valt te zeggen van elke menschelyke verplichting. De vraag is, of niet de
			 moeielykheid van z'n taak hem meer dan anderen blootstelt aan te-kortkoming? Of
			 niet de afwyking van 't gesteld ideaal van volkomenheid, voor hem noodlottiger
			 gevolgen heeft, dan 'n gelyksoortig mislukken voor anderen?
		  Gewis. In de eerste plaats breekt elke fout 't gezag dat-i noodig
			 heeft. De schoenmaker die met meer of min schyn van recht de laars kritizeerde,
			 blaast zich van 't schoeisel, langs knie, heup en lenden opwaarts, tot-i hart
			 en hoofd bereikt. En dan:
		  
		  - Dat wegredeneeren van God... bah! De man kan geen pantoffel
			 schilderen... wat zoud-i van God weten! Enz.
		  
		  Hoe bekrompener de gezichtskring der hoorders, hoe snydender hun
			 oordeel over alles wat daar-buiten ligt. Ieder brengt z'n leestje mee. Ieder
			 meent weldra den redenaar, die naar anderen maatstaf meet, iets te vergeven te
			 hebben. Om nu van dezulken niet te spreken, die alleen hierom niet ontevreden
			 zyn, wyl ze te traag waren om den gedachtenloop van den spreker te volgen.
		
		
		  667.

		  Het ne sutor ultra crepidam kan nu-en-dan den komponist, den
			 beeldhouwer, den schilder baten. Voor den redenaar is deze - dikwyls verkeerd
			 toegepaste - kunstwet, 'n doode letter. Hy zou evenveel ne... ultra's
			 moeten roepen, als er individuen onder z'n gehoor zyn, en kan zich verzekerd
			 houden, 'n betrekkelyken vyand te hebben in elke specialiteit. Er zyn er, die
			 zich op 't schoenmaken toeleggen om 't recht te koopen tot sandalen-kritiek, en
			 tot de opgeblazenheid die daarvan 't gevolg is.
		  Doch al bestond deze laatste neiging niet, al wilde de
			 varensgezel zich tot de winden bepalen, en de landman tot z'n ploegstier, dan
			 is de redenaar zelf die 't met Waarheid goed meent, aan
			 háár verplicht, optewekken tot 't wegwerpen van de beroepsleest,
			 op 't gevaar af dat men die hèm naar 't hoofd gooie. We zeiden reeds dat
			 hy aan allen het 
{==95==} {>>pagina-aanduiding<<}
 evangelie van 't mensch-zyn moet
			 verkondigen. Telkens komt 't voor, dat dezelfde persoon die gister, op 't
			 nànut, zoo gemoedelyk klaagde over z'n mooivindende onwetendheid, hem
			 morgen komt lastig-vallen met onbekookte ‘vragen om inlichting’ die
			 vaak ruwen aanval verbergen, of niet eens verbergen. Indien de spreker vooruit
			 weten kon of de man die 'ns eenmaal in z'n leven, pour se donner un
			 genre misschien, tusschen rozynen en assurantie in, naar waarheid komt
			 zoeken, oprecht is op dat ééne oogenblik althans, zou 'r veel
			 gewonnen zyn. Maar dit weet hy niet. Met 'n patelin vertoon van
			 heilbegeerigheid dringt zich de audientie-vrager - dikwyls afgezonden door
			 anderen die 'm gebruiken als projektiel - by den publiekspreker in, en meestal
			 niet dan na lang tobben met de ware of voorgewende hersenstramheid van den
			 vermeenden jonger, komt de vermoeide apostel tot de zekerheid dat-i tyd en
			 stemming ten-offer bracht aan 'n boosaardigen kwelgeest. Myn ervaring op dit
			 punt is bitter, en ik vraag alweer: of zulke ondervinding gunstig werkt op
			 't wèl verkondigen van waarheid?
		
		
		  668.

		  't Is niet gemakkelyk 'n grenslyn te trekken tusschen de twee
			 grondstellingen, volgens welke ieder zich behoort toeteleggen op 't algemeene
			 Mensch-Zyn, en tevens zich te onthouden van beoordeeling der zaken die
			 buiten z'n begrip liggen. Wie kan bepalen waar en in-hoe-verre dit laatste 't
			 geval is? We meten ons oordeel mèt ons oordeel, en begaan dus in 't
			 keuren van onze bevoegdheid altyd juist dezelfde fout, ter welker opsporing en
			 verwydering wy die keuring ondernamen. Het tweede gedeelte der uitspraak van 
			 larochefoucauld: tout le monde
			 se plaint de sa mémoire, et personne ne se plaint de son jugement,
			 is alleen toepasselyk op wie tevreden is met 'n erkend gebrekkigen maatstaf, en
			 waarde hecht aan 't vrysprekend vonnis van 'n rechter in eigen zaal. 't
			 Geheugen is zoo gelukkig niet. Hem vonnissen dagelyks de onomkoopbare feiten,
			 die op gevoelige wyze 't deficit aantoonen in de boekhouding van eenmaal
			 opgegaarde, doch later verwaarloosde kennis.
		
		
		  669.

		  De grens dan tusschen verwaandheid die over alles wil meespreken, en
			 luie onverschilligheid die 't een-of-ander beroeps- of liefhebbery-vakjen als
			 marmotten-winter gebruikt, om alle deelneming aftesnyden met wat er buiten dat
			 vakjen omgaat, is moeielyk te bepalen, vooral daar ze door de betrokkenen
			 zelden in oprechtheid wordt gezocht. En al 
{==96==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ware dit zoo niet, dan
			 nog stuit men in beide gevallen meermalen op bedriegelyke aanwyzing van 't
			 standpunt waarop de hoorder beweert te staan. Menigeen die z'n zeer nederig
			 verzoek om toelichting inleidt met 'n misselyke betuiging van domheid, meent al
			 zeer ver gevorderd te zyn in 't onderzoek van de zaak waarover hy polemiek
			 uitlokt, terwyl anderen die brutaal met hun beter inzicht voor-den-dag komen,
			 later met even brutale plompheid erkennen dat ze eigenlyk nooit over de zaak
			 hadden nagedacht omdat ze, wel beschouwd, in... koffi of suiker doen! 't Was
			 hun om 'n ‘praatje’ te-doen.
		
		
		  670.

		  Als kriterium van de vraag wie de eer der kontroverse waard is, zal
			 wel de eisch kunnen gelden, dat de opponent blyk geve zich tot het doorgronden
			 van de behandelde onderwerpen moeite te hebben getroost. Maar de zwarigheid
			 wordt hierdoor niet geheel opgelost, dewyl gewoonlyk de blyken hiervan - of van
			 't tegendeel! - eerst voor-den-dag komen nadat de spreker - die vooral zorgen
			 moet, nooit 'n welmeenenden waarheidzoeker aftewyzen - vry diep in den
			 maalstroom van 'n meestal verwarde, byna immer onvruchtbare, diskussie is
			 getrokken. Is z'n nànuts-auditorium gemengd - als gewoonlyk - dan wordt
			 de moeielykheid nog grooter. In den regel verstaat ‘men’ de kunst
			 van redeneeren niet. Geleidelyke ontwikkeling van oorzaak en gevolg, methodisch
			 afwandelen der baan die van bekende gegevens naar 'n logisch-bruikbaar
			 rezultaat leidt, is den meesten 'n gruwel. Men schermt, houwt en hakt rechts en
			 links met argumenten die, al mochten ze soms overigens gegrond zyn, niet op de
			 plaats staan waar ze syllogistisch behooren. De een vervolgt den geplaagden
			 meester met 'n idée fixe. 'n Tweede draaft door op 'n
			 misverstand, byna immer 't gevolg van misverstaan. 't Baat niet dat men
			 'm in de rede valt met de opmerking dat-i de koe by den staart heeft... toch
			 moet men al de wysheid aanhooren, die-n-i te leveren hebben zou,
			 àls die staart nu eens toevalligerwyze de kop geweest was. 'n Derde
			 spreekt tegen, om morgen te kunnen zeggen dàt-i tegengesproken heeft. 'n
			 Ander wreekt zich over zelfbewuste onnoozelheid, door 'n zwygend gebaar van
			 afkeuring, irritanter nog dan plompe tegenspraak. De niet-eens-zyners - ik
			 schetste ze ter loops in 
			 465, 
			 466, 
			 467, 
			 468, 
			 469, 
			 470, 
			 471, 
			 472, 
			 473 - zyn gemeenlyk in grooten getale
			 aanwezig, en nooit ontbreekt de vertegenwoordiger van 't genus:
			 hansworst, 'n diersoort dat, pronkend met gebrek aan kennis, studie,
		  	bekwaam-
{==97==} {>>pagina-aanduiding<<}
heid, smaak en takt, dat alles meent te kunnen doen
			 vervangen door 'n kwinkslag. Sommigen eindelyk... doen niets, zeggen niets,
			 geven zelfs niets te kennen door zeker soort van zwygen: ze zitten 'r by,
			 niemand weet waarom. Ja toch... misschien!
		  Wie belet dezen parazieten - als den anderen trouwens - morgen, over
			 'n jaar; na den dood van den ‘gevierden’ spreker, zich opteblazen
			 met de verzekering dat ze 'm ‘zeer intiem’ hebben gekend? Ze weten
			 alles van hem. Komt 't in hun kraam te-pas hem te verheffen - dit is gewoonlyk
			 't geval als 'n latere celebriteit moet gesmoord worden - dan maken ze hem tot
			 'n onmenschelyk monster van volkomenheid. In 't tegen-overgesteld geval - de
			 man leeft nog! - wordt-i naar beneden gehaald. En dit geschiedt niet juist
			 altyd uit stellige boosheid - zeer weinigen hebben kracht genoeg in zich tot
			 het uitdrukkelyk kwade - neen, 't pozeert 'n mensch, iets van
			 zóó naby te weten omtrent 'n veelbesproken persoon. De dorpeling
			 die met eigen oog den koning zag in de rezidentie, mag meepraten in de herberg.
			 ‘Hy zal 't toch wel precies weten!’ zeggen z'n
			 kroeggezellen, grootsch op de distinktie van hun kameraad.
		
		
		  671.

		  Er heerscht byna overal 'n zonderlinge opvatting van 't woord:
			 bevoegdheid. Ik stel me voor, later op deze waarheid terugtekomen,
			 ten-aanzien van de wys waarop men zichzelf of anderen 'n diploom van
			 Specialiteit uitreikt
			  * doch
			 wensch in dit tusschennummer eenige beschouwingen te wyden aan 't hoog- of
			 laagstellen van personen, welker eigenlyk leven ons nagenoeg geheel onbekend
			 is. Indien we nagaan hoeveel inspanning er vereischt wordt om schynbaar
			 eenvoudige zaken grondig te verstaan, is er reden tot verbazing over de gulheid
			 waarmee we den-eersten den-besten 't recht oktroyeren, 'n mensch te
			 beoordeelen, en wel by-voorkeur iemand die, op de een-of-andere manier
			 uitstekend, moeielyker te beoordeelen is dan meer gewone individuen. Men
			 schynt hier - en dit geschiedt in méér zaken - 't zwaardere 't
			 lichtste te achten.
		  
		  ‘Die 
			 anna paulowna was... 'n
			 kwaadaardige kat’ hoorde ik eens 'n dame zeggen. Ik had redenen om niet
			 terstond te vragen: hebt ge haar gekend? Maar in-verband met andere
		  	opmer-
{==98==} {>>pagina-aanduiding<<}
kingen, nam ik me voor eens te onderzoeken op welk
			 soort van grond dit vinnig oordeel gebazeerd was. Onze mensch- en
			 koninginne-kenster had - als wylen droogstoppel - 'n huwelyksreisje
			 naar den Haag gemaakt, en wel in den tyd toen die rezidentie zoover van
			 Groningen lag, als nu Parys. Dit tochtje was 't hoofdmoment van 'r leven! Tot
			 haar dood toe ging al wat 't mensch omgaf, gebukt onder de staatkundige en
			 staathuishoudkundige wyshedens die haar op die fameuze reis waren
			 aangewaaid.
		  
		  - Die kroonprinses - 't was in 29, meen ik - die koningin later...
			 bah!
		  
		  En wat had nu de arme vorstin misdaan? By 't instappen in de koets,
			 voor 't Huis Ten-Bosch, trapte 'n hofdame op haar kleed, en: Anna
			 paulowna had dat meisjen 'n verwytenden blik toegeworpen. Dit was
			 alles!
		  Neen, niet alles. Integendeel, 't was niets. 't Beteekenisvolle:
			 alles in deze belangryke zaak was dat madam Kappelman zelf,
			 zyzelf, met 'r eigen oogen: ‘zooals ik hier voor je
			 zit!’ die vreeselyke gebeurtenis had bygewoond.
		  
		  - Ziet ge, dit is nu 'ns niet van hooren-zeggen, dit is geen
			 krantenvertelsel, dit is nu eens de zuivere, zuivere waarheid, want... ik,
			 ikzelf... verbeelje... Kappelman ‘vroeg’ me-n-in 't jaar
			 '28, in Mei... neen, in Juni... neen, toch in Mei... nu, dat laat ik daar. En
			 we trouwden in '29. En toen zei Kappelman: wat zegje van 'n reis naar den Haag?
			 En ik zei: goed! En toen gingen we... 
		  
		  De lezer mag nu voor eigen rekening 't Kappelpaar naar de rezidentie
			 vergezellen, mits-i slechts zorge de Kappel-Odyssee te doen uitkomen op
			 paulowna's bemorsten sleep. De Kappelbuurt gewaagde 'r van, en nog
			 twee geslachten daarna gaven zich de Kappelkleinkinderen op de Kappelschool 'n
			 anstrich van historiekennis, door 'n beroep op de getuigenis van de
			 overleden grootmama: ‘die 't zelf gezien had!’ In dat
			 woordeke: zelf, ligt 't zwaartepunt van zulke dingen.
		
		
		  672.

		  Ik herinner me de verwaandheid waarmee ik, kind zynde, beweerde meer
			 van napoleon te weten dan ieder ander,
			 omdat-i zich met m'n vader had onderhouden, en omdat m'n moeder hem drie
			 woorden had hooren zeggen.
		  Dit geschiedde te Kykduin... 'n woord dat de keizer
			 maar niet behoorlyk kon leeren uitspreken. 't Was by-gelegenheid dat de
			 admiraal 
			 verhuëll de hollandsche
			 hulpvloot gereedmaakte, die later by Grisnez op-weg naar Boulogne sur
			 mer 
{==99==} {>>pagina-aanduiding<<}
zoo dapper tusschen de Engelsche doorsloeg, of...
			 onopgemerkt heenzeilde. Officieele vechtrapporten hebben niet de minste
			 waarde.
		  Toen napoleon aan den Helder werd verwacht,
			 wilde de prefekt of andere bevelvoerende autoriteit zich verdienstelyk maken,
			 en bedacht o.a. 'n kurieus middel. Ik gis dat er lampions te-kort kwamen voor
			 illuminatie met raapolie. De inventieve fonctionnaire illumineerde
			 met... zedelykheid. Het krioelde namelyk aan den Helder van Ariadne's, die met
			 tranen in de oogen... 
		  Dàt weet ik niet. Maar zeker is 't; dat er, om
			 napoleon's eerbaarheid niet te kwetsen - hyzelf zal 't nogal gek
			 gevonden hebben - wat opruiming geschieden moest. Dagörde: ‘alle
			 vrouwspersonen van mogelyk-immoreelen leeftyd, die zich niet kunnen
			 legitimeeren als... als wàt?
		  Nu, er moesten huwelyksakten getoond worden, en alle vrouwen die
			 zoo'n braafheidsbewys niet hadden, werden 't dorp ‘uitgetrommeld.’
			 
		  M'n ouders, toen onlangs gehuwd, hadden zich kort-te-voren met 'n
			 klein scheepjes uit Engeland in 't Nieuwe-Diep binnengesmokkeld. M'n vader
			 namelyk - ik doelde hierop reeds in m'n ‘Een-en-ander over
		  pruisen en nederland’ - was 'n werkdadig
		  bestryder van 't kontinentaal stelsel. Ik keur 't ook af, maar om andere
		  redenen dan hy.
		  Daar kwam 'n gendarme in de herberg van 
			 tames klein - een der nog zeer
			 weinige huizen die 'r in 't begin van deze eeuw aan 't Nieuwe-Diep stonden -
			 met 't illumineerplakkaat. M'n moeder... ach, ze had de bewyzen van 'r
			 zedelykheid in Friesland gelaten, waar ze woonde vóór ze
			 viâ 't smokkel-depôt Helgoland naar
			 Plymouth vertrok.
		  Er hielp geen vive l'Empereur aan.
		  Uitgetrommeld!
		  De gendarme was en bleef... 'n gendarme.
		  Maire, prefekt, alles was onverbiddelyk... 
		  Als zùlke lui in zedelykheid gaan doen, zouden ze O.L.V. zelf
			 uittrommelen, met het kindekejezus op den arm.
		  M'n vader liet zich naar 't admiraalschip roeien, om den keizer te
			 spreken. Napoleon was reeds weer aan-wal. Hy hield niet van schepen,
			 en bleef altyd zoo kort mogelyk aan-boord. Ik begryp zeer goed waarom.
		  Op den toren van Kykduin werd m'n vader, door bemiddeling van 'n
			 hollandschen schout-by-nacht - wiens naam my tot m'n spyt ontschoten is - aan
			 napoleon voorgesteld. Deze vraagde, nadat m'n vader z'n verzoek had
		  	voor-
{==100==} {>>pagina-aanduiding<<}
gedragen:
			
		  - Avez-vous servi?
		  - Oui, Sire.
		  - Dans la marine?
		  - Oui, Sire.
		  - Quel grade?
		  - Aspirant, Sire.
		  
		  M'n vader was vier-en-twintig jaren oud.
		  
		  - Etes-vous de la... la... la... 
		  - Kweekschool à Amsterdam? hielp 'n vlagofficier
			 zeggen.
		  - Oui, Sire.
		  - Pourquoi avez-vous quitté?
		  - J'aime la liberté, Sire.
		  
		  Napoleon meesmuilde:
		  
		  - Ils sont tous comme cela!
		  
		  Hierop onderhield-i zich over andere zaken met eenige
			 hoofdofficieren. Eindelyk, zich weer tot m'n vader keerende:
		  
		  - Ah, votre petite femme... eh-bien, qu'elle reste!
		  
		  Deze laatste woorden werden gehoord door m'n moeder die, vernemende
			 dat de keizer op Kykduin was, m'n vader daar had opgezocht om indien hy niet
			 geslaagd was, in persoon haar eer te verdedigen.
		  Het zal velen vreemd voorkomen dat de hoofdindruk die m'n ouders van
			 napoleonopvingen, bestond in de overtuiging dat-i goedaardig
			 was. Dit komt trouwens overeen met 't oordeel van maria
			 laetitia: ‘l'Empereur a beau faire - dat wil zeggen:
			 al houdt-i zich nòg zoo boos - il est bon!’ 't
			 Oordeel over napoleon kan minder gewaagd zyn dan over veel anderen,
			 omdat we iets meer van hem weten, maar toch is 't weinig.
		  Moesten we niet de kinderachtigheid, om 't karakter van uitstekende
			 personen te beoordeelen uit zoo weinig gegevens als ons gewoonlyk ten-dienste
			 staan, overlaten aan... kinderen?
		
		
		  673.

		  Me dunkt dat dit vooral te vorderen is van hen die geenszins van
			 lichtzinnig oordeel te beschuldigen zyn, zoodra er ànder belang in 't
			 spel is, dan de aan ieder verschuldigde rechtvaardigheid, waaruit volgt dat hun
			 voorwenden van eigen bevoegdheid, of 't toekennen daarvan aan anderen, geen
		  	ge-
{==101==} {>>pagina-aanduiding<<}
volg is van eigenlyk gezegde onkunde. Niemand zou kapitaal
			 wagen in financieele ondernemingen welker soliditeit niet beter ware
			 gestaafd, dan door dezelfde soort van praatjes waaraan zooveel waarde gehecht
			 wordt indien ze personen betreffen.
		
		
		  674.

		  Wat men onder echte bronnen verstaat, weet ik niet. De een houdt
			 voor valsch, wat den ander echt voorkomt. Zonderling blyft het, dat de
			 geloovers zooveel omzichtiger zyn in 't keuren der echtheid van kostbare
			 metalen, edele steenen of bank- en wisselbrieven, dan van de bescheiden welker
			 autenticiteit eenmaal over de zaligheid beslissen zal. 't Spreekt vanzelf dat
			 ik in 't vorig nummer 't woord echtheid in gewonen zin opvat.
		
		
		  675.

		  Indien wy aan deze beschouwingen de vonnissen toetsen, die de
			 Geschiedenis slaat, voelen wy ons genoopt haar niet veel hooger te
			 stellen dan de koffiepraatjes van de Kappelfamilie. De deftige Historie -
			 gereprezenteerd door schryvers die 'r belang by hebben in hùn kring
			 doortegaan voor wèl-onderricht - maakt zich byna overal schuldig aan 'n
			 oppervlakkigheid van oordeel, die den oprechten waarheidzoeker byna den moed
			 beneemt 'n zoogenaamd geschiedkundig werk opteslaan.
		  Wat weten wy eigenlyk van de velen die door de Geschiedenis
			 als uitstekend in deugd of verkeerdheid, op den voorgrond worden gesteld? Een
			 daad, 'n gezegde, 'n enkel woord soms - in 't voorbedachtelyk laag-gegrepen
			 voorbeeld omtrent anna paulowna vergenoegde madam kappelman
			 zich met 'n blik - wordt by-gebrek aan beter of meer, verheven tot 'n
			 àlles kenmerkende byzonderheid, tot 'n àlles leidend richtsnoer,
			 tot 'n noordster die aan allen in àlles den weg heet te wyzen. Men maakt
			 van 'n mot, 'n daad. Van 'n daad, 'n persoon. Van 'n individu, 'n geheel
			 tydperk.
		
		
		  676.

		  Alles wat ooit gezegd is door dezen of genen wiens naam uit
			 palympsest of ander handschrift met moeite ontcyferd werd, moet volstrekt 'n
			 inhaltschwere tekst wezen, en menig persoon uit de oudheid zou
			 medelydend glimlachen, indien-i weten kon hoe beroemd 'n spreuk uit zyn mond
			 geworden is, die-hyzelf zich ter-nauwer-nood herinnerde geuit te hebben. 't Is
			 te hopen dat velen hunner zich daarby in-gemoede de flinke betuiging van
		  	marie anderson zouden mo-
{==102==} {>>pagina-aanduiding<<}
gen toe-eigenen:
		  
		  ‘Indien ge my pryst over eenige zaak... ik kan zeggen dat
			 ik betere dingen gedaan heb.’ 
		  
		  Zonder de minste nederigheid ben ik zoo vry dezelfde verzekering te
			 geven aan de mooivinders van m'n schryvery.
		
		
		  677.

		  De oorzaak van de auteurs-manie om uit byna niets te besluiten
			 tot... byna alles, ligt natuurlyk in geestelyke armoed. Uit gebrek aan
			 materiaal, of uit onbekwaamheid in 't gebruiken van wèl aanwezige
			 bouwstoffen, geven ze by hun lezers 'n steentje voor 'n huis uit. En die
			 lezer... neemt dit aan niet alleen, maar verspreidt in zyn kring de
			 opgevangen leugen met 'n geefgraagte die inderdaad aan goedaardigheid zou doen
			 denken, indien we niet wisten hoe elke doorgesneden onwaarheidspoliep terstond
			 weer als nieuwe leugen, volkomen is. Zùlk geven verarmt niet! (556)
		
		
		  678.

		  Om nu niet te spreken van de zoodanigen welker faits et
			 gestes, na het doorloopen van den trechter der eeuwen, in één
			 enkel uitgesproken woordjen op ons afdrupten, wat weten wy eigenlyk van de
			 zoogenaamde hoofdpersonen der Geschiedenis? Van dezulken wier ‘leven en
			 daden’ - mits uit echte bronnen geput, en niet schryversachtig aangevuld
			 of opgesierd - twee, drie... hoogstens tien bladzyden zouden vullen?
		  Byna niets!
		
		
		  679.

		  Om 'n voorbeeld van dat willekeurig uitbreiden en aanvullen te
			 geven, 'n voorbeeld waarvan de waarde door ieder gemakkelyk kan worden
			 berekend, wys ik hier op 't leven vanJezus. Ik kies hèm, om te
			 voorkomen dat men zich verschuile achter onbekendheid met mogelyk bestaande
			 andere bronnen dan de algemeen aangenomene, gelyk men wellicht doen zou indien
			 ik 
			 alexander den Groote, 
			 plato, sokrates of dergelyke historische personen had
			 aangevoerd.
		  Behalve de Katholieken, dien 't geoorloofd is wetenschap te putten
			 uit traditie en kerkelyke uitspraak, zal ieder erkennen dat we van
			 jezus niets weten dan wat in de Evangelien over hem wordt meegedeeld.
			 Met verwyzing naar 
			 674 waar de beteekenis verklaard wordt die
			 hier aan 't woord echt moet worden toegekend, neem ik nu voor 'n
			 oogenblik aan dat die Evangelien echt en geloofwaardig zyn. Dan was
			 jezus iemand van zeer byzondere gaven. Op z'n twaalfde jaar
			 
{==103==} {>>pagina-aanduiding<<}
 leeraarde hy in den tempel. Na ruim dertig jaren levens bezegelde
			 hy z'n meeningen met den marteldood. Tusschen die beide uitersten in, vinden wy
			 verbazingwekkende wonderen, om nu niet te spreken van z'n gelykenissen, z'n
			 omwandelingen, z'n redevoeringen, toespraken, enz. Alles saamgenomen, erkennen
			 wy alzoo dat z'n levensloop belangryk moet geweest zyn, doch... deze erkentenis
			 grondt zich meer op 't analogisch besef van wat wy niet weten, dan op
			 kennis aan de voorvallen die z'n levensbeschryvers hebben te-boek gesteld. Dit
			 namelyk is zeer weinig. De vier Evangelien, door weglating van herhalingen,
			 door uitsluiting van onmogelyke varianten, tot één gebracht,
			 vormen 'n zeer, zéér klein boekje, dat ter-nauwer-nood de
			 volledige beschryving zou kunnen bevatten van wat menigeen in één
			 maand levens ondervond. Alles nu wat we meer van jezus meenen te
			 weten, dan in zoo'n klein bundeltje zou kunnen vervat zyn, is... preekery.
		  Onder schryvers en redenaars, die armoed aan bouwstoffen bedekken
			 met weelde van gewaagden kommentaar, bekleedden ten-allen-tyde de geestelyken
			 'n eerste plaats. Ze maakten er 'n kunstje van, hun God 't ‘scheppen uit
			 niets’ natedoen, en daaraan hebben we preeken en verhandelingen te
			 danken, die allerlei droomige uitbreiding of leugenachtig verzinsel, brutaal in
			 de plaats stellen van 't gebeurde feit. Dit geschiedt wel-is-waar ook in andere
			 vakken dan theologie, doch misschien niet in zoo hooge mate.
		
		
		  680.

		  Wie weet! Ook de rechtsgeleerden, en over 't algemeen de zoodanigen
			 die door 't beoefenen van 'n bepaald vak, of door de uitoefening van 'n beroep,
			 dikwyls genoodzaakt zyn iets te leveren dat niet in hen is, maken zich
			 gewoonlyk schuldig aan zulke bitjara kossoeng. Wat in den aanvang 'n
			 niet gemakkelyke taak was, wordt weldra 'n verderfelyke hebbelykheid. Deze
			 verhandel-manie is - men meent door 
			 göthe - alleraardigst
			 gepersiffleerd in 'n latynsche dissertatie: ‘over de manier van
			 procedeeren tegen op 't crimen van bloedzuigen, of 't delictum
			 van vagabondage betrapte... vlooien. 't Stuk is 'n model van
			 akademisch-pedante juristery, en zou wel 'ns mogen herdrukt worden.
			 Noot van 1876. In gelyken geest is de
				aardige persiflage op litterarische kwasi-geleerdheid: De vermakelyke
				slaatuintjes, ad fidem veterum membranarum sedulo castigati, curis 
				eibesii. Trajecti ad Rhenum, apud 
				J.C. ten Bosch. MDCCLXXV.’
				Toch heb ik 'n aanmerking op dat werkje: 't is niet zotgenoeg. De
				beunhazen in litteratuur die 't publiek diets maken dat ze wat 
				degelyks verrichten door 't leveren van ‘Bloemlezingen’ of
				door 't ‘uitgeven, bewerken, kommenteeren en annoteeren’ van
				meesterstukken, verdienen àndere oorvegen! 'n Klein staaltje van wat
				zulke heeren durven opdisschen als geleerdheid, gaf ik op blz. 335 van den Vn
				bundel, 80 uitgaaf. Maar ik erken dat latere kommentatoren -
				v. vloten, byv. - den onnoozelen 
				schrant ver te-boven gaan in
				bêtise en... onbeschaamdheid.
		
		
{==104==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  681.

		  Ieder die 't ambacht van frazen-maken goed verstaat, schynt
			 te meenen dat dit kunstje hoofdzaak is, en dat de te behandelen
			 feiten of denkbeelden slechts van bykomend belang zyn. In 't
			 vervolg op m'n beschouwingen over publieke voordrachten zal ik hierop
			 terugkomen.
		  De hoorder of lezer maakt weldra geen onderscheid tusschen de
			 eigenlyke res gestae, en de sedert eeuwen ingesmokkelde versieringen.
			 Kritiek vordert arbeid, en arbeid schuwt men. Zoo wordt het oordeel hoe-langer
			 hoe-meer vervalscht, en 't slot is - wat ook jezus zelf ondervond -
			 dat men ieder vervolgt als 'n verrader, die 't schoolmasker wil afrukken,
			 waarmee Geschiedenis, eer, gezond oordeel, volksheil, onkenbaar werden
			 gemaakt.
		
		
		  682.

		  Traagheid is waarschynlyk de hoofdoorzaak van die fout. (460) Doch deze verklaring verontschuldigt noch 't onrecht
			 dat hieruit voortvloeit in 't algemeen, noch bovenal de boosheid die daarvan
			 meermalen 't gevolg is in byzondere gevallen. De inspanning toch, die vereischt
			 worden zou om tot beter weten te geraken, is zoo groot niet. Ieder kan
			 begrypen, dat iemand die van hier vertrok en ginds aankwam, den
			 weg tusschen die beide punten moet hebben afgelegd, en wel minstens: den
			 rechten.
		  Om weder op jezus terugtekomen, 't gaat immers niet boven
			 't berekeningsvermogen van ieder gewoon mensch, vasttestellen dat er in zyn
			 leven veel méér moet geschied zyn, dan de evangelisten ons
			 meedeelen? (63, 
			 64, 
			 65, 
			 66) We zouden anders gerechtigd zyn tot de
			 meening dat-i weinig ondervonden had.
		  Is 't dus niet gewaagd, het geheel te beoordeelen naar 'n zoo klein
			 staal?
		  
		
		
		  683.

		  Zoolang echter vóóroordeel, beroepsrichting en mode
			 ons dringen tot aanvulling van 't onbekende in gunstigen zin, werkt dit
			 gissend kompleteeren slechts nadeelig op 't oordeel als zoodanig. De
			 dominee die uit de woorden: ‘beginnende van Jeruzalem af’
			 bewees datjezus overvloeide van 
{==105==} {>>pagina-aanduiding<<}
 alle mogelyke goede
			 eigenschappen, maakte zich slechts schuldig aan valsch-vernuft. We willen hem
			 ditmaal niet te hoog aanrekenen dat-i betaald werd voor 't leveren van andere
			 waar, en dus 'n oneerlykheid beging. Ik geloof inderdaad dat velen - bedorven
			 door slecht voorbeeld, onkritische toejuiching en eigen slender - zich hiervan
			 geen rekenschap geven, en dus in zekeren zin eenigszins te verontschuldigen
			 zyn.
		  Maar wat verontschuldigt de boosaardigheid waarmee sommigen - van 't
			 weinigje bekends tot 't zeer vele ònbekende besluitend - iemand tot 'n
			 hellewicht maken, op-grond van gegevens die te nietig zouden zyn om 't
			 verdrinken van 'n kat te rechtvaardigen?
		
		
		  684.

		  Tot het beoefenen van Historie is - als trouwens by elke studie -
			 geweten noodig. Rechtvaardigheid is overal 'n vereischte, ook waar de
			 beoordeelde persoon, by beneficie van eeuwen afstands, slechts
			 by-verstek kan gevonnisd worden, en alzoo niet gedeerd wordt door
			 scheeve opvatting of onvolledig gemotiveerde konklusie.
		  Wie anderen onrecht doet, begaat onrecht jegens zichzelf, want
			 misbruik van oordeel is geestelyke zelfmoord.
		
		
		  685.

		  Hoeveel afkeurenswaardiger evenwel is de fout - hoeveel
			 verfoeielyker de misdaad, liever - als de man dien we zoo lichtvaardig
			 behandelen, nog leeft, en dus pynlyk getroffen wordt door de gevolgen
			 van dat gebrek aan rechtsgevoel. Moest niet 't besef der onevenredigheid
			 tusschen 'tgeen wy van iemand weten, en 't vele dat ons onbekend bleef,
			 aansporen tot voorzichtigheid? Kan er in den kinderachtigen lust om ‘voor
			 goed geïnformeerd’ doortegaan, verschooning liggen voor 't wreed
			 spel dat we spelen met z'n rust, met z'n geluk?
		
		
		  686.

		  Ieder erkent dat laster 'n vreeselyk kwaad is. Deze algemeene vyand
			 - die toch veel vrienden ook schynt te hebben, omdat-i anders niet zoo
			 voortdurend 't hoofd zou kunnen bieden aan al die vyandschap - werkt op andere
			 wys dan men gewoonlyk meent. Er wordt zelden iets verzonnen: men
			 rangschikt. (244) En waar de kwaaddichter, de
			 boosheid-‘vinder’ stuiten zou op 'n gaping, wordt 't ontbrekende
			 zoo slecht mogelyk aangevuld, 'n taak die de hoorders op zich nemen, indien de
			 ‘zoo goed geïnformeerde’ zegsman mocht te-kort-schieten in z'n
			 poging om 't noodige 
{==106==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gif bytezetten aan 't veroorzaakt kwaad.
		
		
		  687.

		  't Is treurig dat juist personen die zeer in 't byzonder aanspraak
			 zouden mogen maken op billykheid, omdat ze, door uitstekende
			 individualiteit of door ongewoonheid van hun streven meer dan anderen op den
			 voorgrond worden gedrongen, 't meest te lyden hebben van de fout die ik hier
			 behandel. 'n Zoodanige moge zich kunnen verheffen boven de ondergane
			 miskenning, voor-zoo-ver deze hem slechts kwetst in z'n eigenliefde, of zelfs
			 in wat men gewoon is z'n ‘eer’ te noemen, maar de stoffelyke
			 gevolgen van 't lasterend kruizigen, ontgaat-i niet. 't Meer-of-min opzettelyk
			 ontroemen vertaalt zich in onze maatschappy - en dit ondervond jezus
			 voor-zoo-ver wy weten niet! - in broodsgebrek.
			 (Minnebrieven, blzz. 19, 88, 90, uitgaaf van
		  1875.)
		
		
		  688.

		  En wie zyn nu de bewerkers van dit kwaad? Meestal onbeduidende
			 persoonlykheden die nooit blyk gaven van bevoegdheid tot het beoordeelen van
			 zaken die ze weten, en dus nadrukkelyk moeten gewraakt worden als rechters over
			 handelingen die hun slechts ten-deele, soms in 't geheel niet, bekend zyn. Doch
			 al ware dit anders, zyn zùlke beoordeelaars op de hoogte om de oneindig
			 ver uiteenloopende dryfveeren te onderscheiden, waaruit vaak gelyke handelingen
			 voortkomen? Is 't hùn toevertrouwd, rekening te houden van verschil in
			 aanleiding, standpunt, bedoeling? Kan men van hen verwachten dat ze met 'n
			 zuiver oordeel des onderscheids den regel toepassen: niet allen die dezelfde
			 daad verrichten zyn even schuldig, of gelykelyk te pryzen? (50, 
			 70.)
		
		
		  689.

		  Lang voor my reeds werd de gegronde opmerking gemaakt, dat de
			 bekende uitspraak: il n'y a pas de grandhomme pour son valet-de-chambre,
			 ook vooral hierom juist is, wyl kamerdienaars... kamerdienaars zyn. 't Bedoeld
			 verschil van standpunt heeft 't verdrietig gevolg dat de uitstekende
			 man, alleen onder al z'n medeburgers, verstoken is van 't kostbaar privilegie
			 der middelmatigheid: 't beroep op z'n pairs.
		  Ik ben zoo vry overigens te verwyzen naar blz. 90, volgg. van m'n
			 ‘een-en-ander over pruisen en
		  nederland.’ 
		  Noot van 1876. Ook in de nieuwe uitgaaf
			 der 
			 Duizend-en-eenige Hoofdstukken over
			 Specialiteiten wordt die kamerdienaars-wysbegeerte
			 behandeld.
		
		
{==107==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  690.

		  Terugkomende op Publieke voordrachten, vraag ik alweder, of
			 't besef dat onder al die ‘bewonderaars van des sprekers talent’
			 velen zyn die zich by hem indringen om later met schyn van grond hem te
			 beoordeelen als partikulier persoon, gunstig werkt op 't wèl
			 verkondigen van waarheid? Wat toch heeft-i misdreven, dat men 'm gelyk-stelt
			 met den betrapten dief, die zich niet verzetten mag tegen de onbescheidenheid
			 van de justitie? Wat werd er uitstekends verricht door Mr. publiek,
			 dat dezen 't recht geven zou zich aantestellen als 'n instruktie-rechter wien
			 elke indiskretie vrystaat? Is 't 'n misdaad, voorganger te zyn? Wordt men
			 hierdoor 't geoorloofd mikpunt van ieders plompheid? Van alle
			 commérages? Van elk cancan? Is de man die zich op publiek
			 terrein beweegt, vogelvry?
		
		
		  691.

		  Ik weet zeer goed dat er redenaars zyn, die voor en na 't
			 spreekbeurt-uur zich terugtrekken in de plooien van hun toga. Zy voorzeker
			 hebben minder te lyden van den zwerm stemmingbedervers waarover ik klaagde.
			 Maar - tenzy hun voorzichtigheid 'n duurgekocht gevolg ware van treurige
			 ondervinding - moet ik de welmeenendheid van dezulken betwyfelen. Ik begryp hoe
			 men, mismoedig, zich geheel terugtrekt. Maar ik wantrouw de hartelykheid
			 van toewyding in hen, die met zóó vaste hand de grenslyn kunnen
			 trekken tusschen de spreekbeurt ‘die ze welwillend op zich namen’
			 en algemeene menschenplicht die ze... niet welwillend op zich nemen, naar 't
			 schynt. Immers, 't kòn wezen dat 'r onder de velen die den
			 ‘gevierden spreker’ met gejuich inhaalden, iemand was die inderdaad
			 z'n kennis wenschte te vermeerderen door wryving? Het kòn immers zyn dat
			 'r in den groep die zich na de spreekbeurt om den redenaar verzamelt, deze of
			 gene gevonden werd, die werkelyk behoefte voelde aan nadere verklaring? Mag men
			 uit vrees voor huidenzoutende leerlooiers, voor verlegen geldbeleggers, voor
			 hulppreekers die u met eigengemaakte tantes naar 't hoofd werpen, de kans
			 loopen welmeenende jongeren afteschrikken? Is dat wegschuilen onder 'n
			 beroeps-prestige, humaan? En werkt niet ook dàt nadeelig op 't
			 verkondigen van de waarheid?
		
		
		  692.

		  Ik zei dat den redenaar vooral daarom 'n plaats boven andere
			 artisten toekomt, dewyl 't terrein waarop-i zich beweegt, uitgebreider is, en
			 z'n wysbegeerte dus meer algemeen behoort te zyn. Behalve deze reden echter,
			 bestaat 
{==108==} {>>pagina-aanduiding<<}
 er nòg 'n oorzaak die z'n taak moeielyker maakt
			 dan die van andere kunstenaars: hy vindt in ieder zyner hoorders 'n
			 mededinger. De bezoeker van concert- schildery- of schouwburgzaal, komt
			 daar als dilettant. De publiekspreker echter, die 'n reeks van denkbeelden komt
			 tentoonstellen, moet daarmee steeple-chases houden tegen al de
			 onrype indrukken waardoor z'n hoorders beheerscht worden, en die - soms
			 ter-goeder-trouw, maar niet immer - door hen worden uitgegeven voor gedachten.
			 Deze onedele wedloop is hierom voornamelyk uitputtend, wyl ieder z'n eigen weg
			 kiest, en niet aanlegt op 'n logisch vastgesteld doel, maar 't slotsommetjen
			 aangrypt, dat hem naar z'n verbrokkelde opvatting van de zaak voor-de-hand
			 schynt te liggen. De ongeroepen mededinger komt dan wel niet aan op 't punt
			 waar men logisch zou kunnen eischen dat-i zyn moest, maar toch vordert hy den
			 prys, op grond van z'n verzekering dat-i precies wezen wilde waar-i aangekomen
			 is. Zoo tracht 'n scheepsofficier, door 'n wenk aan den man-te-roer om wat
			 aftehouden, den onervaren medereiziger in den waan te brengen dat zyn
			 schip de hardzeiler van de vloot is.
		
		
		  693.

		  Ja, Ideën heeft ieder! Alles wat in verband staat met
			 algemeene wysbegeerte, met politiek, staathuishoudkunde, met litteratuur,
			 schynt algemeen eigendom te wezen. Wie rymen kan, is 'n verzenmaker. Wie verzen
			 maakt, is 'n dichter. Wie 
			 stuart mill aanhaalt, is
			 ekonomist. Enz.
		  Ik herinner me de klacht hierover van 
			 alexander dumas, die eens in 't
			 hoofd had gekregen 'n soort van prysvraag uitteschryven over zekere eindrymen,
			 waarvan de invulling hem byzonder moeielyk voorkwam. De prys werd niet
			 toegekend, omdat er zóóveel oplossingen waren ingekomen, dat de
			 goeie dumas erkende ze niet allen te hebben kunnen lezen. ‘Je
			 n'áurais jamais cru, zeide hy, qu'il y eût tant de
			 poètes en France!’ Maar - nu eens voor 'n oogenblik
			 aannemende, dat 'r poëzie steekt in zulke spelery - 't waren er ook
			 poètes naar!
		  
		  ‘'t Is zonderling, schreef dumas, dat ieder meent te
			 kunnen meedoen, zoodra 'r spraak is van letterkundigen arbeid. Iemand die geen
			 onderwys had genoten in harmonieleer of teekenen, zou toch niet naar den prys
			 dingen, die uitgeloofd was voor 't schoonste muziekstuk of de beste schildery.
			 Maar verzen...
		  
		  Nu ja, die kan ieder maken... zelfs 'n dichter, in oogen-
			 
{==109==} {>>pagina-aanduiding<<}
blikken van défaillance of verveling. Ziehier
			 myn eindrymelary, de slechtste niet onder de vier- vyfhonderd
			 kunstprodukten die op de uitdaging van dumas in 't strydperk
			 verschenen:
		  
		  
		  Enseignez, A plus B, l'algèbre à
				  votre	FEMME,
   Ou l'art de tricoter au
				  fier	CATILINA;
Tenez de longs discours sur les
				  élans de l'	AME
   Au requin
				  expirant qu'un
				  matelot	FOUINA.
 	 
Parlez
				  de conscience au Tartuffe
				  qui	JONGLE;
   Au tyran aveuglé
				  des droits de	CITOYEN;
Prouvez au beau condor qu'il
				  peut se passer d'	ONGLE;
   Expliquez:
				  ‘trois font nu, et un trois’
				  au	PAÏEN.
 	 
Avalez
				  des boulets, comme
				  une	MIRABELLE;
   Méprisez le
				  génie du fougueux	MIRABEAU;
Refusez ‘ce
				  chapeau’ aux voeux de
				  votre	BELLE;
   Eclipsez le soleil par
				  un
				  méchant	FLAMBEAU.
 	 
Cherchez
				  Paris en Chine, et Rome
				  en	ORESTIE;
   Attaquez sottement
				  l'esprit de	GABRIO;
Calculez des douleurs la
				  charge	REPARTIE
   Qu'engendre le
				  bonheur d'un joueur
				  d'	AGIO.
 	 
Nommez
				  Rolet... honnête, et le vautour:
				  bec-	FIGUE;
   Rassasiez un ours de
				  l'aîle d'un	FAISAN;
Confondez blanc et noir, la
				  Fronde avec la	LIGUE;
   Tarquin
				  superbe avec le
				  fuyard	PARMESAN.
 	 
Enfermez
				  l'univers en coque
				  de	NOISETTE;
   Coupez l'aurore en
				  deux, comme un petit	PâTÉ;
Parlez
				  d'astronomie à la fraîche
				  	GRISETTE...
   Maiscachez votre esprit
				  à un baudet	BâTÉ!

		  Noot van 1874. Niet wetende wat
			 ‘Orestie’ voor 'n ding was, en vreezende den Pyraeus
			 voor 'n persoon te nemen, maakte ik er 'n land van. Maar dumas schreef
			 me dat een van z'n vriendinnen zoo heette, of onder de intimes zoo
			 genoemd werd. ‘Gabrio’ was de petit nom van
			 gabrielle, comtesse dash. Het ‘fuyard
			 Parmesan’ slaat op frans van Italie, wiens koninklyk-hard
			 wegloopen op dat oogenblik aan Parys 't nieuwtje van den dag
			 leverde.
		
		
		  694.

		  De oorzaak van 't verschil in vermeende bevoegdheid waarover dumas zich beklaagde, is niet zeer moeielyk
			 optesporen. Ik zal me hierby evenwel niet ophouden, omdat ik 't onderscheid
			 tusschen slechte en goede verzen zoo groot niet vind. Van meer nadeel echter is
			 zulke beunhazery in de andere vakken die ik noemde. Doch ook daarby mag ik nu
			 niet langer stilstaan dan juist noodig is om te wyzen op 
{==110==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de
			 stoornis die zy den redenaar door 't bederven van z'n stemming
			 veroorzaakt. 't Spreekt vanzelf, dat de bedoelde konkurrentie van 't auditorium
			 zich op onderscheiden wyzen openbaart, en geenszins alleen door 't
			 onzamenhangend gekibbel op 't nànut, waarvan ik reeds gesproken heb.
			 Somtyds namelyk kunnen de hoorders dien termyn niet afwachten. Dit is my o.a.
			 gebleken, toen ik eenmaal 'n groot gedeelte van idee 
			 452 in 't publiek voordroeg. Een gloeiende
			 ‘Liberaal’ die aan z'n liberalisme meende verschuldigd te zyn
			 ‘den grooten 
			 thorbecke’ zeer
			 oud-konservatievelyk aantehangen, vermaakte zich met 'n aanhoudend luid protest
			 - op de meest onbeschaafde wys ingekleed - tegen de in dat stuk voorkomende
			 aanmerkingen op dien ‘Staatsman.’ Ik laat nu daar, in hoever dit de
			 goede manier was om de verdienstelykheid van den gewezen afgod - de mode is
			 veranderd sedert dien tyd! - in 'n behoorlyk licht te stellen. Zeker is 't, dat
			 onze dappere beschermer van Mr. th. zich onthouden heeft van alle
			 pogingen om z'n meening tegenover de myne in druk te handhaven op publiek
			 terrein, waar de zaak te-huis behoort. Sedert jaren zie ik te-vergeefs uit
			 naar 'n wederlegging van m'n opinie omtrent den man, aan wien Nederland 't
			 noodlottig jaar 1848, en alzoo middellyk sedert ruim twintig jaren z'n
			 ellendig parlement te wyten heeft.
			 Noot van 1874. Aldus schreef ik in '71.
				M'n aanmerkingen op thorbecke (452) dateeren
				van zes jaren vroeger nog. Thans, in 1874, durf ik vragen of m'n oordeel
				over dien man, en vooral over de Volksvertegenwoordiging waarmee hy
				Nederland toetakelde, gegrond was? Wie durft party-trekken voor onze 
				tweede-kamer? Wie, voor al de ministerschappen die als vuile
				paddestoelen opschoten uit dien verrotten bodem?
			 Noot van 1876. Na slechts twee jaren
				herhaal ik met nòg meer nadruk de vraag, of ik in 1864 den toestand van
				't Volk en den daarop door de Thorbeckery uitgeoefenden invloed juist
				beoordeeld heb? Over de nietswaardigheid onzer Vertegenwoordiging heerscht
				op dit oogenblik slecht één opinie. Toen ik de nummers 
				451 en 
				452 schreef, stond ik alleen met m'n
				meening. Wat toen voor excentriek werd gehouden, is nu reeds
				gemeenplaats.
		
		
		  695.

		  De man die zich zoo braaf te weer stelde toen ik dat nummer 
			 452 voordroeg, is gestorven zonder
			 één van m'n beweringen omtrent z'n fetisch wederlegd te
			 hebben. Sommigen zullen van oordeel zyn, dat men niet van ieder vorderen kan
			 zich te wagen op 't terrein van openbare polemiek. Dit is 
{==111==} {>>pagina-aanduiding<<}
 in 't
			 algemeen juist. Ieder bezit aanvankelyk 't kostbaar recht van zwygen. Maar ik
			 vraag of men niet van dat recht afstand doet door provokatie? De man die zich
			 voor bevoegd hield, myn oordeel over den minister en auteur
			 thorbecke te bestryden met den herhaalden uitroep: ‘dat is
			 gelogen!’ nam, naar ik meen, door dien ruwen aanval de verplichting op
			 zich, zyn zoo onaesthetisch geuite litterarische en staatkundige inzichten
			 eenigszins te rechtvaardigen. Ik had 'r recht op, door hem te worden ingelicht
			 in welk opzicht en in hoe ver m'n oordeel onjuist was, vooral
			 nadat het aangevallen stuk was gepubliceerd, en hy alzoo - des-noods met hulp
			 van geestverwanten - ruimschoots in de gelegenheid was, myn arbeid aan 'n
			 nauwgezet onderzoek te onderwerpen.
		
		
		  696.

		  Over 't algemeen ligt er in de te groote gemakkelykheid, waarmede
			 iemand die optreedt in 't publiek, kan worden aangevallen door andersdenkenden,
			 'n reden om openbare voordrachten, als middel ter verspreiding van waarheid
			 aftekeuren. Reeds z'n standpunt als publiek persoon heeft ten-gevolge dat velen
			 hem ongenegen zyn. De apostel die slechts aangename waarheden te
			 verkondigen heeft, moet nog geboren worden, of liever hy kan zonder schâ
			 ongeboren blyven. De man die in 't openbaar optreedt, moet vyanden
			 hebben. Verschil van richting op zedelyk, staatkundig of litterarisch gebied,
			 gegronde of ongegronde afkeuring van z'n streven, besef van den liefst vermeden
			 plicht om de door hem gewraakte verkeerdheden tegentegaan, vaak ook
			 eigenbelang, en byna immer persoonlyke grieven - om nu niet te spreken van
			 afgunst, indien hy 't ongeluk heeft opgang te maken! - dit alles zyn zooveel
			 redenen die hem aanwyzen als hoofdpunt in den polemischen kampstryd, waartegen
			 de beste krachten - in Nederland: doodzwygen en laster - moeten
			 worden aangevoerd.
		
		
		  697.

		  't Spreekt vanzelf dat men in dezen stryd middelen bezigt, die
			 geheel-en-al afwyken van de manier waarop eerlyke waarheidzoekers gewoon en
			 verplicht zyn stryd-te-voeren. Hyzelf echter versmaadt het gebruik van zulke
			 wapenen. De aanwending daarvan zou hem onmogelyk zyn, al verbood het de
			 schaamte niet. Hy is dus in zekeren zin, weerloos.
		  Ik zei dat byna immer persoonlyke grieven 'n rol spelen in zulken
			 stryd. Misschien had ik moeten zeggen: altyd! 't Is onmogelyk, algemeene
			 fouten te gispen, zonder hen in 't 
{==112==} {>>pagina-aanduiding<<}
 harnas te jagen, die zich
			 daaraan schuldig voelen. Wie - als ik - laag neerziet op de
			 Volksvertegenwoordiging sedert 1848, en zich verplicht acht dit by elke
			 gelegenheid te betuigen, heeft zooveel partikuliere vyanden als 'r sedert '48
			 ‘geachte leden’ werden gekommitteerd naar den Haag. De afkeuring
			 van misbruiken in Indie, wekt den haat van allen die wanbestuur uitoefenen of
			 toelieten. De minachting voor spiessbürgerei jaagt 'n zwerm
			 Kappelwespen op. Al wat handel dryft in de deugdjes van den dag, vliegt
			 te-wapen by 't vernemen dat er 'n nieuwe leer wordt gepredikt, die nadeelig zou
			 kunnen werken op den marktprys der mode-zedelykheid. De geestelyken achten zich
			 verplicht hun God, met traktement, invloed en verder toebehooren, te verdedigen
			 tegen den nieuwen godsdienst... die wel eens - neemt het me niet kwalyk,
			 heeren! - wèl beschouwd, ouder dan de hunne, ja de alleroudste, zou
			 kunnen zyn. En... de mannen van letteren, 't gens irritabile!
		  Om nu niet te spreken van allen die hun portret hebben meenen te
			 vinden in zekere àl te goed getroffen schetsen... 
		  Veel vyanden dus. Zeer goed! Hoe meer hoe liever. Dit moet
			 zoo wezen.
		  Maar de soort van wapenen waarmee gestreden wordt, is niet
			 onverschillig. A1 schandvlekken zy den bandiet die ze gebruikt, zy wonden
			 daarom niet minder den kampvechter tegen wien ze gericht zyn.
		  En - treurig! - zulke wapens worden gemeenlyk aangewend tegen den
			 zoodanige die by-voorkeur 'n meer edele bestryding zou waardig zyn. Men wreekt
			 op hem de vrees die-n-i inboezemt, en hy boet door verraderlyk toegebrachten
			 wond, de schaamte van z'n vyanden over hun gemis aan moed om hem aantegrypen in
			 ridderlyken stryd.
		
		
		  698.

		  We zyn van kindsbeen af gewoon 't lyden van jezus te hooren
			 afschilderen als 't non plus ultra van smart. Ik beweer echter - indien
			 wy de Evangelien zonder al te willekeurige uitbreiding aannemen zooals ze daar
			 liggen - dat zyn tegenstanders en vyanden, op zeer weinig uitzonderingen na,
			 allergoedaardigst waren, tenzy men hun onbedrevenheid in de funktien van beul,
			 wil toeschryven aan stompzinnigheid. De kruisdood - 't onvermydelyk tragisch
			 einde - was een weldaad. Overigens zoeken wy in de Evangelien te-vergeefs naar
			 de marteling die ònze maatschappy toepast op den outlaw die 't
			 waagt of beproeft de wisselaars uit den tempel te jagen.
{==113==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Lezen wy, byv. dat men jezus in de rede viel, bespotte,
			 nabauwde, toen-i zyn - naar myn inzien ten-onrechte beroemde - bergrede hield?
			 Waren er hansworsten onder z'n gehoor, die z'n parabelen verwrongen tot
			 zotterny? Blykt er dat-i geminacht werd, waar hy zich eenvoudig uitdrukte?
			 Belachelyk gemaakt, als z'n taal verheven was? Vinnig bestreden, waar-i durfde
			 afwyken van de ‘leer?’ Lezen wy ergens, dat men hem uitschold,
			 lasterde, wondde in z'n huiselyke- of familie-betrekking? Bewerkte men dat het
			 dagelyksnoodige hem moeielyk te verkrygen viel? Werd-i van-land tot-land
			 gejaagd, overal balling, maar in z'n vaderland 't meest? Belette men hem te
			 denken?
		  We lezen niets van dat alles! En zelfs waar jezus zich
			 schuldig maakt aan ongepaste handelingen of ruwen uitval, waar-i machtspreuk of
			 ontwykenden kwinkslag geeft voor redeneering - altyd aannemende dat we de
			 kennis omtrent z'n leven alleen mogen putten uit de Evangelien - ook
			 daar ontbreekt immer de terechtwyzing die hem in ònzen tyd niet zou
			 gespaard zyn.
			  * Het heeft den schyn alsof
			 ieder die met jezus in aanraking kwam, was voorbeschikt om òf
			 z'n handelingen en uitspraken terstond zoo te begrypen als met z'n roeping
			 overeenkwam, òf 'n soort van onbegrypelykheid ten-toon-te-spreiden, die
			 juist geschikt was om de eigenaardigheid van die roeping in 't licht te
			 stellen. Er is steeds harmonie tusschen hem en z'n omgeving. Over hem en z'n
			 jongeren lag dezelfde tint, zelfs waar zy z'n woorden verkeerd schynen
			 optevatten. Die verkeerde opvatting leidt dan ook op z'n hoogst tot 'n
			 bescheiden vraag... nooit tot gekibbel of betwetery. In 't geheele leven
			 van jezus komt geen enkele redetwist voor. Hy zegt iets: men zwygt. Men
			 vraagt iets: hy antwoordt, en de vrager druipt af. Al wat met hem in aanraking
			 komt, gelykt meer op de koren in 'n grieksch treurspel, die juist genoeg zeggen
			 om 't karakter van de helden of heldinnen te doen uitkomen, dan op wezenlyke
			 menschen die hun eigen begrippen meebrengen. Nooit verplaatsten de zoogenaamde
			 vyanden van jezus de behandelde kwestien, door van algemeens
			 onderwerpen overtegaan op z'n persoon, op 
{==114==} {>>pagina-aanduiding<<}
 z'n huiselyke
			 omstandigheden, op z'n inborst, op z'n byzonder leven. Men smeedde geen wapens
			 tegen hem uit z'n verhouding tot martha en maria. Men wierp
			 geen vuil op z'n teedere vriendschap voor johannes. Er werd niet
			 geschimpt op z'n bespiegelend leven, dat in ònzen tyd al zeer spoedig
			 voor landloopery zou worden uitgemaakt. Nergens wordt hem z'n lage afkomst
			 verweten, zoomin als z'n zonderlinge geboorte, welker voorgewende goddelykheid
			 toch gewone onechtheid moest meebrengen in de oogen van ieder, die deze
			 goddelykheid niet aannam. Men verdraaide z'n handelingen niet. Men schold hem
			 niet voor onzedig noch zedeloos, waar-i blyk gaf van minachting voor de
			 zeden van zyn tyd. (447) Men smaadde z'n armoede
			 niet... 
		  In één woord, de roeping van den hervormer in onze
			 dagen is moeielyker. De taak is zwaarder. De middelen geringer. De tegenstand
			 krachtiger. De wapens waarmee 'n voorganger wordt bestreden, zyn scherper... ze
			 zyn vergiftigd!
		  Dat hy in-weerwil van dit alles niet mag bezwyken, is waar. (85, 
			 86.) Doch dit is hier de vraag niet. De
			 vraag is: of de zekerheid dat hy aldus zal worden bestreden, gunstig werkt op
			 de stemming die noodig is tot het verkondigen van waarheid in
			 Publieke voordrachten?
		
		
		  699.

		  Ik heb 't laatste woord nu reeds herhaaldelyk genoemd, en me
			 tot-nog-toe ter voorkoming van verwarring onthouden van de opmerking dat de
			 zaak die daarmee zou moeten worden aangeduid, in ons land eigenlyk niet
			 bestaat. Noch ons klimaat, noch de daaruit ontstane bouworde onzer steden en
			 huizen, noch ook de met een-en-ander in nauw verband staande zeden,
			 vergunnen ons tot het volk te spreken. We hebben geen forum, geen
			 zuilengangen, geen atheensche markt, geen rostrum, geen tribune. De
			 boekdrukkunst verschafte ons 'n wyze van gedachten-uiting, die in zekere
			 opzichten beneden, in andere boven 't gesproken woord staat. Indien wy bewerken
			 konden dat ieder 't lezen verstond - 'n vrome wensch! - zou er misschien veel
			 gewonnen zyn, doch zoolang dit het geval niet is, staan wy, wat het
			 verveelvuldigen der gedachten aangaat, in zekeren zin beneden Grieken en
			 Romeinen, jazelfs beneden sommige arabische stammen. In zekeren zin! Wat wy aan
			 uitbreiding wonnen, gaat als gewoonlyk verloren aan intensiviteit. Onder 'n
			 gegeven aantal hedendaagsche individuen die hun naam kunnen zetten en zelfs 'n
			 brief schryven, zal men meer personen vinden, die eenige kennis hebben van
			 zaken welke niet rechtstreeks onder 't bereik van
{==115==} {>>pagina-aanduiding<<}
 hun zintuigen
			 vallen, maar ik houd me verzekerd, dat ieder burger te Athene of te
			 Rome, en zelfs ieder lid van 'n zwervende woestynhorde, beter op de hoogte was
			 van de res publica zyns volks of van z'n stam, dan de meesten onzer
			 tydgenooten van de zaken die hùn vaderland aangaan. De filippische
			 redevoeringen van 
			 demosthenes bewyzen niet alleen
			 zyn welsprekendheid, ze leveren - vooral met het oog op den uitslag - 'n
			 getuigenis voor de vatbaarheid van z'n hoorders. Demosthenes
			 zou in ons klimaat misplaatst wezen, of liever, hy was in òns land 'n
			 onmogelykheid. By overigens gelyke gegevens, zou hem immer ontbreken; wat tot
			 't volkomen maken van 'n redenaar noodig is: 'n auditorium. Op dezen
			 kunstenaar vooral is van toepassing, wat ik in 
			 659 zeide over de onmisbare wisselwerking
			 tusschen den artist en den indruk die z'n kunst te-weeg-brengt.
		
		
		  700.

		  Dat het verschil tusschen de oudheid en ons, te dezen aanzien
			 voornamelyk ontspruit uit 't onderscheid der zeden - voor 'n groot deel gevolg
			 slechts van 't klimaat - zou nog bovendien hieruit kunnen blyken dat in warmer
			 gewesten nog immer zooveel van de antieke eigenaardigheid is overgebleven, als
			 de geheel verschillende staatkundige toestand eenigszins gedoogt. De Indiaan
			 der prairien, de napelsche Lazzarone, zal nog heden-ten-dage aanspraken
			 en redevoeringen houden, waarnaar z'n standgenooten met aandacht luisteren, en
			 die zeer dikwyls deze aandacht waard zyn. By 't bestudeeren der Oude
			 Geschiedenis valt de hooge ontwikkeling van 't volk reeds hierdoor in 't oog,
			 dat er demagogen - volksleiders - bestonden, 'n bewys dat 't volk zich
			 leiden liet, m.a.w. dat 'n spreker ‘vat’ op dat volk
			 had.
		  Oppervlakkig klinkt het vreemd, dat ik deze eigenschap aanvoer als
			 'n blyk van ontwikkeling, en ik doe dit dan ook slechts in zekere mate. Om m'n
			 inzicht te verduidelyken, beroep ik my op de letterlyke beteekenis van 't
			 woord: dociel. Staat niet de vatbaarheid om met vrucht gedoceerd
			 te worden, hooger dan 'n koppig terugstooten van invloed? Is niet de olifant
			 die ???? aanneemt, intelligenter dan de zebra die
			 vriend en vyand schopt, of liever met wien 't onmogelyk is anders dan als vyand
			 omtegaan?
		  Nog 'n blyk voor de juistheid van m'n opvatting in dezen, zou kunnen
			 liggen in ons spraakgebruik (490, en elders)
			 dat de uitdrukking: ‘er is geen spreken met dien man’ synoniem
			 maakt met: ‘hy is 'n ezel’ terwyl de betuiging dat ‘iemand
			 goed van aannemen is’ als 'n lofspraak geldt op 
{==116==} {>>pagina-aanduiding<<}
 z'n begrip.
			 Ook 't reeds gebezigde woord: vatbaarheid, pleit voor m'n stelling.
		  Dat ook 't geheugen van volken of individuen, die niet lezen
			 of schryven, sterker is dan van anderen, ga ik nu voorby, omdat ik in dit
			 betoog alleen met intelligentie te-doen heb, en wel voor-zoo-ver ze
			 samengaat met dociliteit, of daaruit blykt.
		
		
		  701.

		  Het is hier geenszins de vraag, of er door valsche volksvrienden,
			 door belangzoekende demagogen dikwyls misbruik werd gemaakt van de hier
			 bedoelde dociliteit? Hoogstwaarschynlyk zal steeds 't getal der mishandelde
			 honden en olifanten grooter blyven dan van onheusch bejegende kaapsche-ezels.
			 Maar hierin ligt zoomin 'n bezwaar tegen het temmen in 't algemeen, als grond
			 tot afkeuring van de daartoe gebezigde middelen. 't Zal bovendien niemand in 't
			 hoofd komen, de intelligentie van 'n ontembaar dier te pryzen, alsof z'n
			 wildheid 'n gevolg ware van berekening. Men mag dus aannemen dat
			 dociliteit 'n goede hoedanigheid is.
		  Deze vatbaarheid tot leeren nu, vinden we overal waar 't gesproken
			 woord nog niet werd verdrongen door 't geschrevene. En, omgekeerd, ik meen te
			 hebben opgemerkt dat het lezen - zooals dat geschiedt, namelyk! - 't
			 wèl opvatten van mondelinge lessen in den weg staat.
		
		
		  702.

		  'n Paar bladzyden geleden reeds doelde ik op de gelykgezindheid der
			 volgelingen van jezus, ook waar ze den juisten zin van z'n woorden niet
			 schenen te vatten. Hy was zoo overtuigd van die sympathie, dat hy zich
			 niet eens moeite gaf om 'n onbegrepen uitspraak duidelyk te maken. Ze volgden
			 hem. Ze trachtten hem te verstaan. Ze waren: leerzaam. En wie nu let op
			 het totaal gemis van methode in 't onderricht dat jezus gaf, op de
			 verwarring, op de duisterheid, op 't décousu zyner lessen, moet
			 inderdaad de dociliteit van z'n omgeving bewonderen.
		  Wat zou er, in overigens gelyke omstandigheden, in ònzen tyd,
			 in ònze steden geschieden?
		  Gelooft men dat 'n hollandsch publiek de bergrede teneinde-toe zou
			 hebben aangehoord? Zonder gemompel? Zonder klacht over niet-begrypen? Zonder
			 ruw geuiten wrevel over des Meesters vreemdklinkende taal, of eigen
			 stompzinnigheid?
		  Immers neen.
		  Waarschynlyk had men hem op nòg onaangenamer manier 't
			 voortspreken belet.
		
		
{==117==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  703.

		  Eenmaal was ik in den Haag getuige van 'n straattooneel, dat my
			 versterkte in de meening over de ongeschiktheid van onze natie, om op die wyze
			 te worden gedoceerd. 'n Geestdryver verzekerde aan drie of vier kleine
			 kinderen, dat hy 't ‘Woord des levens zou verkondigen’ en
			 verzocht hun hier-of-daar 'n stoel, ter-leen te vragen. De wichten - die naar
			 't getuigenis dat over hun lippen vloeide, meer behoefte hadden aan neusdoeken
			 dan aan zielespys - staarden hem met domme verbazing aan.
		  
		  - 'n Stoel, kindertjes... 'n klein matten stoeltjen is voldoende.
			 Weet ge niet waar dat zou te krygen zyn?
		  
		  Geen antwoord.
		  
		  - Wat mòt die kerel? vraagde 'n grooter jongen, die 'n
			 standje rook.
		  
		  - Ik wenschte 'n stoel, herhaalde de apostel. Ik wil het Woord des
			 Levens verkondigen... 
		  
		  Ook die jongen begreep er niets van.
		  
		  Misschien zag de arme straatpreeker in, dat het woord
			 ‘verkondigen’ slecht gekozen, en 'n beetje te hoog van verdieping
			 was. Hy korrigeerde z'n uitdrukking:
		  
		  - Ik wil van God spreken, en van den Heere jezus.
		  
		  Geen antwoord.
		  
		  Van lieverlede naderden andere personen, meest kinderen uit den
			 zoogenaamd-laagsten stand. 't Stuk speelde natuurlyk in 'n onaanzienlyke buurt.
			 Ik had me voor de uitstalkast van 'n winkeltje geplaatst, vanwaar ik alles kon
			 gadeslaan.
		  Na veel vergeefsche pogingen, waarby ik 't geduld van den man
			 bewonderde, werd hem 'n stoel gebracht. 'n Oud vrouwtje kwam er mee aanloopen.
			 Ze eischte daarvoor een stuiver, dien de apostel gewillig betaalde.
		  En hy preekte! Er was iets liefelyks in z'n stem. Z'n voordracht
			 muntte uit door eenvoudigheid. Waarlyk, 't lag niet aan hèm, dat z'n
			 woorden geen indruk maakten. Ik herinner me niet, ooit 'n predikatie te hebben
			 gehoord, die beter beantwoordde aan den zin dien sommigen gewoon zyn aan 't
			 woord ‘evangelisch’ te hechten. De man bracht inderdaad 'n blyde
			 boodschap... aan ieder die gelooft. Voor my, die niet geloof, was 't 'n treurig
			 staal van welmeenende krankzinnigheid. Ik had medelyden met hem, en verfoeide
		  	de dui-
{==118==} {>>pagina-aanduiding<<}
zenden en duizenden van z'n geestverwanten, die hem daar
			 zoo alleen lieten staan op z'n gehuurd stoeltjen in den kring van 'n paar dozyn
			 morveuze jongens. Ik voelde iets als neiging me daarby te voegen... 
		  Helaas... wat zou 't gebaat hebben! 'n Zakdoek had ik, maar wat
			 helpt dit zonder geloof?
		  't Auditorium van onzen prediker had noch 't een, noch 't ander,
			 naar 't scheen. De vreemdheid van 't geval hield de kleine gemeente 'n
			 oogenblik bezig, maar nauwelyks was de weg ter zaligheid betreden tot
			 ‘vermorzelde slangenkoppen’ en ‘lamgetrapte
			 verzenen’ toe, of de jeugd begon zich te vervelen. De geestigsten
			 trokken elkander by de haren. De anderen... och, anderen waren 'r niet.
		  Ja toch, 't oude vrouwtje!
		  'n Buurvrouw ging voorby, die haar iets toeriep. Ik verstond niet
			 wat deze zeide, maar 't scheen iets als 'n vraag waarom ze stond te luisteren
			 naar ‘dien vent?’ Dit laatste woord kon ik onderscheiden, en
			 't overige maakte ik op uit het antwoord:
		  
		  - Ik wacht op m'n stoel. Hy staat er op. Ik heb 'r 'n stuiver voor
			 gekregen... 
		  
		  En ter verduidelyking stak zy de hand op, welker uitgespreide
			 vingers vyf centen moesten beduiden.
		  De leraar ging rustig voort met ‘verkondigen.’ Z'n rede
			 was inderdaad 'n kort begrip van den kristelyken godsdienst, en ik kan me niet
			 voorstellen dat deze beter kan worden ‘verkondigd.’ Voor 'n
			 betaalden dominee was 't om te bersten van afgunst. In-weerwil van de nu-en-dan
			 voorkomende fout dat-i zich bediende van 'n te kanselachtige uitdrukking -
			 die-n-i evenwel meestal terstond in gewone, doch daarom niet platte, taal
			 overbracht - perste de man me bewondering af. Hy had het talent z'n talent
			 zóó te verbergen, dat ik waarlyk in verzoeking kwam hem alle
			 talent te ontzeggen, 'n gebrek dat ik hooger schat dan de meeste deugden.
			 Waarachtig, ik had den man wel om den hals willen vliegen. Hy had
			 hart!
		  Van wrevel over de verregaande nuchterheid van z'n auditorium, was
			 geen spoor te ontdekken. En ook later, toen de kring zich uitbreidde, en hy
			 niet slechts onverschilligheid moest ontwaren, maar geplaagd werd door allerlei
			 rumoer, door 't gekibbel en gestoei van de aanstaande hemelburgers, toen zelfs
			 'n kwajongen, onder luid gejuich der gemeente, de heldendaad beging aan den
			 matten stoel te schudden, 
{==119==} {>>pagina-aanduiding<<}
 verloor-i z'n kalmte niet. Hy sprak
			 over de goedheid van God: ‘die z'n eeniggeboren zoon niet had
			 gespaard.’ Over de verdiensten van dien zoon ‘in wien allen
			 konden zalig worden.’ Over de ‘verstoktheid des
			 harten... 
		  Nu, dàt was 'n woordjen op z'n pas, want, juist vloog hem 'n
			 halve notedop langs 't hoofd. Maar niet dáárover klaagde de man.
			 Hy beweerde dat de menschen hun harten verhardden: ‘om de
			 begeerlykheden dezer wereld aantehangen, instede van jezus
			 christus, den Zaligmaker, en dien gekruist.
		  Toen hy die ‘begeerlykheden der wereld’
			 aanroerde, vreesde ik 'n oogenblik dat-i op den verkeerden weg was, daar de
			 straatgemeente er niet naar uitzag, alsof ze zich te-buiten ging aan weelde.
			 Misschien voorzag hy deze tegenwerping. Althans hy kommenteerde z'n klacht:
		  
		  - Gylieden zult meenen geen misbruik te maken van de goederen dezer
			 wereld, maar eilieve, denkt ge dan dat daartoe juist rykdom vereischt wordt?
			 Het toegeven in traagheid, in zinnelykheid, 't kwaadspreken, 't beleedigen van
			 uwen naaste, 't benyden der welvaart van anderen, dagdievery, 't misbruiken van
			 Gods naam... dit alles is wereldsche lust! De Heer heeft verzekerd dat zyn
			 koninkryk gesloten blyft voor ieder die zich niet betert van zulke fouten. En
			 Hyzelf wil u daartoe kracht geven! Wie den Vader bidt in Zynen naam om de
			 genade... enz.
		  
		  Terwyl-i bezig was met de nogal moeielyke aanwyzing in-hoe-ver
			 wyzelf hebben zorg te dragen voor onze zaligheid, en welke dienst ons
			 ‘Gods genade’ in dit opzicht bewyzen kan - hy drong er op
			 aan, zoo weinig mogelyk op dien bondgenoot te laten aankomen, 't geen me
			 praktisch voorkomt - naderde er 'n troep beschonken jongens met nummers op de
			 mutsen. Ze deelden aan de voorbygangers, zoo luid ze 't konden uitschreeuwen,
			 de belangryke tyding mee, dat ze op-weg waren: naar ‘de kamp f'n
			 Seist.’ De straat was niet breed, en aldus 'n konflikt tusschen de
			 Zeistgangers en de reizigers naar den Hemel, onvermydelyk. Onze lotelingen
			 smolten met de heilbegeerige gemeente in-een, en brachten ruimschoots 't hunne
			 by tot vermeerdering van de reeds heerschende wanorde. Eenige notenverkoopsters
			 achtten de gelegenheid gunstig om 'r waren aan den man te brengen, en sloten
			 zich met 'n schel: ‘ses cente-n-'t
			 fééf-e-twintich!’ by de groep aan. De oude vrouw die
			 den stoel verhuurd had, scheen er 'n eer in te stellen dat ze daarvoor 'n
			 stuiver had ontvangen. Ze vertelde dit herhaalde malen 
{==120==} {>>pagina-aanduiding<<}
 aan de
			 omstanders. 't Had er veel van, of ze 'n beetje beschaamd was over haar
			 tegenwoordigheid op die plaats, en behoefte voelde zich te verontschuldigen.
			 Van-tyd-tot-tyd bestrafte zy de stoeiende kinderen, en 't scheen alsof ze,
			 boven den voor haar stoel ontvangen huurprys, zich wou meester-maken van 't
			 diakonaat. Dit bleek me vooral uit de woorden waarmee ze by 'n paar buurtjes
			 den oorveeg vergoelykte, dien ze zoo-even had toegediend aan 'n kleinen jongen
			 wiens woeligheid wat ver ging.
		  
		  - 't Is myn stoel, weetje... de man heit er foor betaalt...
			 welnou, laat 'm prate... kêêk - ze toonde de centen - anders (hou
			 je moel
			  * jongen) anders... eichelik bin ik rooms, maar ik
			 seg: laat de man prate, wel ja, niewaar?
		  
		  Dat ‘eigenlyk ben ik roomsch’ beviel me beter dan 't
			 overweldigd ouderlingschap. 't Beduidde: ik heb zyn straatzaligheid niet
			 noodig: Ik ‘doe’ m'n geloof in de kerk.
			 Ik ‘hou’ m'n godsdienst by de mis. De pastoor zorgt voor de
			 rest, en dus behoef ik me met die vreemdigheden niet optehouden.
			 Maar:
		  
		  - Fêêf cente... kêêk!
		  
		  Daarin lag: ik verzaak m'n geloof niet, maar ik doe m'n plicht als
			 huishoudelyke vrouw. Er was oprechtheid in de permanente ten-toonstelling van
			 dien stuiver.
		  Maar dat baas-spelen over de jeugd stuitte my. Dàt recht
			 kocht ze niet voor 't uitleenen van 'r stoel! Ik dacht aan 
{==121==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de
			 regels:
		  
			 Hélas, est-ce une loi sur notre pauvre terre, 
			 Que toujours deux voisins entr'eux auront la guerre? 
			 Que la soif d'envahir et d'étendre ses droits 
			 Tourmentera toujours... koningen, molenaars, diakenen en
				ouwe vrouwtjes die stoelen verhuren voor 'n hagepreek? 
		  

		  Daar steekt-i, so waar as chot, s'n tong teuche
			 me-n-euêêt... km-ier, dief... ik sel je wel krêêche. 't
			 Is de jonge-n-euêêt de chroentekelder, weetje... 
		  
		  ‘Alzoo lief heeft God de wereld gehad, dat hy zyn eeniggeboren
			 Zoon... 
		  
		  - ‘S'n broêrs binne-n-ook sukke rakkers! 'k Sel 't an je
			 moeder seche. Sech, fraag jy liever 'reis an je suster, weneer se me-n-'t
			 dubbeltje brengt foor de musse die 'k foor der chewasse heb? Ik ken nie f'r
			 nimmendal werreke... 
		  
		  ‘Wat baat het of men de gansche wereld won, en schade leed aan
			 zyn onsterfelyke ziel... 
		  
		  - Fâ-me schaai ken ik nie lefe... en dan noch de tong teuche
			 me-n-euêêttesteke! P'ssop, smeerlap!
		  
		  ‘Al wat liefelyk is, en welluidt! Wy zyn hier op aarde slechts
			 voor korten tyd. Wy worden gewacht in de woningen die de Vader daarboven
			 gereed-maakte voor allen die hem dienen in geest en waarheid... 
		  
			 En we chaan nog nie na huis, 
			 En we chaan nog nie na huis, 
			 En we chane na de kamp f'n Seist...  
		  

		  viel hier 't koor van de lotelingen schreeuwend in.
		  
		  De hoopvolle spruit uit den groentekelder bleef zich vermaken met
			 het plagen van de oude vrouw, die 'r toorn niet onbetuigd liet. Een van de
			 lotelingen scheen z'n vaderlandreddende carrière te willen openen met
			 aanranding der eerbaarheid van de notenverkoopsters, die 'r deugd openbaarden
			 in den vorm van oorveegen. De beschonken jongens wreekten zich over den geleden
			 neerlaag, door 'n ‘patertje-langs-den-kant’ om de
			 stoelenverhuurster, die met 'n schrille stem haar eigendom terugvorderde:
		  
		  - 't Is nou lang chenoch (skei-euêêt, jonges!)
			 wâ-denkt-i 
{==122==} {>>pagina-aanduiding<<}
 wel, dâ'k ier de-n-eelen dach ken
			 blêêfe staan, f'r s'n fêêf cente!
		  
			 Hy was in de mei so bly, 
			 Hy was in de mei...  
		  

		  - Lâ-me-los, rakkers! M'n stoel... 't is nou lang chenoch...
			 
		  
		  Dat noemde zy lang genoeg! Er was nog geen levende ziel bekeerd!
			 Maar de lotelingen schenen het op dit punt met de vrouw eens te zyn. Ze
			 zongen:
		  
			 Pater! jy mot skeije chaan...  
		  

		  - Los, seg ik je! Julli binne beeste. As ik m'n seun m'r hier had...
			 
		  
		  ‘Dien hy heeft overgegeven tot den dood, ja, tot den dood des
			 kruizes... 
		  
			 't Mag je nog wel zesmaal doen, 
			 Sesmaal, sesmaal...  
		  

		  ‘Profeten en apostelen, die hun geloof bezegelden met hun
			 bloed... 
		  
			 Fêêf-e-twintich f'r ses cente! 
		  

		  ‘Ik bidde u, alsof christus zelf door my bade... 
		  
			 Pater, geef je non 'n soen...  
		  

		  - Smeerlappen... allemaal! Lâ-los, sech ik je... m'n
			 stoel!
		  
		  ‘Laat ons eindigen met het allervolmaaktste gebed!’ 
		  
			 En we chaan noch nie na huis, 
			 En we chaan noch nie...  
		  

		  ‘Onze Vader...
		  
			 In de nes daar motte we wezen... 
				 * 
		  

{==123==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  ‘die in de Hemelen zyt!’ 
		  
			 Daar staat op de deur geskrefe: 
			 Hier verkoop men brandewyn. 
		  

		  ‘Uw naam worde geheiligd!’ 
		  
		  - M'n stoel weerom, godverdomme!
		  
			 Hosse, Hosse! 
		  

		  ‘Uw Koninkryk kome!’ 
		  
			 Ses cente-n-'t fêêf-e-twintich, nim m'r wech f'r 'n
				steuêêfer! 
		  

		  ‘Uw wil geschiede...
		  
		  - Nou verdom ik 't langer! Ik mot m'n stoel weerom hebbe... wech,
			 jonges!
		  
		  ‘En vergeef ons onze schulden, gelyk wy vergeven... 
		  
		  - Ik sel julli allemaal op je donder komme... m'n stoel!
		  
		  ‘En leid ons niet in verzoeking... 
		  
			 Hosse... Hosse! 
		  

		  ‘Want U is het Koninkryk, en de kracht... 
		  
			 Nim m'r wech f'r 'n steuêêfer! 
		  

		  - As-i nou niet euêêtstkeit, bliksem ik 'm 'r of!
		  
		  ‘Amen! Vrouwtje, daar is je stoel terug.’ 
		
		
		  704.

		  Vromen te 's Gravenhage... gy die my verdoemen zult over wat ge -
			 verkeerd-lezend! - profanatie noemt... ik verdoem U! Niet ik bega
			 zonde ‘tegen den Heiligen Geest’ ik die vervuld was van deernis met
			 den mishandelden apostel, ik die 't betreurde, niet 'n oogenblik te kunnen
			 gelooven als hy, om daarvoor 't recht te koopen my aan z'n zy te stellen, en de
			 helft te dragen van z'n smaad. Gy zyt lafhartige huichelaars die wel God,
			 christus en zaligheid met 'm deelen wilt, maar hem onbeschermd
			 overlaat aan vuil straatgrauw, zoodra hy doet wat gyzelf zoudt doen als er
			 oprechtheid was in uw geloof, zoodra hy aan de ‘hoeken der straten’
			 de blyde boodschap komt verkondigen der verlossing... of hoe dat ding dan
			 heeten moge.
{==124==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  De bedenking die my weerhouden zou
			  * indien ik geloofde, geldt niet voor u.
			 Gy meent immers dat preekery - mits als baker stotter's
			 clientèle, heel in 't fatsoenlyke - invloed heeft? Moest niet het
			 voorbeeld van christus en z'n apostelen u dringen tot meedeeling van uw
			 zaligheidskennis! Moogt gy u deftiger aanstellen dan zy? (587)
		  'n Beroep op ‘wereldsch fatsoen’ op ‘geringe kans
			 van slagen’ op ‘verschil van zeden’ komt hier niet te-pas. Uw
			 bybel vloeit over van vernietigende antwoorden op zulke voorwendsels. Erkent
			 het, Weledele heeren en mevrouwen zondaars en zondaressen
			  † dat uw ‘geloof’ zeer lauw is. 't
			 Schynt u juist de noodige kracht te geven tot vinnige veroordeeling van
			 niet-geloovers, en schiet te-kort zoodra 'r iets valt te volbrengen wat gyzelf
			 zegt te beschouwen als plicht. Staat er niet geschreven: ‘predikt het
			 evangelie allen kreaturen?’ Doelt dit woord alleen op Negers,
			 Chinezen en Japanners? Is de ziel van 'n haagschen straatjongen minder
			 bekeeringkosten waard, dan die van 'n Alfoer of Hottentot? Mogen de door u
			 ‘tot de gemeente des Heeren toegebrachte’ zielen niet wonen in
			 blanke lichamen? Zou er in uw Koningryk der Hemelen 'n vooroordeel heerschen
			 tegen al wat blond is, tegen alles wat op schoenen of klompen gaat? Eilieve, ik
			 heb 'n savoyaardsch schoorsteenvegertje gezien onder 't gehoor van den
			 straatdominee. 't Kind was blootsvoets, en blinkend zwart. Om zynent-wil alleen
			 hadt gy... 
		  Neen!
{==125==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Ik zal u zeggen waarom ge wegblyft van de straatoefening. Daar wordt
			 niet gemoord. Men lacht er slechts. Op 'n afstand... ver, zeer vèr, in
			 vreemde landen, laat gy door anderen verkondigen wat ge beweert van ziel
			 en zaligheid te weten. Dit is dramatisch en veilig. Gy pronkt met de lysten der
			 tot de gemeente ‘toegebrachte leden.’ De onuitsprekelykheid der
			 namen der Nieuw-Zeelanders, Hottentotten en Moluksche bergbewoners, zet de zaak
			 gewicht by. En by mislukking, zooals herhaaldelyk in Japan, op Sumatra, op
			 Borneo, ja overal voorkomt, blyft gy buiten gevaar. De gewoonlyk niet zeer
			 ontwikkelde geestdryvers die ge daarheen zondt, worden 't offer van uw
			 vervloekte spekulatiezucht die voor 'n geringe bydrage aan de Zendingszaak,
			 aanspraak maakt op den Hemel. Christus heeft vergeten te zeggen:
			 ‘zoo wie in myn naam anderen uitzendt om te worden opgegeten, is
			 myns niet waardig.’ Ik herstel dit verzuim by dezen. Ik sta hem nader dan
			 gy, en zeg u dat gy ellendelingen zyt.
		  Wreekt u over dit vonnis, door met de woorden van die andere
			 farizeën my uittemaken voor 'n godslasteraar, omdat ik in m'n schetsje van
			 die straatpreekery, wáár durfde zyn. Ge hebt immers ook wel
			 durven beweren dat ik jezus smaadde in m'n Kruissprook?
			 (Minnebrieven.)
		  Neen, wreekt u niet. Waarlyk, er is voor u allen iets beters te
			 doen. Wordt eerlyk, en tracht te leeren lezen.
		
		
		  705.

		  Ik bedoel volstrekt niet dat alle zendelingen hun roeping in
			 levensgevaar volbrengen. In zeker rapport van den ‘inspector 
			 van rhyn, is veel onwaars. Die
			 man doet 't voorkomen alsof er steeds martelary in 't spel was, en spreekt over
			 z'n in 't Menadosche gemaakte reisjes op 'n manier die den lezer in de waan
			 brengt dat ‘de Heer’ zich heeft moeten inspannen om hem 'r
			 doortehelpen. 't Was voor dien ‘Heer’ te wenschen dat-i nooit
			 iemand te redden had uit grooter gevaren dan dezen van rhyn bejegend
			 zyn. Slechts voor 'n deel kan men 's mans aufschneiderei op rekening
			 zetten der onnoozelheid van iemand die - als veel dominees van zyn soort -
			 weinig ondervonden heeft. De toeleg om zich voor 'n zwaarbeproefden
			 pauluste doen doorgaan, openbaart zich hier-en-daar in opzettelyke
			 leugen. Zoo zyn ze!
		  Ik erken dat de pozitie van de zendelingen soms onaangenaam wezen
			 kan, vooral indien ze - zooalswillebrord op
			 Walcheren - de konkurrentie met de huisgoden wat ruw doorzetten. In de
			 Battalanden zouden eens 'n paar amerikaansche zendelingen opgegeten zyn, en ook
			 op Borneo is 
{==126==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de behandeling vaak onheusch. Maar die gewesten
			 liggen ver van de menadosche bovenlanden, die v.r. bezocht, en waar de
			 bevolking allergoedaardigst is.
		  Ik heb ten-aanzien der Zendingszaak o.a. drie vragen te doen, waarop
			 't antwoord wel niet zal gegeven worden.
		  
		  10 Waarom begeven zy die zaligheid te verkondigen hebben,
			 zich by-voorkeur naar streken waar de bevolking zachtmoedig is, en dus
			 geacht worden kan minder dan woeste menschen behoefte te hebben aan
			 veredeling? In de kleine Minahassa zyn meer zendelingen dan op de groote
			 eilanden Borneo en Sumatra te-zamen genomen.
		  
		  20 Waarom ziet men onder die uitbreiders van 't
			 ‘Godsryk’ zelden iemand uit den zoogenaamd-deftigen stand? Nooit
			 iemand die 'n akademischen graad heeft?
		  
		  30 Waarom bekeert men my niet?
		  
		  Ik stel den lezer voor, over deze vragen eens natedenken.
		
		
		  706.

		  Ik weet zeer wel dat voorbeelden niets bewyzen, en dat alzoo m'n
			 stelling over de ongeschiktheid van ons volk voor publieke voordrachten,
			 volstrekt niet gestaafd wordt door 't gering succes van dien apostel op den
			 publieken weg. Ik durf echter vragen of men van dergelyke pogingen ooit 'n
			 anderen uitslag gezien heeft?
		  Wat bovendien tegen 't praktische dezer wyze van verkondiging der
			 waarheid getuigde, was dat de man niet in de rede werd gevallen. Wel plaagde
			 men hem, wel werd-i op allerlei wyzen gestoord, maar niemand bemoeide zich met
			 wàt-i zeide. Z'n woorden brachten niet de minste wryving te-weeg. De
			 overtuiging van de nutteloosheid zyner betoogen scheen zoo vast te staan, dat
			 men 't niet de moeite waard achtte hem tegentespreken. De vrouw die 't stoeltje
			 verhuurd had, legde haar geloofsbelydenis af by 'r buurtjes... par acquit de
			 conscience, maar voelde zich niet opgewekt dat geloof te verdedigen tegen
			 den nieuwlichter die 't waagde sakrament, paus, oliesel, vagevuur, enz.
			 overteslaan. En ook onder de niet-roomschen moeten 'r geweest zyn, die de
			 zaligheid anders begrepen dan de spreker. Waarom zwegen zy? Het prestige van 'n
			 ambtelyken verkondiger der waarheid, die beschermd wordt door de wet,
			 weerhield hen niet. Ieder scheen te weten dat de man die daar sprak, slechts 'n
			 beunhaas was, geen behoorlyk gepatenteerd handelaar in geloofszaken. leder was
			 overtuigd hetzelfde recht van spreken te hebben 
{==127==} {>>pagina-aanduiding<<}
 als de
			 godverkondiger zelf, en toch maakte niemand daarvan gebruik. Lotelingen,
			 notenmeiden, kinderen, stoelverhuurster, allen gaven overvloedige bewyzen dat
			 noch bescheidenheid, noch ontzag voor de wet hun den mond sloot. Waarom vielen
			 zy den preeker niet aan op zyn terrein?
		  Omdat ze 't ‘mal’ vonden daar te spreken over dingen
			 ‘die in kerk of biechtstoel thuis-hooren’ en ze bevestigden alzoo,
			 op geheel uiteenloopende wyze, wat door weggebleven geestverwanten stilzwygend
			 getuigd was: dat Publieke voordrachten onder òns volk, in
			 ònze dagen, met ònze zeden, hors-d'oeuvre zyn. Wat ik
			 bewyzen wilde.
		
		
		  707.

		  'n Herinnering uit m'n jeugd leidt me tot dezelfde konklusie. 't
			 Amsterdamsch gemeen was in 1836 (37?) op de been gebracht door 'n paar
			 heethoofden. Men gebruikte zekere onwelkome verandering in de belasting, als
			 voorwendsel om policie-agenten en militairen - 't waren veteranen - te
			 mishandelen. Troepen volks met stokken gewapend, doorliepen de straten. 't
			 Scheen die menschen aanvankelyk te ontbreken aan 'n bepaald plan, en deze
			 besluiteloosheid bleef bestaan, tot ze des-avends hun wrok lucht gaven door 't
			 verbranden van de turfloots eener armen-inrichting, en van eenige meubelen die
			 op 'n markt ter kwyting van belasting moesten verkocht worden.
			 Vóór dat oogenblik echter, bepaalden ze zich tot het uitroepen
			 der namen van eenige personen die men voor den afgekeurden maatregel
			 aansprakelyk stellen wou. De verdeeling der verantwoordelykheid - een der meest
			 karakteristieke kenmerken onzer onzedelyke staatsinrichting (334) - maakte de keus moeielyk. 't Jan-hagel weet by zulke
			 gelegenheden nooit wiens glazen moeten worden ingeslagen, en 'r zyn anderen die
			 dit evenmin weten, 'n onkunde waaraan veel onwaardige vensterruiten de
			 voortduring van 'r bestaan te danken hebben. Dat by zulke onzekerheid gewoonlyk
			 de onschuldige boet, spreekt vanzelf. Ditmaal viel o.a. 't lot op 'n ontvanger
			 - ik meen dat-i 
			 deutz van assendelft heette - die
			 op de Keizersgracht by de Brouwersgracht z'n kantoor hield. Naast hem woonde 'n
			 dominee, 'n preekman. Deze was, zooals men 't in die dagen noemde, 'n
			 ‘mooie preeker.’ Z'n kerk was altyd vol. In 't Amsterdamsch 2e
			 departement van 't Nut, was na zyn voordrachten geen eind aan 't
			 gejuich. Geen kaartje was er te krygen als hy spreken zou in Felix. De
			 man was 'n redenaar van de eerste soort... 
		  Welnu, hy beproefde z'n huisstoep tot 'n tribune te ma-
		  	
{==128==} {>>pagina-aanduiding<<}
ken. Hy zou 't volk toespreken!
		  Van-tyd tot-tyd bracht-i 't zoover dat men hem verstond, maar de
			 indruk van z'n woorden was... nul. Met al z'n redeneeringen en vermaningen - 't
			 spreekt vanzelf dat God en jezus daarin 'n groote rol speelden -
			 werkte hy niets uit. Men antwoordde hem niet. Hy werd zelfs niet beleedigd. 't
			 Voortdurend gerinkel van gebroken glas was de eenige weerklank op 't gesproken
			 woord. Mismoedig trok-i zich in z'n woning terug, zich misschien troostend met
			 de hoop op 'n schitterende revanche by de aanstaande spreekbeurt in
			 Felix, en ik zeg dat-i volkomen recht had zich daarmee te vleien.
			 Toejuiching kost niets. Maar hy verwachtte teveel van z'n talent, toen-i meende
			 dit te kunnen gebruiken ter beteugeling van 'n woesten volkshoop. En ook in 'n
			 beschaafde vergadering zouden z'n pogingen schipbreuk hebben geleden, indien-i
			 wat anders had beoogd dan nietsbeduidende hulde aan talent, of 'n
			 succès d'estime.
		
		
		  708.

		  De berichten die de Geschiedenis ons geeft over den indruk dien 't
			 gesproken woord nu-en-dan gemaakt heeft, dringen me tot de meening dat daarmee
			 in vorige tyden en by andere volken iets te bereiken was, maar heden-ten-dage
			 is dit het geval niet. Meent men, byv. dat Kamer-redevoeringen ooit 'n
			 behouder liberaal hebben gemaakt, of omgekeerd? Ieder toehoorder is de slaaf
			 van 'n parti-pris. Men luistert òf niet naar de oratien
			 die daartégen zyn, òf slechts met 't doel om de daarin
			 voorkomende zwakke punten te gebruiken als middelen tot aanval. Over 't
			 algemeen schynt men hiervan zóó overtuigd dat het in politieke
			 kringen als 'n soort van verraad beschouwd wordt, indien men zich na 't hooren
			 der gronden van de tegenparty, aan haar kant schaart.
		  En op ander gebied! Hoe komt het, dat nooit 'n prokureur-generaal,
			 na de pleitrede des verdedigers van den beschuldigde gehoord te hebben, z'n
			 stellingen herroept? Dit zou dikwyls moeten geschieden, indien 't gesproken
			 woord eenige waarde had. En omgekeerd, waarom trekt nooit of zelden 'n advokaat
			 zich terug, na 't aanhooren der akte van beschuldiging? Moest 't niet
			 herhaaldelyk voorkomen dat een der beide partyen zich door de gronden van de
			 tegenparty genoopt voelde tot de erkenning dat ze zich vergist had?
		
		
		  709.

		  My zyn twee voorbeelden bekend van advokaten die zich na 't vernemen
			 der gronden van hun tegenparty, overwonnen, verklaarden. De namen van de mannen
			 die alzoo 
{==129==} {>>pagina-aanduiding<<}
 toonden eerlykheid en menschenwaarde hooger te stellen
			 dan beroeps-traditie of mooipraten, zyn: Martinus des
				amorie van der hoeven en 
			 l.w.c. keuchenius.
		  Hoe soms anderen denken over de verplichting om waarheid
			 voortestaan, bleek onlangs by den dood van 
			 berryer ‘le prince des
			 orateurs’ gelyk-i door de zotte Franschen genoemd wordt. Het
			 oratorisch prinsdom van dien babbelaar schynt 'n zwaarbelast perceel geweest te
			 zyn, en 't is de vraag of 't éénige waarde had na aflossing van
			 de gewetenshypotheken die daarop rustten. Ik bedoel hiermee niet dat hy
			 slechter zou geweest zyn dan z'n metier. Want... dat leidt er toe!
		  In 'n lofrede - let wel: geschreven door 'n advokaat - wordt
			 de algemeene bewondering ingeroepen voor 'n feit dat - als 't kòn
			 geschied zyn - den man nog verachtelyker maken zou, dan de meeste
			 publieksprekers van z'n soort gewoonlyk zyn. Berryer namelyk moest
			 eens in groote haast pleiten in 'n zaak die-n-i nog niet bestudeerd had. Hy
			 kwam van de reis, en had slechts 'n kwartiertje tyd om zich op de laagte van 't
			 proces te stellen. Men bood hem 't dossier aan, maar vergiste zich met
			 den ‘sac’ zoodat-i de nota's, bewyzen, dokumenten, enz.
			 onder de oogen kreeg, die de avoué van z'n tegenstander had
			 byeen-gebracht. In weinig oogenblikken was onze babbelaar gereed. Hy beweerde,
			 betoogde, bewees... kortom, niets was duidelyker dan 't onrecht van de...
			 vervloekte tegenparty. Die hyzelf was.
		  Z'n avoué, die middelerwyl de vergissing bemerkt had -
			 nogal snugger, vind ik - trok hem by de mouw van z'n toga:
		  
		  - Maître berryer... Maître
			 berryer!
		  - Quoi donc? Qu'y a-t-il?
		  - Vous-vous-trompez. Vous plaidez la partie inverse... il y a
			 erreur... le sac... on s'est trompé d'etiquette... 
		  - Qu'à cela ne tienne, zei Maître
			 berryer. En hy vervolgde:
		  
		  ‘Zoo, myne heeren, zou wellicht de tegenparty spreker. Welnu,
			 zy bedriegt zich als ze meent zulke ongerymdheden te doen aannemen door
			 rechters die als gy, myne heeren, uitmunten in kennis, rechtvaardigheid en
			 eerbied voor de wet. Na 't opsommen van de schyngronden die men waarschynlyk
			 zal aanvoeren om uw oordeel te verschalken - ydele poging, voorzeker! - zal ik
			 nu overgaan tot 'n behandeling der zaak, die beter overeenstemt met de eeuwige
			 beginselen van waarheid en recht. Ik zal de valsheid der 
{==130==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 beweringen van de tegenparty in 't licht stellen. Ik zal... 
		  
		  Wel zeker! De brave man begon na deze brutale flankbeweging, met
			 edelen waarheidszin de battery te beschieten, die-n-izelf zoo-even by
			 vergissing gemonteerd had. 't Is prachtig!
		  Of ik geloof sla aan de waarheid van deze vertelling? Neen. Ik
			 oordeel berryer, en veel anderen, tot zulke kunstjes wel in-staat - 't
			 is dan ook zoo moeielyk niet - maar vind het o.a. zeer vreemd dat de
			 tegenparty, die dan toch ook 'n verkeerden ‘sac’ moest
			 ontvangen hebben, of althans den rechten niet in-handen had, daarin zou hebben
			 berust. Ik ga nu de overige onwaarschynlykheden voorby, die de heele zaak zeer
			 apokrief of liever onmogelyk maken.
		  Doch wáár is 't, dat dit sprookje met grooten ophef
			 wordt meegedeeld in 'n loftuitende levensschets van berryer, en wel
			 door 'n advokaat, die alzoo blyk geeft slecht genoeg te zyn om deze
			 handigheid in 't rechtsverdraaien schoon te vinden, en dom genoeg om dit te
			 vertellen.
		  Waar blyft het gemoedelyk zoeken naar waarheid, by zulk geknoei? Men
			 bedenke dat die levensbeschryver van berryer niet alleen staat. Byna
			 overal treedt het zoogenaamd talent, en de buitensporige verheffing
			 daarvan, ten-koste van ernstige wysheids-begeerte op den voorgrond.
		
		
		  710.

		  Hetzelfde valt optemerken by de theologen. Men laat dominees komen
			 om op de proef te preken. Wie 't mooist praat, is de ware. De
			 minder-mooipraters blyven by de boeren. Eilieve, wat toch heeft het
			 ‘Godsryk’ met redenary of moojigheid te maken?
		  In de kerken echter komt den predikanten 'n byzonderheid te-stade,
			 die andere sprekers gewoonlyk missen. Er kan verondersteld worden dat de
			 hoorders 't met dominee eens zyn. Nu-en-dan moge er 'n klein verschil van
			 opvatting wezen omtrent eenig onderdeel, in de hoofdzaak kan de spreker
			 staatmaken op algemeene toestemming: il prêche des convertis. Wie
			 de luchtvaart van jezus noodig acht ter zaligheid, vermydt de kerk van
			 Ds. zaalberg. Wie geen lust heeft in 't
			 halveeren van de wonderen (435) komt niet by Ds. 
			 meyboom. Enz. Ieder gaat waar-i
			 verzekerd is z'n eigen begrippen te hooren verkondigen. Waartoe dient het
			 spreken dan?
		  Is dit streven naar waarheid?
		
		
		  711.

		  En, gesteld eens dat 'n protestant by-toeval verdwaald raakte in 'n
			 katholieke kerk, terwyl daar gepreekt werd over 
{==131==} {>>pagina-aanduiding<<}
 pauselyke
			 onfeilbaarheid of onbevlekte ontvangenis, meent men dat-i veranderen zou van
			 opinie? Zoomin als 'n roomsgezinde die by ongeluk 'n oefeningetje by jufvrouw
			 laps had bygewoond.
		  De onvruchtbaarheid van 't gesproken woord blykt overal. In kerk,
			 volksvertegenwoordiging, pleitzaal... alom herinnert zy aan de bekende anekdote
			 van den jongen die, na 'n lange zedepreek waarop z'n vader hem in den tuin
			 onthaald had, en gedurende welke hy met ingespannen aandacht scheen geluisterd
			 te hebben, z'n diepe ontroering openbaarde in de woorden:
		  
			 Papaatje, 
			 Nu zyn er twintig in dat gaatje! 
		  

		  De jongen had 'n hoopje mieren gadegeslagen.
		  Ik durf ieder lezer vragen of-i ooit 'n verhandeling heeft
			 aangehoord, zonder nu en dan... mieren te tellen? Iedere lezeres, of ze ooit 'n
			 kerkgang deed, zonder te letten op de kleeding der mede-christinnen, of
			 dergelyke merkwaardigheden die toch met dat fameuze ‘Godsryk’ niets
			 te maken hebben?
		
		
		  712.

		  Zeer dikwyls wyst men op Engeland, waar 't publiekspreken in de mode
			 is, en herhaaldelyk worden er pogingen gedaan om die mode ook ten-onzent
			 intevoeren, als middel om belangstelling optewekken in de publieke zaak.
		  Als gewoonlyk keert men hierby de verhouding tusschen oorzaak en
			 gevolg om. Men zou even goed rivierbaden kunnen voorschryven om warm weer te
			 krygen. In Engeland is de meeting-mode 'n uitvloeisel, geenszins
			 oorzaak van de belangstelling in publieke aangelegenheden. 't Ligt daar
			 in den aard van 't volk, zich te bemoeien met de res publica, en
			 dáárom spreekt men 'r over, dáárom wordt de
			 publiekspreker - onder belemmerende voorwaarden echter! - aangehoord. Maar noch
			 dat spreken zelf, noch 't luisteren daarnaar, heeft ander gevolg dan 't
			 berekenen - by benadering altoos, en meestal onnauwkeurig - van 't aantal
			 gelykgezinden en den graad van geestdrift waarop men meent te kunnen
			 staatmaken. Zoo'n geruchtmakende meeting is geenszins 'n poging om door
			 wryving van gevoelens tot waarheid te komen. Het is òf 'n revue,
			 òf 'n parade. Soms ook 'n oorlogsmiddel om andersdenkenden
			 afteschrikken, of om de weifelende meerderheid die zich veiligheidshalve liefst
			 by de sterksten aansluit, tot beslissing in gewenschte richting overtehalen. 't
			 Spreekt 
{==132==} {>>pagina-aanduiding<<}
 dus vanzelf dat zulke manoeuvres in den stryd over
			 staatkundige of maatschappelyke geschilpunten, niets te maken hebben met het
			 onderwerp van dit vertoog over de vraag: of publieke spreekbeurten gunstig
			 werken op 't streven naar waarheid?
		
		
		  713.

		  Een even ongunstig oordeel, zy 't dan om geheel andere redenen, acht
			 ik me verplicht uittespreken over de pogingen die men hier-en-daar in 't werkt
			 stelt om jongelieden tot publiekspreken opteleiden. De waarheid wordt door
			 zulke kunstmiddelen niet gebaat. 't Ligt voor-de-hand dat debating-klubs
			 en dispuut-kollegien zekere hebbelykheid te-weeg brengen om redekunstig
			 te schermutselen. Wie hierin uitmunt, is geen kampvechter voor waarheid,
			 hy wordt - soms onbewust, maar dikwyls ook met verkrachting van z'n beter ik -
			 'n stryder voor z'n reputatie als debattist. Geen opvatting is hem te
			 onjuist, geen woordverdraajing te gewaagd, geen verplaatsing van theses te
			 ongerymd of te... brutaal, mits die oneerlykheden hem 'n oogenblikje lang
			 slechts den schyn verzekeren van 'n overwinning. Om dezen schyn is 't dan ook
			 maar te doen.
		  De mode van dat oefenen in dispuut is den laatsten tyd zeer
			 toegenomen, maar ze bestond reeds in myn jeugd. De barokste stellingen werden
			 ter verdediging gegeven, en wie 't best wist te spelen met klank, wie 't
			 handigst de aandacht wist afteleiden van valsch syllogisme of onjuiste
			 grondstelling, behaalde den prys. De advokaat die berryer prees over
			 de volte welke deze z'n oratorisch talent maken liet, had zeker
			 dergelyke scholen bezocht.
		  Het is nu de vraag niet of zulke kunstjes bestand zyn tegen
			 eenvoudige nuchtere wederlegging. De eisch van die onwaardige spelery brengt
			 mee, dat de eerlyke wysgeer dien 't om waarheid te doen is, en niet om
			 't gekibbel over waarheid, van dusdanige byeenkomsten uitgesloten, of -
			 indien-i daaraan eens by-uitzondering mocht deelnemen - overschreeuwd wordt. 'n
			 Ernstig onderzoek van de gestelde theses ware onwelkom, wyl dit 'n eind maken
			 zou aan het spel. Wat zou, byv. 't lot wezen van iemand die in onze
			 Volksvertegenwoordiging gedurig uitriep: ‘myne heeren, dàt is de
			 vraag niet! Dààrtoe zyn we niet hier! De thans behandelde kwestie
			 moge op de dagorde van de Kamer staan, ze staat niet op de dagorde des Volks
			 dat ons afvaardigde om z'n belangen te behartigen!’ 
		  Zoo'n ‘geacht lid’ zou weldra inzien dat z'n
			 tegenwoordigheid in de raadzaal der Natie volkomen overbodig was. Hem bleef
			 weldra niets over dan zich terug te trekken, en z'n 
{==133==} {>>pagina-aanduiding<<}
studien over
			 den aard der dingen voorttezetten in de eenzaamheid. (Zie
			 ‘Duizend-en-eenige Hoofdstukken over
				Specialiteiten.’ )
		
		
		  714.

		  Ook in andere kringen dan debating-klubs en
			 dispuut-kollegien wordt de kwaal van de redenary uitgebroed. Van
			 advokaten sprak ik reeds, doch 't is moeielyk niet nog eens terug te komen op
			 deze onvermoeide apostelen der spreekzucht. De man dien ik aanhaalde op bladz.
			 79 van Bundel IIa, beroemde zich by ieder die 't hooren wilde, en vaak
			 by dezulken die, 't heldenfeit reeds kennende, daarvan niets meer wilden
			 hooren, dat-i ‘onder koning lodewyk
			 drie uren had gepleit... in 't fransch m'heer... in 't fransch... drie
			 uren!’ 
		  Een staaltje van z'n pleiten in 't hollandsch, kan de lezer vinden
			 op de aangehaalde bladzy. En 'n weinig verder blykt er wat het gepraat van dien
			 man waard was. Doch hyzelf scheen daaraan weinig te hechten, als men maar aan
			 die drie fransche uren geloofde. Dit was by hem, en zoo-iets is by velen,
			 hoofdzaak. 't Zoogenaamde ‘mooi’ pleiten - by sommigen zelfs 't
			 lang pleiten, schynt meer te beteekenen dan het Recht.
		
		
		  715.

		  De rederykerskamers die sedert 'n dertigtal jaren 't hoofd opstaken
			 uit de vergetelheid waarin ze behoorlyk begraven lagen, leveren almede 'n
			 kontingent sprekers, dat ik liever in de gelederen der denkers zag
			 plaats-nemen. Daar rederykers evenwel gewoonlyk zich meer toeleggen op de
			 zoogenaamd-uiterlyke welsprekendheid, op reciteeren, deklameeren, enz., acht ik
			 hun invloed slechts in-zoo-ver schadelyk, als ze sommigen die anders zwygen
			 zouden uit angst voor 't voetlicht, den moed geven hun eigen stem te hooren, 't
			 geen allicht verleidt tot overstappen op de wezenlyke publieksprekery. Wie 't
			 gebracht heeft tot 'n wèl geaccentueerd: ‘niet steeds is de
			 liefde’ of ‘ziet gy ginds dien pronk der dalen’
			 voelt zich zeer spoedig gerechtigd tot 'n allerfataalst: ‘naar myne
			 meening, myne heeren... naar myn bescheiden meening komt het my voor, myne
			 heeren... vergun my, myne heeren... 
		
		
		  716.

		  Maar ze zyn de ergsten niet! De meest vruchtbare broeikasten van
			 redenary zyn de loges. Als in de kerk, waar ook 'n groot deel der
			 preeken uit geykte bybelplaatsen is saamgelapt, vindt de ‘broeder’
			 die optreedt, ten-allen-tyde 't schema van z'n preek byna geheel gereed.
			 ‘Broederliefde, menschenmin, koninklyke kunst’ enz. zyn de
			 eens-vooral klaargelegde balken waarop-i slechts hier-en-daar wat dunne
			 plankjes behoeft te leggen, om 't gebouwtje van z'n rede te
{==134==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 voltooien. Wel verre dat de gemeenplaatsen den toehoorder zouden hinderen,
			 schynt het dat zy in zulke aan- of toespraken onmisbare vereischten zyn, en wie
			 by dat alles 'n te karig gebruik maakt van 't - zeer onwettig ingevoerd! -
			 jargon der hedendaagsche metselary ‘spreekt niet
			 maçonniek.’ 't Is daarmee alweer als met predikanten die aan veel
			 gemeenteleden niet bevallen, indien ze niet genoeg gebruik maken van 't
			 ‘bloed des kruizes.’ Dat kleurt! Wie vorm voor kleur geven
			 zou, is niet gewild. En wie èn kleur èn vorm zou meenen te mogen
			 vervangen door gehalte - iets waardoor de hoorder zou worden genoodzaakt
			 tot inspannend nadenken - wordt in den ban gedaan. Er zyn vrymetselaars die
			 hierover denken als ik, maar de meerderheid staat - gelyk in veel andere
			 korporatien - te laag om te beseffen dat de maçonnieke roeping in geheel
			 iets anders bestaat, dan in 't aankweeken van zùlke redenary. Menig
			 zwyger die kans had 'n denker te worden, is in de loge, ten-koste van
			 z'n streven naar waarheid, aan 't redevoeren gebracht.
		
		
		  717.

		  De kongreswoede die sedert eenige jaren heerscht, heeft in ruime
			 maat 't hare bygebracht tot uitbreiding van de kwaal. Ik hoorde 't
			 ‘Internationaal Kongres ter bevordering van maatschappelyke
			 kennis’ door 'n belgisch geleerde betitelen met den naam
			 van Woordenkermis. Nooit heb ik juister uitdrukking gehoord, en 't komt
			 me voor dat alle kongressen die ik sedert dien tyd bywoonde, zich beyverden
			 deze benaming te verdienen. Met aandacht lette ik steeds op den indruk dien 't
			 gesprokene op de hoorders maakte, en durf beweren dat 't nooit 'n spreker
			 gelukte eenige overtuiging - in de zeldzame gevallen dat hyzelf kon geacht
			 worden die te bezitten - in hun gemoederen overtegieten. De toejuichingen
			 golden eenige malen de elokutie, de gebaren, de wyze van voordracht. Soms ook -
			 indien de hoorders 't a priori met den spreker eens waren - den
			 inhoud van z'n rede, maar gewoonlyk was 't applaus slechts
			 beleefde weerklank op de uitroepteekens die de spreker zelf, met meer of min
			 duidelyke bedoeling, voor hoesten, neussnuiten of suikerwater geplaatst had. En
			 - erger nog - de toejuiching na 't slot, kwam me gewoonlyk voor als 'n
			 dankbetuiging voor de notifikatie, dat 't ‘uit’ was, en dat men
			 zich eindelyk eens verzetten kon, en praten mocht. Van streven naar
			 waarheid ontdekte ik by dat alles alweer geen spoor.
		  't Ligt nu niet in m'n plan by deze gelegenheid schetsen te geven
			 der vele soorten van sprekers die zich by zulke 
{==135==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gelegenheden op
			 den voorgrond stellen. Maar ik mag één soort niet voorbygaan, die
			 in 't byzonder m'n aandacht trok, en meer nog dan anderen, 'n verderfelyken
			 invloed uitoefent. Het zyn de ‘redders.’ 
		  Weinig lezers zullen deze variëteit van waarheidbedervers
			 kennen, en ikzelf kende haar niet onder die benaming, voor ik by zekere
			 vergadering, toen er inderdaad iets begon te bestaan dat naar wryving van
			 gevoelens geleek, iemand hoorde zeggen: où est X? Appelez X? Oh
			 m'sieur, aldus ging die X-roeper, tot my sprekende, voort; vous ne
			 sauriez croire combien de concgrès ont été sauvés
			 déja par Mr. X!
		  
		  Ik wist niet dat er wat te redden viel, en erken dus dat ik dezen
			 roerenden hulpkreet niet begreep. Later is de zaak me duidelyk geworden, en ik
			 wil den lezer meedeelen wat ik er van weet.
		  
		  Die X was 'n publiekspreker van 't eerste water. Hy kende zooveel
			 frases par coeur, dat-i by elke gelegenheid terstond gereed was daarvan
			 'n paar dozyn te plaatsen, en hy was behendig genoeg dit te doen op 'n manier
			 die den niet-aandachtigen hoorder - namelyk: byna iedereen - in den waan bracht
			 dat ze voor de gelegenheid waren vervaardigd. Deze handigheid van X is in
			 fransche redenaars niet vreemd, en de franschen nemen er genoegen mee. Het
			 spreekt dus vanzelf dat ook 'n hollandsch publiek er mee tevreden is, en meer
			 dan dat: 't is mooi!
		  De eigenaardigheid nu, waarmee die X z'n talentje wist toetepassen,
			 bezorgde hem den eernaam van kongresredder. Hy liep voortdurend de
			 verschillende sektiekamers in en uit, en ving hier-en-daar 'n woordjen op.
			 Zoodra hy, in verband met het behandeld onderwerp, kans zag 'n paar van z'n
			 1001 frazen te plaatsen, vroeg-i het woord, dat hem gewoonlyk terstond gegeven
			 werd: omdat-i ‘zoo'n byzonder goede spreker was.’ Hy verdeelde z'n
			 toespraak in 'n paar alinea's die door 'n wèl of kwalyk te-pas gebracht:
			 liberté, humanité of iets van dien aard, van elkaar
			 gescheiden waren. Iets dergelyks bewaarde hy voor 't slot, en nooit verliet-i
			 de tribune, dan onder daverende toejuiching. Zulke kleine schermutselingen
			 gebruikte hy evenwel slechts om zich te oefenen en z'n talent lenig te houden.
			 De eigenlyke funktie van den man begon by debatten die eenigszins hevig waren,
			 gelyk soms 't geval wordt indien er belangen of opinien in 't spel zyn, die om
			 zichzelfs-wille en niet uit spreekliefhebbery worden behandeld. Terstond vroeg
		  	dan X 't woord, en z'n redevoe-
{==136==} {>>pagina-aanduiding<<}
ringen, of liever de
			 aaneengeschakelde frazen waarover-i te beschikken had, duurden lang genoeg om
			 de drift van de strydende partyen te doen bekoelen. De redder bekreunde er zich
			 niet om, wie de waarheid aan z'n zy had. Gewoonlyk zelfs wist-i niet wat er
			 door beide partyen beweerd was. 't Scheen hem voldoende iets te weten
			 van de hoofdzaak waarover het geschil liep. Of zelfs dìt niet, indien 'm
			 slechts bekend was hoe die hoofdzaak heette. Betrof 't geschil den
			 landbouw? Wat nood! Onze vlugge spreker kent drie regels uit 'n herderszang van
			 
			 virgilius van-buiten. Daar komt
			 van hooi en wilgen in... 't zal wel kloppen, en staat klassiek. Sprak men over
			 vryhandel? Niets gemakkelyker. Twee citaten uit 
			 adam smith - stuart mill was nog niet in de mode - 'n anekdote
			 uit het leven van cobden, en 'n slot met
			 fraterrrnité. Wat wil men meer? Was er getwist over koloniale
			 regeeringssystemen? Spoedig iets over Tyrus, Sidon, Massilia en Keulen! Daarby
			 'n toegiftje over 't kontinentaal-stelsel of 'n fragment uit Paul et
			 Virginie. 't Barbaarsch gebruik van ‘suiker waaraan 't bloed van
			 negers kleeft’ kan ook geen kwaad. Tot slot... 
		  
		  't Kongres moet gered worden!
		  
		  ...tot slot: ‘'n voorstel om in alle Kolonien de
			 jongeluî van heerschend en overheerschend ras met elkaar te doen
			 trouwen.’ Algemeene bruiloft... 
		  
		  Lezer, ik relateer!
		  
		  ...en ‘Publiek’ klapte in de handen!
		  
		  Ik vraag alweer wat er van de waarheid wordt, by zulke
			 behandeling van zaken?
		
		
		  718.

		  Ik zeide reeds dat ieder die 't ambacht van frazenmaken eenigszins
			 verstaat, schynt te meenen dat hierin de hoofdzaak ligt, en dat de te
			 behandelen feiten of denkbeelden slechts van bykomend belang zyn.
			 Zoo zal 'n kind dat onlangs de cyfers leerde schryven, zich verbeelden
			 gerekend te hebben, wanneer-i die teekens, zonder op waarde of verband
			 te letten, met eenige netheid naast of onder elkander heeft geplaatst. Dat nu
			 zoo'n kind zich daarmee vermaakt, is onschuldig. Maar wat zou men zeggen van
			 ouders of leermeesters die zulk gekrabbel aannamen als afgelegde proef van
			 cyferkunst?
		  
		  Publiek is zoo dom als die ondenkbare ouders wezen zouden. 't
			 Is volkomen tevreden, en meent iets geleerd te hebben 
{==137==} {>>pagina-aanduiding<<}
 van den
			 spreker, indien deze slechts zorg-draagt z'n zinsneden eenigszins afteronden -
			 de cyfers duidelyk te zetten - en met zekeren schyn van geleidelykheid op
			 elkander te doen volgen. Verband en beteekenis doen niet tot de zaak. Ik stel
			 me voor, op tweeërlei wys duidelyk te maken wat ik hier bedoel.
		  
		  Men lette eens op de meeste gesprekken die men op-reis, in
			 koffihuizen of by dergelyke gelegenheden te hooren krygt. Van onbescheidenheid
			 is by dit afluisteren geen spraak. Ik bedoel de diskoursen die luid genoeg
			 worden gevoerd, om algemeen eigendom te mogen heeten. We zitten in 'n
			 spoorwagen, en nemen aan dat warmte, tocht, kou, regen, mist en de temperatuur
			 van de vorige week afgedaan zyn.
		  
		  - Wat nieuws?
		  - Hm... zoo! Ze zeggen niet veel, die kranten.
		  - Och! Zie eens dien rook... zou daar brand zyn?
		  - Veen misschien! Ze branden misschien de veenen in Drenthe.
		  - Ja, dat geeft 'n vreeselyken rook.
		  - Ja. Maar ik geloof toch dat die rook van 'n fabriek is.
		  - 't Is wel mogelyk. 't Zal 'n yzergietery wezen.
		  - Misschien 'n meelfabriek.
		  - Dat kan wel zyn.
		  - By ons is ook 'n meelfabriek.
		  - By ons ook.
		  - Of ze goede zaken maken?
		  - Misschien wel. Ik weet niet hoeveel ze uitkeeren.
		  - Dat weet ik ook niet. Ik heb nooit aandeelen gehad.
		  - Ik ook niet.
		  - Als zoo'n zaak 'n beetje meeloopt...
		  - Ja... 
		  - Dan is 't zoo kwaad niet.
		  - Neen... 
		  - Maar anders... 
		  - Dan verlies je 'r je geld by.
		  - 't Hangt veel af van de direktie.
		  - Dat is zeker. En ook... 
		  - Ja juist!
		  - Van 't debiet.
		  - Dat zeg ik ook altyd. Als je niet slyt... 
		  - Precies, dan blyf je zitten met je goedje. Dat zeg ik
			 altyd. Daar heb je nu by ons die m'nheer... hoe heet-i ook?
		  - Je meent toch niet... och, wie wou 'k ook noemen? Ik 
{==138==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 meen... 
		  - Neen, 't is iemand die... z'n vrouw is 'n juffrouw uit
			 Schoonhoven, of uit...
		  - Zoo? Neen, de man dien ik bedoelde deed in palm-olie. Z'n
			 broêr is makelaar... óók in talk. Petroleum is 'n artikel
			 dat altyd nogal... hm! Maar anders... 
		  - Gaat 'r veel om in vetwaren?
		  - Dat zou ik je niet kunnen zeggen. 't Is zoo, weet ge, m'n vak
			 niet. Maar hennip... 
		  - Ja, dat 's 'n ander artikel! Och, alles gaat slap tegenwoordig.
			 Land is duur... 
		  - Fameus! By ons in de buurt woont 'n boer... 
		  - Ze zyn allemaal ryk.
		  - Schatryk! en wat het mooiste is... 
		  
		  ‘Kaartjes, heeren!’ 
		  
		  Lezer, ik stel u voor, den braven kondukteur te danken voor de
			 verlossing... 
		
		
		  719.

		  Ik voorzie de aanmerking dat dit zinneloos gewawel niet mag gebruikt
			 worden als bewys tegen publieke spreekbeurten. 'n Rechtstreeks bewys is
			 't zeker niet, maar wie op dergelyke gesprekken acht-slaat, zal 't begrypelyk
			 vinden hoe ‘Publiek’ - dat dan toch bestaat uit 'n verzameling van
			 individuen als die waarvan ik 'n paar sprekend invoerde - genoegen neemt met
			 frazen van kansel of tribune op deftige wyze gedebiteerd. En wanneer wy eenmaal
			 vaststellen dat het auditorium tevreden is met zulke of gelyksoortige praatjes,
			 ligt het voor-de-hand dat 't meerendeel der sprekers van die botheid misbruik
			 maakt. Zoolang de bewoner van 't een-of-ander Zuidzee-eiland glaskralen
			 aanneemt als voorwerpen van waarde, zullen er handelaars worden gevonden die
			 hem met kralen trachten te voldoen. Menschkunde verbiedt ons te gelooven dat
			 het betere zal worden gegeven, zoolang de ontvanger met 't mindere tevreden is.
			 Ik maakte 't schetsje van die twee mannen in den spoortrein kort en onvolledig,
			 omdat ik me overtuigd houd dat ieder - eenmaal opgewekt, tot acht-geven op 't
			 hier bedoeld verschynsel - in de werkelykheid overvloedige voorbeelden zal
			 ontmoeten ter staving van m'n beweren dat over 't algemeen ‘eenige in
			 zekere orde gestelde cyfertjes’ als opgeloste rekenkunstige vraagstukken
			 werden aangenomen.
		  De twee mannen die ik deed pozeeren als model, zyn van middelbaren
			 ouderdom, of reeds daarboven. Ze staan aan 't 
{==139==} {>>pagina-aanduiding<<}
 hoofd van gezinnen.
			 Ze behandelen ‘zaken.’ Ze hebben stem in de behandeling der
			 belangen van stad en land. Ze weten wie, wat en hoe God is. 't Zyn ernstige
			 deftige ‘respektabele’ personen.
		  Zoo-even noemde ik hun gesprek: zinneloos, 'n woord dat we
			 gewoonlyk gebruiken in de beteekenis van krankzinnig. Om verwarrende
			 woordspeling te vermyden met de drievoudige beteekenis van 't woord
			 ‘zin’ - sensus, mens - of ingenium en
			 phrasis - acht ik hier de toelichting noodig, dat hun onderhoud, ledig
			 van allen verstandigen zin, slechts hierom vice-versa niet als
			 krankzinnig beschouwd werd, omdat de zinnen - frazen - uiterlyk
			 nagenoeg voldoende gekonditioneerd waren. 't Is juist tegen dezen
			 valstrik die door publieksprekers zoo vaak gelegd wordt, dat ik wilde
			 waarschuwen, en 't gekozen voorbeeld is inderdaad minder overdreven dan men
			 aanvankelyk meenen zou.
			  *
		  Ik laat nu in 't midden of de verstandeloosheid van zulke praatjes
			 'n voorzichtig bedekken moet heeten van denkbeelden die men niet gaarne
			 meedeelt. Misschien alweer zyn ze hoofdzakelyk 'n gevolg van traagheid. In
			 beide gevallen komt zwygen my eerlyker voor. Ik beroep me nu alleen op de
			 volkomen wederzydsche tevredenheid van zulke praters, en vraag of ze ook
			 genoegen zouden nemen met pompwater voor bouillon? Met spaanders of zaagsel,
			 voor brood?
		  Indien de woorden waarin zy elkaar meedeelden dat 'n industrieele
			 zaak die goed gaat, winst afwerpt, en dat men z'n geld verliest by tegenspoed,
			 't achterste-voren waren uitgesproken, zou de hoorder terstond des sprekers
			 verstandelyke gezondheid hebben betwyfeld, en hem by 't verlaten van den trein,
			 aan de zorg van kondukteur of medereizigers hebben aanbevolen. Maar zoolang
			 deze z'n onzin wist te kleeden in nagenoeg afgeronde zinsneden, scheen er geen
			 gevaar te zyn voor krankzinnigheid. Welnu, we willen het stompzinnigheid
			 noemen. 't Verschil is waarlyk zoo byzonder groot niet.
		  Voor m'n tegenwoordig doel was me dit eerste voorbeeld voldoende. 't
			 Is moeielyk uit 'n gesprokenredevoering voorbeelden aantehalen - schoon
			 ik dit in 
			 717 met meer nauwkeurigheid deed dan
			 waarschynlyk de lezer gist - en de 
{==140==} {>>pagina-aanduiding<<}
 bedenking ligt voor-de-hand,
			 dat 'n redenaar niet zóó grof tegen 't gezond verstand zou durven
			 zondigen, als iemand die tot tydkorting maar zoowat zit te praten. Dit is
			 onjuist. Ik kan dit bewyzen uit het blykbaar onbepaald vertrouwen dat op die
			 stompzinnigheid van den hoorder gesteld wordt door personen die veel meer reden
			 zouden hebben om zich voor 't uiten van zinnelooze praat in-acht te nemen dan
			 'n redenaar. Ik bedoel schryvers.
		
		
		  720.

		  Van schryvers toch zou men kunnen verwachten dat ze, wat de
			 inspanning aangaat om zich nauwkeurig uittedrukken en iets degelyks te leveren,
			 zoo ver boven den publiekspreker staan, als deze in dit opzicht kan geacht
			 worden verheven te zyn boven 'n koffihuis-lion.
		  Een schryver immers weet dat er hooger beroep is van 't eerste
			 oordeel, dat vaak slechts op-den-klank-af geveld werd. De babbelaar in 'n
			 spoorwagen zou zich over de leegte van z'n diskours eenigermate kunnen
			 verontschuldigen door 't gevolglooze van z'n praatjes. Hy beoogt niets. En
			 bovendien, z'n spreekgenoot is tevreden met z'n cant. Doch al ware dit
			 niet gebleken, hy kan zich troosten met de zekerheid dat 'n nauwkeurige analyse
			 onmogelyk is, omdat het gesproken woord vervliegt als de rook van de
			 lokomotief, waaraan 't in ylheid gelyk was.
		  En ook zeker soort van redenaars, zy die hun arbeid niet opvatten
			 als hooge roeping, zouden zich achter dergelyke voorwendsels kunnen
			 verschuilen.
		  Maar wel is de analyse mogelyk van 't geschreven woord, van
			 'n boek.
		
		
		  721.

		  Uit boeken nu is te bewyzen dat spoorwawelaars en koffihuiskletsers
			 verhoudings-gewys minder laag staan dan men oppervlakkig meenen zou. Indien
			 toch personen die zich pozeeren als voorgangers, schryvers die de vrucht van
			 hun nadenken durven blootstellen aan de kritiek van tydgenoot en nageslacht,
			 even onverschillig zyn omtrent het gehalte van hun woorden, als praters sans
			 conséquence, voelt men zich geneigd deze laatsten iets zachter te
			 beoordeelen.
		  De meer gekuischte vorm waarin boekemakers hun zinneloosheid weten
			 te kleeden - 't handigheidje dat by velen de plaats vervult van opmerken,
			 nadenken en ontwikkelen - maakt de zaak des-te-erger, omdat hierdoor de kans op
			 ontdekking van de valsheid geringer wordt. Dit heeft dan ook 't verdrietig
		  	gevolg dat Publiek met den alzoo binnenge-
{==141==} {>>pagina-aanduiding<<}
smokkelden onzin even
			 tevreden is, als die twee heeren in den trein met hun respektieve talk of
			 jufvrouwen uit Schoonhoven.
		  Deze tevredenheid is bewysbaar, want ik spreek nu niet van auteurs
			 die geen of weinig opgang maken. Wie de werken van meer-of-min beroemde
			 schryvers aandachtig leest - 'n studie! - staat gedurig verbaasd over 't
			 verregaand misbruik dat 'r van klank gemaakt wordt, en voelt wantrouwen omtrent
			 redenaars, die zich zooveel minder dan schryvers behoeven in-acht te
			 nemen.
		  We kunnen nu in 't midden laten, in hoever deze fout opzettelyk
			 wordt begaan. Uit Publiek's tevredenheid met wartaal, zou tot iets als
			 betrekkelyke onschuld van de delinkwenten kunnen besloten worden, daar dezen
			 uit dat Publiek zyn voortgekomen, en daartoe misschien nog altyd bleven
			 behooren. Ze hebben alzoo in zekeren zin 'tzelfde recht om hun praatjes
			 uittegeven voor iets degelyks, als anderen om 't daarvoor aantenemen. Doch
			 in-allen-geval, de gevolgen zyn treurig, gelyk alles wat het gezond verstand
			 bederft.
		  Ik ben er meermalen in geslaagd, stukken uit beroemde schryvers voor
			 prulwerk te doen uitmaken door bewonderaars van zoo'n auteur, zoolang 't hun
			 onbekend bleef dat 't voorgelegd staal aan de werken van hun lievelingsdichter
			 ontleend was.
		
		
		  722.

		  Geen vruchtbaarder veld voor zulke proefnemingen, dan de werken
			 van göthe, die - gelyk met de meeste
			 schryvers van beteekenis 't geval is - oneindig minder populair zyn dan 's mans
			 naam. Menig Duitscher die zich zou doodbluffen aan de onovertrefbaarheid
			 van dezen over alle kavallerie gelichten auteur, zou verflauwen in z'n
			 geestdrift, indien men hem de taak oplegde eens alles te lezen wat de
			 groote man al zoo gezegd heeft. Men late zich ter-beoordeeling van de
			 populariteit zyner werken, niet bedriegen door de tot vervelens toe, daaruit
			 geputte citaten. Dit citeeren is door armoed aan eigen denkbeelden, mode
			 geworden, of zelfs maar 'n tic, zooals de brilletjes van de pruisische
			 luitenants. Ze meenen dat zoo'n ding 'n mensch mooistaat, dat 't
			 kleedt.
		  En zeer dikwyls zyn die aanhalingen slechts citaten vàn
			 citaten.
		  Overigens, 't is er ook dikwyls naar!
		  ‘Zietdaar, lieve wichtjes... gelyk de groote 
			 hieronymus van
				alphen zeide. ‘Welzeker... om met den heros der
			 moderne litteratuur te spreken, enz. Veel dieper zit de zaak gewoonlyk
			 niet. 
{==142==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Göthe zelf zou er om gelachen hebben... in
			 z'n binnenkamer. Want, hoezeer hy z'n publiek verachtte, of althans minachtte -
			 't geen overvloedig blykt uit de dingen waar op-i 't nu-en-dan onthaalt - hy
			 wachtte zich wèl dit te zeggen. Hy staat als mensch ver beneden 
			 schiller, die zich evenwel ook
			 wist te onthouden van al te groote oprechtheid. De hoofdfout in Herr
			 Hofrath von göthe, als mensch en als schryver, was, dat-i
			 niet geleden had! (57)
		
		
		  723.

		  M'n aanmerkingen op schryverswerk doelen geenszins op kleine fouten
			 die èlken arbeid aankleven. Ik spreek niet van lapsus. Ik heb 't
			 oog op verkeerdheden die 't algemeen gehalte van den geleverden arbeid
			 verlagen. Immers indien wy ontwaren dat de schryver - 'n publiekspreker die 't
			 woord neemt in de vergadering van al z'n landgenooten - de zaak die-n-i
			 behandelt, niet kent, indien hy telkens zichzelf tegenspreekt, en daardoor blyk
			 geeft van gebrek aan overtuiging, indien hy uit onkunde of kwaden wil gebruik
			 maakt van valsche gevolgtrekkingen, van onjuiste slotsommen... dan beweer ik
			 dat 't wyzen dáárop geen vittery is, maar de plicht van ieder die
			 't wel meent met de waarheid.
			 Noot van 1876. Als voorbeeld wys ik op
				de behandeling van bilderdyk's Floris in den Vn
				bundel.
		
		
		  724.

		  Men meene niet dat hierby juist altyd het gewicht of de aktualiteit
			 van 't door zoo'n auteur behandeld onderwerp 'n onderscheid maakt. De
			 Waarheid zelf moet ons heilig zyn, en als we ons gewennen haar
			 onverschillig te zien verkrachten in zaken die ons niet aangaan, zullen wy al
			 spoedig te stomp worden tot beoordeeling der belangen die ons wèl
			 betreffen. Of liever: de waarheid is 'n belang dat allen aangaat. Wie
			 voor haar geen gevoel heeft, is slecht. Hem ontbreekt de deugd die niet
			 afhankelyk is van willekeurige zeden, opdringery of mode... de deugd, de
			 éénige!
		
		
		  725.

		  M'n stelling in 
			 58 zal waarschynlyk niet begrepen, of - wat
			 in dit geval 'tzelfde is - voor 'n onbelangryke opmerking gehouden zyn. Welnu,
			 men vergist zich. Ze kost my iets meer dan 't voor dien regel ontvangen
			 honorarium... wat meer gebeurt.
		  Indien ik professor in de letteren ware - er is weinig kans dit te
			 worden, omdat deze betrekking by-voorkeur wordt opgedragen aan personen die in
			 't vak van letteren niets geleverd hebben - zou ik dat nummer 
			 58 tot uitgangspunt 
{==143==} {>>pagina-aanduiding<<}
 maken van
			 m'n kursus. Het behandelen van schryvers als voorbeelden ter navolging, is
			 verkeerd. Natuurlyk... òm de navolging. (51) De
			 theorie van onderwys in letterkunde zou moeten zyn: bestudeer den aard der
			 dingen (632) en tracht oprecht meetedeelen wat
			 ge vondt. Vermyd dàt, dàt en dàt. - Let wel dat al die te
			 vermyden fouten, aangeleerde hebbelykheden zyn. - 't Eenvoudig volgen van
			 den natuurlyken indruk, zou ieder in-staat stellen iets goeds te leveren
			 (250, 
			 251, 
			 252) terwyl we, door navolging van anderen
			 hun fouten vergrootende, die nog bovendien met onze eigene vermeerderen. Er
			 blyft dan geene plaats over voor 't oorspronkelyk-goede dat ieder bezit, al
			 bestond dit dan ook slechts in die oorspronkelykheid zelf.
		
		
		  726.

		  Hoe gebrekkig ook de wyze van uitdrukking zy, 'n auteur die blyk
			 geeft van oprechtheid in z'n streven naar waarheid, is altyd beminnelyk,
			 en wint het immer van den geoefendsten schryver die ‘school’
			 aanhangt of voorbeelden volgt. Het is hiermee als met zekere produkten uit
			 verre landen welker gebrekkige verpakking als bewys van echtheid geldt, en dit
			 dan ook inderdaad is. Dat ook alweer zulke oorspronkelykheid-aanduidende
			 gebreken worden nageaapt, spreekt vanzelf, en tevens dat ik daartegen
			 waarschuw. 't Nagebootst verhevene moge belachelyk zyn, 't is niet
			 zoo verachtelyk als bestudeerde ingenuïteit.
		
		
		  727.

		  Weinig lezers zyn op de hoogte om uitspraak te doen over bekwaamheid
			 in 't kiezen en bearbeiden van den vorm . Doch ieder wordt getroffen door de
			 eigenaardige charme van oprechtheid, en 't is op dit punt dat de twee
			 soorten van naïveteit elkander ontmoeten, welker eene - de
			 zelfbewuste - genie genoemd wordt.
		
		
		  728.

		  Een kind grypt uit onkunde naar de sterren. 
			 prometheus durft hemelsch vuur
			 aanvatten uit besef van kracht. Misschien doelde jezus op zoo-iets,
			 toen-i met z'n ‘denzulken is het koninkryk!’ deze beide elkander
			 rakende uitersten scheen te willen samenvatten. Van hemzelf is 't moeielyk
			 uittemaken of-i meer kind of meer genie was. Zeer dikwyls straalt het bewustzyn
			 van de hoogte waarop-i stond, in z'n uitspraken door. Doch niet altyd. En zelfs
			 dit pleit voor z'n oprechtheid, want het volmaakte is leugen.
		
		
		  729.

		  Een volkomen genie bestaat zoomin als andere volko-
		  	
{==144==} {>>pagina-aanduiding<<}
menheden. Gelyk immer, moeten wy ons hier behelpen - in zaak en verklaring
			 tevens - met benadering. Doch zéker wordt dit benaderen tegengewerkt
			 door navolging, al waren de gekozen modellen - op hun beurt gewoonlyk
			 reeds kopie vàn kopie tot in 't oneindige - minder gebrekkig dan ze
			 gewoonlyk zyn.
		  Geen schryver zou my z'n dienst weigeren in 't leveren van
			 afschrikkende voorbeelden, en hierop doelde dat nummer 
			 58.
			 Noot van 1876. Ik verneem dat onlangs op
				't Maastrichtsche Letterkongres, is aangedrongen op 't bestudeeren van 
				vondel, en wel als middel om
				onze litteratuur opteheffen uit de laagte waartoe ze schynt gezonken te zyn.
				Honderd en tweehonderd jaar geleden - ja, veel later nog - meende men z'n
				troost te moeten zoeken by de ‘ouden.’ Wat zulke methoden
				voortbrachten, hebben we gezien. De raad doet me denken aan 'n hovenier die om
				z'n boomen van onvruchtbaarheid te genezen, den zwaarbeladen boogert van z'n
				buurman zit aantekyken.
Eilieve, wanneer 't voldoende is zich ‘te
				laven aan 'n bron’ - zoo is de term, meen ik - vanwaar dan dat
				zoovelen wien tal van laafbronnen toegankelyk zyn, by-voortduring van dorst
				versmachten, en verschrompeld wegsterven zonder ooit iets degelyks
				voorttebrengen? En nog iets: indien 't staren op 'n vondel noodig is
				ter bevruchting, op wien dan heeft de eerste vondel gestaard? Wat,
				waar of wie was zyn laafbron?
De waarheid is, dat onze litteratuur
				zal blyven kwynen zoolang men geloof slaat aan zulke schoolsche praatjes. Niet
				uit ‘de ouden’ en niet uit vondel moet de ziel haar
				kracht putten maar uit zichzelf. Wie modellen noodig heeft, doet
				beter zich toeteleggen op 't metselen, tenzydi hier-of-daar 'n professoraat in
				de Letteren open vindt, 'n funktie die zich zeer wel verdraagt met verregaande
				onvruchtbaarheid. Ik zou dan ook durven wedden dat het uilig verwyzen naar
				vondel uit den mond van 'n letterprofesser gevloeid is, van iemand die
				den kost verdiende met het doceeren dat ‘barnen’ branden
				beteekent, en dergelyke diepzinnighedens meer. Zie de noot op 
				680.
		
		
		  730.

		  't Schoone is in zekeren zin iets negatiefs. Wie naar waarheid
			 streeft, en by de uiting van 't gevondene zich onthoudt van 't leelyke, zal
			 iets schoons voortbrengen. 't Streven naar schoonheid op andere wyze, is
			 ònschoon. Zoo immers bestrydt de geneesheer slechts kwalen, en bekommert
			 zich niet over gezondheid als pozitieve zaak? Wie van 't kwade verlost is, zal
			 goed wezen. 't Baat den kranke weinig, 'n gezonde te willen navolgen. Om
			 gezond te worden moet-i z'n ziekte bestryden. Wanneer-i 'r in
			 slaagt die te overwinnen, is de gezondheid daar.
		  Naäpery integendeel is 'n kwaal op-zichzelf, zie o.a. den
			 
{==145==} {>>pagina-aanduiding<<}
 misselyk gemaniëreerden hooft. Ziedaar iemand die zich terdeeg aan de
			 Ouden gelaafd had!
		
		
		  731.

		  Die boekemaker levert een der duidelykste voorbeelden van de
			 apigheid die zoovelen bederft. Niet alleen schreef-i 'n kroustilleus
			 latyn-hollandsch - z'n frazen lyken op geschroeid leer - niet alleen bootste hy
			 den styl van 
			 tacitus na - zegge: diens
			 schryfmanier, 'n groot verschil! - 'n testimonium paupertatis dat
			 hem, N.B. door onze hoog- en zeergeleerde letter-beotiërs als verdienste
			 is aangerekend, maar hy vond er geen bezwaar in, heele volzinnen onveranderd
			 overtenemen, en dus brutaal te stelen, zoodat eigenlyk welbeschouwd,
			 tacitus medewerker is geweest aan de ‘Nederlandsche
			 Historien.’ Dit droomde de man niet, toen-i z'n boekjen over de Germanen
			 schreef!
			 Noot van 1874. In den IVden Bundel heb
				ik van die Hooftsche dievery staal en parodie geleverd.
			 Noot van 1876. 't Navolgen van de
				manier eens schryvers, is voor 'n geoefend litterator niet moeielyk.
				Sedert twintig jaren wordt de markt overstroomd met heinische
				gedichten, heinische opvattingen, heinische zin- en
				gedachtenwendingen, waaraan niet veel meer ontbreekt dan... de
				oorspronkelykheid van 
				heinrich heine. Een
				kleinigheid, niet waar?
Een aardig staal van dat ‘nadoen’ -
				ditmaal evenwel ter-waarschuwing - leveren de teisterbantsche verzen in Mr.
				c. vosmaer's ‘beschouwing van bilderdyk’ 'n studie die eerst als
				feuilleton verscheen in 't ‘Vaderland’ en dezer dagen
				opnieuw 't licht ziet in den IIIn bundel ‘Vogels van diverse
				pluimage.’ 't Doet me leed dat vrees voor verdenking van
				kameraderie me terughoudt van een zoo hartelyke aanpryzing dezer
				‘Vogels’ als ze verdienen. 't Oordeel van den heer 
				busken huet - die N.B. beweert
				datvosmaer geen dichter is! - zal aan
				lezers die wel dichters zyn, nogal vreemd voorkomen. Om nu evenwel den schyn te
				ontwyken dat ik voor den heer vosmaer aan 't reklameeren ben, geef ik
				hier plaats aan 'n vinnig griefje. Z'n teisterbantsche verzen beantwoorden maar
				heel povertjes aan 't doel dat 'n rechtgeaard behandelaar van
				bilderdyk voor den geest behoort te staan. Ze zyn ter karakterizeering
				van den bilderdykschen trant op verre na niet zot genoeg, en vooral veel te
				welluidend. Ze kraken niet, en klapperen niet, en knersen niet. Men kan ze
				overluid lezen, zonder kramp in de kaakspieren te krygen. Dit noem ik 'n
				onvergeeflyke fout in iemand die zich 'n oogenblikje lang onbekwaam genoeg wil
				aanstellen om bilderdyk natebootsen. Ook in myn parodie op
				bilderdyk's treurspelmanier heerscht eenig gebrek aan onwelluidendheid
				- wie leverde ooit iets volmaakts? - maar me dunkt toch dat ik iets beter dan
				vosmaer, geslaagd ben in het teekenen van den onmisbaren onzin. Over
				't geheel komt me vosmaer's  oordeel over den
				‘prins onzer dichteren’ te zachtmoedig voor. Maar hoogstbelangryk
				is ook dàt hoofdstuk in z'n veelkleurige
				‘Vogels.’
Om overigens aantetoonen hoe gemakkelyk 't is,
				'n manier van schryven nateapen, hoef ik slechts te wyzen op 't
				voorbeeld van de hooggeboren Vrouwe 
				van heusden, die met den even
				hooggeboren graaf 
				van teisterbant, geheel
				unisono en à s'y méprendre, om 't hardst rymdde.
				Ziedaar 'n onmisbaar gevolg van 't door litteratuursukkels aangeprezen
				bronnengelaaf! Iemand die voorgeeft iets te kunnen leveren, moet zich niet
				bezighouden met zoeken naar bronnen, hyzelf moet bron zyn. Een flinke
				voedster zuigt niet, ze zoogt! Is dit duidelyk, of
				niet?
		
		
{==146==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  732.

		  Wie niet uit zichzelf iets is, zal 't waarlyk niet worden door
			 vrywillig opgaan in anderen. Geheel iets anders is het de fouten te vermyden,
			 waarvan voorbeelden zyn aantewyzen in alle boeken. Wie zich hierop
			 toelegt, zal 'n bekwaam schryver worden, indien hy overigens bezit wat boven
			 alles vereischt wordt: hart! Waar dit in zeer hooge mate aanwezig
			 is, zou zelfs de zoo gemakkelyke methode van afschrikking door 't wyzen op
			 fouten, kunnen vervallen. Wie matig van aard is, hoeft geen beschonken Heloot
			 te zien, om zich in-acht te nemen tegen dronkenschap. Maar nu we eenmaal door
			 ‘school’ bedorven zyn... 
		  Noch de dichter van de heerlyke boeken job, Hooglied
			 en tobias, noch de Profeten, noch 
			 homerus, hadden behoefte aan
			 modellen ter-navolging, of afschrikkende voorbeelden ter-waarschuwing. Die
			 schryvers waren te ryk aan gemoed om schoonheid te borgen. Te primitief-rein
			 van indruk, om inspanning te besteden aan 't ontwennen van aangeleerd geknoei.
			 Ze konden zich de weelde veroorlooven - o eerlyk-gebrekkige origineele
			 verpakking! - hun eigen fouten te begaan.
		  Wy povere schoolmenschen kunnen de dronken Heloten niet missen. Wy
			 moeten uit benevelde boeken leeren hoe men niet behoort te schryven, en nuchter
			 blyft. Men moet ons wyzen op de fouten van anderen.
		
		
		  733.

		  Tot het ontdekken daarvan is eenige scherpzinnigheid noodig, of
			 liever in de meeste gevallen slechts oplettendheid en goede wil. Het doet er nu
			 alweer niet toe, dat deze hoedanigheden neerkomen op 't afwennen van de
			 verregaande stompzinnigheid waartegen ik in deze nummers te-velde trek, en die
			 - als onze meeste fouten (460) - byna immer 'n gevolg
			 is van traagheid. We zyn gewoonlyk te lui om te onderzoeken of de schryver ons
			 iets wezenlyks meedeelt? Of hy - en hierop komt naar myn inzien alles neer -
			 wáár is in z'n karakter? (Zie blz. 204, vlgg.
			 Ve Bundel, 80 Uitg.)
{==147==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Zelden zag ik treffender voorbeeld van de scherpzinnigheid die ik
			 hier bedoel, dan in huet's beoordeeling van ‘de
			 Schepping’ door ten kate, waar
			 deze verzenmaker op leugen wordt betrapt... als de keukenmeid die zich had
			 laten zoenen door 'n zwartafgevenden schoorsteenveger. Ten kate
			 prezenteert zich by z'n Lieven-Heer met 'n horatiaansche roetvlek op wang en
			 lippen. Ieder zal begrypen dat ik 't zoenen op-zichzelf niet kwalyk neem - en 
			 huet ook niet, naar ik hoop -
			 maar zoo'n stygma is kompromittant voor 'n meisje dat den mond vol heeft van
			 wereldscheppende ‘Heeren’ en planeten, zy die sedert het verlaten
			 van de akademie zoo godzalig beweerde 'n specialen afkeer te hebben van
			 zoenende schoorsteenvegers. Men kan van keukenmeiden vergen dat ze zindelyk en
			 wáár zyn. En van schepping-dichters ook, d.w.z. dat ze geen
			 scheppingen bedichten, waarvan ze niets weten, en dat ze zich, voor ze hun
			 opwachting by hun God maken, den mond afvegen na 't gebruiken van 'n schoteltje
			 Horatiaansche liederlykheid.
		  Maar 't zou ongelukkig zyn indien er, om zulke vlekken te zien,
			 altyd 'n scherpte van blik en kritische bekwaamheid als van huet
			 noodig ware.
			  * Zóó wreed zyn de schryvers dan ook
			 gewoonlyk niet, dat ze hun fouten verbergen met 'n zorg, die de
			 scherpzinnigheid van de lezers op al te zware proef stellen zou. Men behoeft
			 waarlyk geen gustave planche te wezen, om
			 zich te overtuigen van de waarheid der stelling: dat 'r geen boek is waaruit
			 niet kan worden geleerd hoe men niet schryven moet.
		
		
		  734.

		  Als staal van wat sommigen durven opdisschen, en tevens van
			 Publiek's kretinisme dat met zulke dingen genoegen neemt, meen ik te mogen
			 verwyzen naar den arbeid van eenige koryfeën op verschillend gebied, 
			 muurling, 
			 bosscha, zaalberg, 
			 thorbecke, 
			 van der palm, dien ik by
			 verschillende gelegenheden in deze ideen behandeld heb.
		  Ik erken, in de beschouwing van 't werk dezer schryvers meermalen
			 afgedaald te zyn tot kleinigheden, die ik niet gispen zou in auteurs wier
			 waarheidsliefde my overigens gebleken was. Vittery stuit me tegen de borst. En
			 al schiep ik vermaak daarin - welk 'n onuitputtelyke bron van genot bood me in
			 dat geval de hollandsche litteratuur aan! - al had ik er lust in, dan nog zou
			 ik me daarvan moeten onthouden 
{==148==} {>>pagina-aanduiding<<}
 uit vrees voor - in dat geval niet
			 onbillyke - weerwraak. Ikzelf immers, die dikwyls haastig schryf, ik die gebukt
			 ga onder belemmering en zorgen, welker zwaarte menig ander àllen arbeid
			 onmogelyk maken zou, ik kan vaak niet dan zeer onnauwkeurig zyn. 't Moet in myn
			 werk wemelen van fouten die gegronde aanleiding geven zouden tot berisping. Wat
			 zou er van my worden, indien men myn arbeid onderwierp aan 'n onderzoek als ik
			 nu-en-dan toepaste op anderen?
		  Wat er van m'n arbeid worden zou? Men zou daarin tallooze
			 schryvers-gebreken vinden. Ik wil gaarne helpen zoeken, maar deze hulp is niet
			 noodig... 
		
		
		  735.

		  Als voorbeeld lette men op de laatste regels. Men gaat niet
			 ‘gebukt’ onder belemmering. Belemmering is niet
			 ‘zwaar.’ Voorts: zouden, zouden, zou,
			 zou’ enz. En hier weer ‘voorts’ en: ‘zoo
			 voorts.’ Er is geen eind aan!
		  Men ziet het, in myn werken zyn de schryversfouten voor 't grypen,
			 en ze kunnen alzoo zeer goed dienen tot afschrikwekkende handleiding, schoon ik
			 vertrouw dat ze ook waarde hebben van andere soort. De zucht om my door zwygen
			 te smoren, moet al zeer ver gaan, dat men de zoo gemakkelyke gelegenheid om me
			 te bestryden op 't gebied van schryvery niet aangrypt, om my althans op
			 die wys te havenen. Buiten jehovah - die den Bybel in den pen gaf, en
			 die boos werd als men z'n naam iedelyk gebruikte - ken ik geen auteur die zich
			 als ik te verheugen heeft in 'n zoo algemeen respektueus stilzwygen. Niemand
			 zal kunnen beweren dat m'n arbeid me makkelyk wordt gemaakt door de helderheid
			 van den spiegel waarin-i terugkaatst. (659) Geen
			 auteur was ooit z'n tydgenooten zoo weinig verschuldigd als ik. Dit
			 rechtvaardigt dan ook - al bestonden er geen andere redenen! - m'n toon tegen
			 ‘Publiek.’ Zelfs teekenaars en schilders - niet al te rijk
			 gewoonlyk aan denkbeelden - schynen met heiligen eerbied m'n werken, waaruit
			 dan toch hier-en-daar wel eenige indrukken zouden optevangen zyn, voorbytegaan.
			 Ben ik den schryvers 'n jehovah, andere artisten verheffen me tot
			 allah ‘van wien men geen beelden maakt.’ 't Voddigste vod
			 van 'n vreemden schryver - de 
			 Misérables, of
			 de Travailleurs de la mer van den frazeur hugo,
		  byv. - vindt terstond tal van stiften en penseelen gereed ter illustratie.
		  Van één eervolle uitzondering moet ik melding maken. 
			 richard hol had den moed 'n
			 Saïdjah te komponeeren... die dan ook zelden of nooit gespeeld wordt.
		
		
{==149==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  736.

		  Ik erkende alzoo dat men in myn werken tallooze gebreken vinden kan.
			 Maar... men zal daarin niet vinden de eenige fout waarop 't hier aankomt: dat
			 vervloekte onwaar-zyn. De vlekken die ik 
			 zaalberg, 
			 thorbecke, bosscha, enz. verweet, legden getuigenis af van
			 hun onoprechtheid als mensch, van hun onbekwaamheid als denker, van hun
			 onbevoegdheid als voorganger. Dàt nam ik kwalyk, en niet de vlekken
			 zelf. Integendeel, ik houd niet van zondeloosheid. Wie zich nooit vergist, 'tzy
			 in opvatting, 'tzy in uitdrukking, kan onmogelyk veel belangryks leveren. 't Is
			 daarmee als met Kappelman die nooit van 't paard viel, omdat-i nooit zoo'n dier
			 besteeg.
		  Maar tusschen op-zichzelf-staande vergissingen en doorgaande
			 onbekwaamheid, tusschen onwillekeurige fouten en opzettelyke
			 misleiding, is onderscheid. Er is groot verschil tusschen den geneesheer
			 die zich nu-en-dan vergist in 't behandelen van 'n kwaal, en den kwakzalver
			 die doorgaande blyken geeft van onkunde, en dus 'n bedrieger is.
		
		
		  737.

		  Zeer dikwyls - al was 't dan maar ter-loops, en niet zoo uitvoerig
			 als ten-aanzien van genoemde auteurs - heb ik op zulke schryversfouten gewezen,
			 doch nooit dan wanneer ze 'n ongunstig getuigenis aflegden tegen gezond
			 verstand, karakter of voorgestane richting.
		  Dat ik 
			 guizot 't beschryven verweet der
			 mislukte pogingen van 'n engelschen prins om 'n infante te huwen, was geenszins
			 omdat ik dien schryver 't recht betwistte z'n onderwerpen te kiezen. Ik
			 gebruikte die keuze als bewys of blyk hoe de minister guizotz'n
			 plichten omtrent Frankryk had opgevat.
		  Het spotten met muurling's trouw-methode trof niet de
			 redaktie van dat - door alle Groninger dominees goedgekeurd - reglementje. Ik
			 putte uit m'n aanmerkingen daarop, het recht tot waarschuwing tegen 's mans
			 theologischen invloed, tot protest tegen z'n bevoegdheid om 't volk
			 voortelichten in zaken van heel ànder belang dan 'n
			 inzegeningsformulier.
		  De kritiek waaraan ik zaalberg's preeken en
			 thorbecke's ‘staatkunstigen levensgang’ onderwierp,
			 had niet ten-doel schryversfouten te sprokkelen - te oogsten liever, want de
			 voorraad was groot! - ik achtte me verplicht op de zotternyen van die heeren te
			 wyzen, ten-behoeve der onnoozelen die misschien gereed-stonden hen te kiezen
			 tot wegwyzers naar moderne hemels of achtenveertigsche staatswelvaart.
		  By de behandeling van bosscha's ‘Pruisen en
			 Nederland’ 
{==150==} {>>pagina-aanduiding<<}
stelde ik me geenszins ten-doel te
		  onderzoeken of die auteur goed schreef? Ik gebruikte slechts
		  hier-en-daar z'n schryversfouten om aantetoonen dat-i onjuist oordeelde,
		  en dat-i verkeerd deed het volk met z'n bemoedigingen in slaap te wiegen, of
		  liever te houden, want aan wiegen is in ons land geen behoefte.
		
		
		  738.

		  Sedert m'n antwoord op bosscha's
			 ‘Bemoediging’ zyn vele jaren verloopen. Ik vraag nu, 27 Juli
			 1870 - en in dezen herdruk: zes jaren later nog! - wat er gegronds was
			 in de beweringen van dien gewezen minister?
		  In-verband met den dezer dagen uitgebroken oorlog dien ik, in
			 afwyking van b's gevoelen, voorspelde, noodig ik den lezer dringend
			 uit, den loop dien de gebeurtenissen namen en verder nemen zullen, te
			 vergelyken met wat ik daarover zeide in m'n ‘Een-en-Ander over
			 bosscha's Pruisen en Nederland.’ 
		  Men lette daarby vooral op m'n klacht over den toestand waarin zich,
			 na meer dan twintig jaren Thorbeckery, leger, vloot,
			 Volksvertegenwoordiging en Regeering bevinden!
		  De handhaving van onze neutraliteit, waarmee sommigen zich nog
			 schynen te vleien, is 'n onmogelykheid. Men zal dienaangaande weldra bevestigd
			 vinden wat ik op blz. 53 van die brochure gezegd heb.
		  De heer 
			 bosscha heeft, zoo min als iemand
			 van z'n geestverwanten, gevolg gegeven aan huet's dringende
			 uitnoodiging, my te antwoorden. ‘Zwygen, schreef onze scherpzinnige
			 kritikus, zou al te veel zwakheid verraden.’
			 (‘Multatuli’ door busken huet.)
		  Toch heeft men gezwegen. Maar de feiten - minder zwak
			 voorzeker dan de stellingen van bosscha, de feiten zwygen
			 niet!
		  M'n Een-en-Ander had de strekking de Natie by-tyds wakker te
			 schudden. 't Heeft niet gebaat. In weerwil van m'n waarschuwingen, overvielen
			 haar de gebeurtenissen in den slaap. Nog altyd immers hebben wy dezelfde soort
			 van Kieswet, dezelfde soort van ministers, dezelfde middelmatigheden op 't
			 kussen, hetzelfde leuterparlement... 
		  Nederlanders, ik verzeker u dat er begeerige blikken op ons land
			 gevestigd zyn.
			 Noot van 1870. Door 'n verdrietigen loop
				van omstandigheden zyn er tusschen 't schryven dezer waarschuwing en de
				korrektie, vele weken verloopen. Daar Duitschland tot heden toe (3 Oktober)
				door ongehoord succes den oorlog heeft weten te lokalizeeren, zal men meenen
				dat het gevaar voor inmenging van Holland en België voorby is. Dit is 't
				geval niet. De uitslag van den tegenwoordigen oorlog brengt in Berlyn zekeren
				overmoed 
				te-weeg, die weldra 'n koalitie zal noodzakelyk maken, waarby de
				Nederlanden als vechtterrein niet kunnen gemist worden. We gaan 'n reeks
				van oorlogen te-gemoet. Dit is ook bismarck's gevoelen, al vertelt hy
				't niet aan interviewers. Gebrek aan ruimte belet my deze stelling hier
				te ontwikkelen. Ik hoop dit later te doen.
			 Noot van 1874. Het daartoe noodige
				loisir was me tot-nog-toe niet gegund. 't Spreekt vanzelf dat by de
				beschouwing van Europa's toekomst, de opgewekte nydigheid tusschen Katholieken
				en Protestanten 'n groote rol te spelen heeft. En bovenal: de aanstaande
				Brood- Vleesch- en... genot-oorlog! Over dit laatste element
				zeide ik reeds iets op 't slot van m'n Vn Bundel. En Nederland blyft maar altyd
				die toekomst te-gemoet gaan met
				z'n paccotille-staatsluî!
		
		
{==151==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  739.

		  Er zou geen eind zyn aan 't leveren der voorbeelden van
			 slechtschryvery, noch aan de klacht dat Publiek daarmee genoegen neemt, indien
			 ik m'n tyd mocht besteden aan dezen al te gemakkelyken arbeid. Ik neem geen
			 courant op, geen brochure, geen Kamerverslag, zonder dat myzelf de waarschuwing
			 in de ooren klinkt, die ik den studenten geven zou: ornatissimi, vermydt
			 dìt, wacht u dáárvoor, maakt die fout niet,
			 onthoudt u van zùlke nonsens, stelt u niet bloot aan bespotting door
			 zóó 'n uitdrukking, zwygt liever dan dat ge aldus zoudt
			 spreken...
		  Maar indien zulke arbeid my te gemakkelyk voorkomt om er de
			 bladzyden van deze ideen mee te vullen, vanwaar dan dat anderen dien
			 niet verrichten uit eigen beweging, en dat het zelfs de vraag is, of ze daartoe
			 zullen overgaan na ernstige aansporing? Is het te veel gevorderd dat men zich
			 rekenschap geve van wat men leest?
		  Sommigen zullen zich nederig verschuilen achter gebrek aan begrip...
			 en ten-rechte. (222) Ze zyn inderdaad te dom om
			 meetespreken, en we danken hen voor de openhartigheid waarmee ze dit erkennen.
			 Jammer maar dat ze nog altyd ingeschreven staan op de lysten der
			 kiezers, dat ze zich niet te dom vinden om te eten, om hun geslacht
			 voortteplanten, enz.
		  Dit aan 't adres van sommige lezers myner
			 Millioenen-Studiën.
		
		
		  740.

		  Doch anderen die niet zoo valsch-nederig hun geestelyke armoed
			 erkennen, waarom dulden zy by-voortduring de beleediging van twyfel aan hun
			 verstand, die hun dagelyks door schryvers wordt in 't aangezicht geworpen? Of
			 is 't geen beleediging, iemand wartaal optedringen als gezonde redeneering? Is
			 dit niet letterlyk wat men noemt: iemand 
{==152==} {>>pagina-aanduiding<<}
 voor gek houden?
		  Het is me steeds gelukt, elken toeleg van dezen aard, dien ik
			 ontdekte, begrypelyk te maken aan de eerste de beste persoon van gewone
			 ontwikkeling en kennis. Meestal, ja immer, ontmoette ik blyken van
			 verwondering, dat men zoo'n eenvoudige opmerking niet had gemaakt zonder hulp.
			 Hieraan dan ook is het toeteschryven dat nooit iemand lust of moed had
			 party-te-trekken voor 'n schryver dien ik ‘uitkleedde.’ Niemand
			 verdedigt de oprechtheid van zaalberg's moderne geloovery. Niemand vat
			 den handschoen op, dien ik muurling, thorbecke, 
			 bosscha, 
			 van der palm toewierp. Daar 't
			 bekend is hoe dikwyls zekere schryvers om 'n onderwerp verlegen zyn, zou 't
			 vreemd schynen dat ze zulke gelegenheden om eens flink aan den weg te timmeren,
			 verzuimden, als we niet wisten dat ze overtuigd zyn van de onhoudbaarheid der
			 reputatiën die ik aanval. In deze overtuiging, niet in vrees voor m'n
			 zoogenaamd talent of mooischryvery - 'n pretext slechts om den stryd te
			 ontwyken - ligt de oorzaak van 't algemeene zwygen.
			 Noot van 1875. M'n exekutie van den
				‘prins der dichteren’ bilderdyk, heeft meer succes gehad.
				Ik meen echter, dat de meeste aanmerkingen die daarop gemaakt zyn, reeds
				vooruit wederlegd waren in de nummers 
				734, 
				735, 
				736, 
				737. Ook op blz. 204 volgg. van den Vn
				bundel (80 uitg.) schynt men niet gelet te hebben. Dat de
				aanhangers van bilderdyk niet uitmunten in de kunst van lezen,
				ligt in den aard der zaak. Ware dit anders, dan zou de man nooit opgang gemaakt
				hebben, en m'n heele aanval had achterwege kunnen blyven. Om overigens de
				manier te doen in 't oog vallen, waarop die fabrikant van slechte verzen
				verdedigd wordt, verwys ik naar het daarover verhandelde op 't Antwerpsch
				Kongres van... Letterkunde! (VI, 80 uitgaaf, blz.
				390.)
Ook vernam ik onlangs dat ik ten-onrechte onzen verzenprins
				‘bevit’ over z'n ‘echtkoetsen’ omdat deze meubels in...
				ik weet niet welke eeuw, heel comfortable waren ingericht voor slaap- en
				huwelyksgebruik, en dus aesthetice precies passen in 'n treurspel van
				vandaag. Hoe kon ik zoo onnoozel wezen, te meenen dat men in 1800 zooveel, de
				taal moest schryven van 1800... zooveel? Het aantal personen in ons gezegend
				Nederland, die meer verstand hebben dan ik, van styl, taal, poëzie en
				treurspelen, is schrikbarend groot. De voortbrengselen onzer
				letterkunde getuigen er van.
			 Noot van 1876. Zie byv. de werken van 
				van calcar, alberdingk thym, 
				van vloten, de geus, enz. altegaâr veroordeelaars van
				m'n arme Vorstenschool. Er behoort waarlyk moed toe, vermetelheid byna,
				om by den stortvloed van meesterstukken waarmee die feniksen onze lettermarkt
				overstroomen, 'n pen op 't papier te zetten. Ik doe 't dan ook niet dan met
				eerbiedige huivering.
		
		
{==153==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  741.

		  't Is gemakkelyker (alweer 
			 460) met vischachtige domheid de
			 eens-vooral tot uitstekend benoemde voorgangers te blyven aangapen - 't
			 minste toch dat den artist als ‘loon der kunst’ kan ten-deel vallen
			 - dan te onderzoeken of zy inderdaad den hun toegekenden kunstrang waard zyn.
			 Wie tot zoo'n onderzoek opwekt, is in zeer letterlyken zin 'n rustverstoorder,
			 en wordt behandeld als ware hy dit in meer overdrachtelyke beteekenis. De
			 getrouwe schildwacht die tegen den vyand waarschuwt, wordt verwenscht alsof
			 hyzelf de vyand ware tegen wiens overval hy beschermen wil.
		
		
		  742.

		  Met dankbaarheid nemen we de middelen te-baat, die ons wapenen tegen
			 de hoofd-industrie onzer dagen: vervalsching van levensmiddelen. Waarom
			 smaadt men den welmeenende die aanspoort tot het analizeeren van zielespys?
			 Overal hoort men bespreken dat geest boven stof staat, en toch neemt men voor
			 den geest voedsel aan, van 'n gehalte dat ieder voor 't lichaam zou afkeuren.
			 Zelfs 'n paard zou niet tevreden wezen, indien men by uitbesteding van 'n
			 haverleverantie, verzuimde zóóveel gewicht te bedingen op
			 zóóveel maat. Naar de zwaarte van 't rantsoen haver dat men z'n
			 eigen ziel voorzet, vraagt niemand. En wie 't wegen wil, wordt voor 'n boos
			 mensch uitgemaakt.
			 Noot van 1876. De oorzaak ligt
				voor-de-hand. Een professer die z'n studenten wys-maakte dat 
				bilderdyk zoo'n byzonder groote
				dichter was, en die 't prul 
				Floris V opnam in een van z'n menigvuldige
				Bloemlezingen, is aan de eer van z'n beroep wel verplicht protest
				aanteteekenen tegen den uitslag van 't onderzoek waaraan ik de voortbrengselen
				van dien kwakzalver onderwierp. De ruiterlyke verklaring: ‘ik had
				me - als dozynen voorgangers en medeprofessers trouwens! -
				vergist’ was wel wat veel gevergd in 'n gewezen mooivinder van den
				karakterloozen bilderdyk. M'n oordeel over dergelyke zaken zal eerst
				algemeen worden aangenomen, als ik zal te doen hebben met 'n nieuw geslacht
				dat, zich niet hebbende schuldig gemaakt aan vergoding van... niemendal, geen
				pynlyke amende honorable te maken heeft, voor 't de vryheid neemt uit
				eigen oogen te zien. Dat het voor iemand die zich liet betalen als
				hoogleeraar, hard valt nu op eenmaal te erkennen dat-i vele jaren lang
				nonsens gedoceerd heeft, is nogal begrypelyk, maar eilieve wat verleidde den
				godgeleerden dokter 
				van vloten tot de verzekering
				dat de onwaarde van bilderdyk's Floris - volgens hèm: 'n
				bloem immers? - altyd was bekend geweest? Behoort onze verheven
				bloemlezer tot de achtenswaardige soort van menschen die meer dan anderen
				behoefte hebben aan 'n goed geheugen?
		
		
		  743.

		  Ik ken geen onverschoonlyker dievery, dan 't bedrog dat we
			 aanhoudend zien plegen door mannen die, 'tzy dan 
{==154==} {>>pagina-aanduiding<<}
 door zelfgekozen
			 standpunt, hetzy door officieele aanwyzing, moeten beschouwd worden als
			 voorgangers des volks. In zekeren zin is dit ieder schryver. By 't aankondigen
			 van 'n boek, van 'n brochure, by 't plaatsen van hoofdartikels in 'n courant,
			 neemt men stilzwygend de verplichting op zich, iets degelyks te leveren. Nog
			 altyd zijn er velen die tegen de kunst van frazenmaken hoog opzien, en eerbied
			 voelen voor 't gedrukte woord. De uitdrukking: ‘'t staat in 'n
			 boek’ geldt nog altyd hier-en-daar als bevestiging van kanoniek gezag.
			 Het misbruiken van die middeleeuwsche domheid is misdadig, en elke poging om
			 daaraan 'n eind te maken, plicht.
		  Doch - we zagen 't reeds - ook zy die niet zoo twaalfde-eeuws elken
			 ‘klerk’ aanzien voor 'n geleerde, toonen zich met weinig tevreden.
			 Al zy 't dan zonder stompzinnige aanbidding, en op anderen grond, ook zy nemen
			 stroo voor halmen aan, en styven alzoo door hun trage onverschilligheid, het
			 legio valsche apostels in de zonde tegen den geest... onheiliger misdaad
			 nog voorzeker dan 't verknopen van ‘gefabriceerde’ boter of
			 verwaterde melk.
		  En de gevolgen!
		
		
		  744.

		  In 'n duitsch tooneelstukje komt 'n oude grompot voor, die alle
			 fouten, verkeerdheden en misdaden, aan 't lezen toeschryft. Z'n telkens
			 voorkomende uitroep: das kommt vom lesen! levert titel en pointe
			 aan 't stuk. Is de soep aangebrand... das kommt vom lesen! Is er naar
			 zyn inzien miswyzing in 't zielekompas van z'n pupil... das kommt vom
			 lesen! Heeft-i last van de vliegen...das kommt vom lesen! Dringen
			 z'n arbeiders op hooger loon aan... das kommt vom lesen!
		  Welnu, er ligt meer waarheid in die Posse, dan waarschynlyk
			 den schryver zelf bekend was. Hy die slechts beoogde 't parterre hartelyk te
			 doen lachen om 'n tic, leverde aan denkers 'n uitmuntend onderwerp tot studie.
			 Ik zeg 't den ouden pruttelaar, by ergernis over heel veel verkeerdheden, in
			 vollen ernst na: das kommt vom lesen!
		  Het verschil tusschen hem en my ligt hoofdzakelyk hierin, dat hy -
			 'n ware omar
			  * - alle boeken
			 wilde zien verbranden, terwyl ik aandring op 'n geheel ander soort van
			 verlichting. Ik wenschte dat men goed las, dat men lezen leerde.
			 (502)
		
		
{==155==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  745.

		  Zonder nu te verzekeren dat de kunst van lezen, ons
			 eens-vooral van aangebrande soep en vliegen of miswyzende harten zou verlossen,
			 houd ik 't voor zeker dat er uit de slordigheid waarmee men gewoon is de door
			 'n boek meegedeelde denkbeelden in zich optenemen, veel kwaads ontstaat, en dat
			 het lezen van de meesten niets is dan 'n voortdurende studie in
			 verkeerd lezen. 't Ware te wenschen dat men 'n zeer groot gedeelte van
			 den tyd dien men aan lezen besteedt, doorbracht met denken over 'tgeen men
			 gelezen had, al was 't dan weinig. M.a.w. dat men zich oefende in
			 kritiek, d.i. in oordeelkunde.
		  't Veel lezen is alweer 'n gevolg van traagheid. Men vindt het
			 gemakkelyker z'n gedachten te laten leiden door 'n ander, dan daarmee te
			 arbeiden op eigen verantwoordelykheid, en met 'n zelfgekozen doel. In-zooverre
			 is aldus 't lezen - ook zonder terugzicht op 't gehalte van de lektuur -
			 inderdaad zeer nadeelig.
		  Voor zeer jonge menschen, wier taak meer in samelen dan in schiften
			 bestaat, kan 't nuttig wezen veel materiaal - ter latere verwerking altoos! -
			 in zich optenemen, doch er komt 'n tyd dat de wereld recht heeft iets terug te
			 ontvangen van wat ze ons meedeelde, of liever, dat ze voordeeligen oogst wacht
			 van 't gestrooide zaad. Dat velen zich niet gehouden achten tot zulke
			 eerlykheid, verandert geenszins 't standpunt van den wysgeer die zich schamen
			 zou steeds te nemen, zonder ooit terug te geven.
		  Velen begaan de fout waartegen ik waarschuw, zonder zich te kunnen
			 beroepen op overmaat van lektuur. Ze lezen weinig, en tòch slecht.
			 Waarmee dezulken hun gedachten bezig-houden gedurende den tyd dat ze
			 niet lezen, is my 'n raadsel.
		
		
		  746.

		  De gewone wisselwerking oefent op de verhouding tusschen lezer en
			 schryver grooten invloed uit. Verkeerd lezen doet slordig schryven.
			 ‘Ze begrypen 't toch niet’ is al spoedig de indruk van den
			 voorganger, die uit de ineptie van z'n jongeren verschooning meent te mogen
			 putten voor 't 
{==156==} {>>pagina-aanduiding<<}
 verwaarloozen van z'n plicht. En deze slordigheid
			 die alzoo terstond overgaat in 't oneerlyke, werkt op haar beurt nadeelig op
			 den lezer, die haar òf nu-en-dan bemerkt, en daardoor 't vertrouwen
			 verliest op den man dien-i tot leider voor z'n gedachten koos, òf die
			 maar doorleest zonder zich rekenschap te geven van 't gehalte der spys die men
			 hem aanbood.
		  In 't eerste geval is 't dikwyls te laat om zònder gids
			 verder te gaan. De gewoonte om aan den leiband te loopen, ontneemt velen de
			 zelfstandigheid die 'r noodig wezen zou om, zònder hulp, den soms
			 moeielyken weg afteleggen die naar waarheid leidt. En aldus weder wordt deze
			 geschaad door 't gebrek aan integriteit van wie voorgaven haar te
			 verkondigen.
		
		
		  747.

		  Ideën regeeren de wereld. Zou 't er niet op aankomen van welke
			 hoedanigheid deze despoten zyn? Dit zal niemand beweren.
		  Ik schryf deze regelen in 't laatst van Juli 1870. Weldra reeds, en
			 over jaren nog, zal ieder die z'n ‘geschiedenisboekje’ goed in 't
			 hoofd heeft, zich by 't zien van deze dagteekening, de grote gebeurtenissen
			 herinneren, die voor de deur staan. Meer dan een millioen menschen maken zich
			 gereed elkander te verscheuren. De chassepots zullen wonderen doen. 't
			 Naaldgeweer zal den chassepot overtreffen. De mitrailleuse - 'n
			 mekanieke vennootschap ter-bevordering van ruimte in de gelederen van de
			 mensheid - zal naaldgeweer en chassepot beschamen. Er zullen zooveel
			 individuen worden gedood, als maar eenigszins overeen te brengen is met de
			 lafhartigheid van de krygskunde. (475) 't Aantal
			 gesneuvelden zal misschien stygen tot één-twintigste van
			 't cyfer der stryders, die zoo spoedig mogelyk - retireerend, flankbewegend,
			 vestingdekkend, pozitie-innemend, linie-verdedigend, rugwaarts koncentreerend -
			 op korrekt-wetenschappelyke vlucht slaan.
		  De stryd zal bloedig wezen, want één doode op
			 negentien wegloopers is zéér veel naar de traditie van de
			 officieele oorlogshelden.
			  * Ik laat nu in 't midden of men zich 't
			 meest om dien éénen doode, of om de negentien krygskundigen moet
			 bedroeven, die hun dienbaar leven voor 't vaderland wisten te bewaren, en dit
			 behoeft ook niet uitgemaakt te worden. De zaak is treurig, hoe men haar
			 neemt.
{==157==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Treurig! 't Graan staat te-veld, en wacht te-vergeefs op den sikkel.
			 Jonge dochters wachten. Moeders wachten. De beschaving wacht. Geheel Europa...
			 
		  Och, dat alles komt later te-recht! De Natuur is te ryk om bankroet
			 te gaan, na welk verlies ook. Wacht maar geduldig voort, graan, moeders, jonge
			 dochters en beschaving...
		  Maar intusschen is 't leven moeielyk voor wie niet eeuwig is, en
			 niet wachten kan. ‘Wisch m'n cirkels niet uit’ riep
			 archimedes, toen antieke Pruisen Sicilie
			 annexeerden. Laat me myn ideen afwerken, o dappere moderne Romeinen
			 des niet meer Heiligen Duitschen Ryks!
		  En - ja, dit vooral! - eet asjeblieft niet alles op! Uw heldenmoed
			 is geschichtlich... naar ik verneem, en ik wil 't wel gelooven. Geen
			 goediger getuigen dan geschiedenisboekjes die men zelf schyft. Maar, eilieve...
			 wat is alles duur op de markt! Uw dapperheid verslindt alles, o zeer
			 geschichtliche helden, groente, cirkels, rundvleesch, boter,
			 ideen, levenslust, fantazie, oud-nieuwe-haring, ziel... alles!
		  Ge maakt my den arbeid moeielyk. Gy die slechts doodt - en nog maar
			 één op de twintig, schaamt u! - ge hindert my in m'n werk... my
			 die scheppen moet!
		  Ik zie honderde ossen en duizende soldaten voorby m'n woning dryven.
			  * Dat alles moet geslacht worden. De ossen, tot geestdrift
			 gespoord door stokken met yzeren punt, in de hand van kleine jongens, gaan
			 zwygend hun weg. De soldaten - wie, wat spoort hèn? - loeien allerlei
			 vreemdsoortige vaderlandsliefden. De hardnekkigste Hindoe zou lust in
			 rundvleesch krygen, by 't luisteren naar de gezangen van de tweevoeters. Och,
			 die lieve oprechte zwygende ossen!
		  
		  ‘Ich bin ein Preusse’ verzekert de Sakser.
		  
		  ‘Preussisch sind meine Farben’ antwoordt de
			 Nassauer.
		  
		  ‘Sie sollen ihn nicht haben!’ bezweert de
			 Hanoveraan die voor 't eerst van z'n leven den Ryn ziet, waarvan hem nooit 'n
			 drup toekwam.
		  
		  ‘Der Gott der Eisen wachsen liess... ontboezemt 'n
			 kleermaker uit Hessenland.
		  
		  ‘Der wollte kleine Sclaven!’ vult 'n Frankforter
			 winkeljongen aan.
		  
		  ‘Vater, ich rufe dich! reciteert 'n Pool van de
			 grenzen.
		  
{==158==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Nog-eens: lieve lieve oprechte ossen!
		  
		  Want... al dat geschreeuw is leugen!
		  
		  Das kommt vom lesen!
		  
		  En... alles is even duur! Wie zich niet verbindt tot doodslaan - of
			 militairement wegloopen, natuurlyk! - kan niet leven. De eenige konditie
			 tot welvaart is vernieling. Geen rust dan op voorwaarde van woestheid.
		  En heel Europa zit te wachten op den uitslag van die zotte tragedie.
			 Overal is stremming, hinder, stoornis, belemmering, stilstand. Overal is
			 ongeluk... 
		  
		  Das kommt vom lesen!
		
		
		  748.

		  Ja, van verkeerd lezen, dat van verkeerd schryven 't gevolg
			 is. De lezer zou wel gedwongen zyn, ten-laatste vatbaar te worden voor gezonde
			 taal, indien men 'm niet van jongs-af had gewoon gemaakt aan onzin. Er leidt 'n
			 breede weg van kindergedichtjes, viâ school, katechizatie,
			 preeken, krantengeschryf, deugdmethoden en ‘geschiedenisboekjes’
			 naar oorlogsgeestdrift.
		  Ik vergis me. Die geestdrift zelf is leugen. De weinigen die de
			 vechtkarrriere uit keuze betreden, rekenen daarby niet zelden op de
			 eigenaardigheid van militaire begrippen over de heldhaftigheid van 't
			 garnizoensleven, over de heroïeke diepzinnigheid van ingewikkelde
			 retirades. De kansrekening levert bovendien gegronde hoop op gerustheid.
			 Zóóveel veldslagen in de eeuw, en dan één doode op
			 de twintig... komaan, ik voorzie den tyd dat kraamvrouwen de kampagnes zullen
			 meemaken, als geschikte gelegenheid om 'r tyd uitteleggen.
		  Geen oorlogsdrift dus! We willen 't schreeuw- en meeloopdrift
			 noemen, 'n onschuldig genoegen... 
		  Onschuldig? En al de storing die 't bewerkt? Het uitwisschen van de
			 archimedische cirkels?
		  En al de leugens die 't veroorzaakt, en als 't ware wettigt?
		  
		  ‘ Heldhaftigheid hier, heldhaftigheid daar... leugen!
		  
		  ‘Drie Franschen joegen twintig Pruisen op de vlucht...
			 leugen!
		  
		  ‘Eén Pruis versloeg 'n dozyn zouaven... leugen!
		  
		  ‘De geestdrift is algemeen. Burgers, boeren, vrouwen,
		  	sol-
{==159==} {>>pagina-aanduiding<<}
daten, kindermeisjes, alles trilt van dapperheid...
			 leugen!
		  
		  ‘Den laatsten thaler, den laatsten druppel bloed, voor 't
			 vaderland... leugen!
		  
		  ‘De Heer is aan onzen kant... leugen!
			  *
		  
		  ‘Men verzekert dat de vyand, de nietswaardige slechte gemeene
			 valsche ellendige laffe wreede onzalige - d.i. alles saamgenomen:
			 vyandige - vyand... leugen!
		  
		  ‘Weldra zullen onze dapperen... leugen!
		  
		  ‘Binnen veertien dagen zyn wy in Parys... leugen!
		  
		  ‘In 'n ommezien trekken we Berlyn binnen... leugen!
		  
		  ‘Overwinnen of sterven... leugen!
		  
		  ‘De vyand siddert voor onze edele woede... leugen!
		  
		  ‘Het vuur was hevig. Door 'n byzondere bewaring werd niemand
			 der onzen gekwetst... 
		  
		  Nu, dit laatste kan waar zyn, en met deze waarheid wil ik nu m'n
			 leugenlitanie besluiten. God zegene de hevige vuren die niemand kwetsen. Ik zou
			 wel zoo'n vuur willen zyn.
			  †
		
		
{==160==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  749.

		  Leugen heerscht en regeert. Meent men dat de Wilhelmen en Napoleons
			 al die schreeuwdrift hadden kunnen gaande-maken, indien ze niet van oudsher
			 door schryvers waren geholpen in 't vermoorden van gezond verstand? 't Latynsch
			 spreekwoord, dat aan jupiter 'n byzondere taktiek toekent om z'n
			 vyanden te verderven, is ten-volle van toepassing op menschenslachters. Al
			 dementando krygt men z'n sujetten in de fuik. En dit gek-maken is
			 geboren koningen iets minder kwalyk te nemen, dan schryvers die niet door
			 afstamming geroepen zyn tot bedrog. Zy moesten zich niet medeplichtig
			 maken aan de beneveling die ten-verderve leidt. Wie 't woord neemt, ongeroepen,
			 onverplicht, moet waar zyn.
		  Alles is in alles. Het verband tusschen schryversbedrog - 't
			 onderwerp van deze nummers myner ideen - en de oorlogs-kwakzalvery die
			 me tegengrynst door 't venster en uit de couranten, is zoo nauw, dat ik moeite
			 heb al 't slachtvee dat voorby m'n deur wordt gedreven, behoorlyk te
			 onderscheiden van de korrespondentie- en hoofdartikelen die ik hoor loeien in
			 de dagbladen... 
		  
		  Och, als men lezen kon!
		  
		  De ossen zouden toch geslacht worden, dat is waar. Maar... al die
			 anderen? Die gedoopten, die beschaafden, die vaderlandenlievenden, die
			 onsterfelyk-tweebeenigen, die ‘broeders’ ... 
		  
		  Och, als men lezen kon!
		  
		  Dit kan men nu eenmaal niet! By al wat heilig is - by de
			 waarheid - men kan het niet! Zoolang er onder de duizenden verslinders van
			 gevecht-bulletins, niemand gevonden wordt die met den vinger de leugens
			 aanwyst waaruit men krygsroem distilleert, zoolang die aanwyzing geen
			 algemeene overtuiging opwekt, zoolang zeg ik: dat men niet lezen
			 kan.
		  Als kleine handleiding ter ontmaskering van speciale oorlogsleugens,
			 geef ik eens-voor-al den raad stipt acht-te-geven op de verhouding tusschen 't
			 getal dooden by zulke gelegenheden, en van hen die, volstrekt niet
			 overwinnende, tegen alle afspraak in leven blyven. Thans nog loopen er
			 volkomen ongestorven Franschen rond, die by Waterloo ‘vaincre ou
			 mourir’ hebben geschreeuwd, en zulke tegen-'t-akkoord-levers treft
			 men in alle landen aan. We zullen eens rekening houden van 't aantal
			 woordbrekers onder 't millioen ‘dapperen dat met zooveel vreugde in den
			 dood gaat voor Vaderland, Koning, of... Keizer.’ 
{==161==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Toch zullen er ten-allen-tyde schryvers worden gevonden die 't Volk
			 onthalen op 'n waterig gerechtje van den byzonderen heldenmoed dezer dagen!
		  En dat zal geslikt worden... 
		  
		  Och, als men lezen kon!
		
		
		  750.

		  Op dit oogenblik - Juli 1870 - nu de eigenlyke oorlog nog niet
			 begonnen is, leest men reeds van duitsche officieren die zich - behoudens alle
			 militaire eer, natuurlyk! - aan den vyand hebben overgegeven. Volgens de
			 Kölnische Zeitung van 30 Juli inaugureerden de heeren barons von wechmar en 
			 von villier de dapperhedens die
			 komen zullen, met kwartier-vragen aan 'n bende Franschen die hen overviel. De
			 Generaal 
			 leboeuf noodigde hen aan z'n
			 tafel, en vervolgens werden de heeren ‘op eerewoord’ naar Parys
			 gezonden, waar ze zich gedurende den oorlog amuzeeren kunnen. Het is
			 vice-versa taktiek, 't snel overgeven smakelyk te maken. Daarin zit
			 juist de misselykheid van de historie.
		  Overmacht? Eilieve, nooit zyn twee vyandige troepen gelyk in
			 kracht. Indien mindere getalsterkte 't gevangen-geven wettigt, komt de heele
			 vechtzaak neer op 'n vergelyking der respektieve stamboeken van de
			 oorlogvoerende mogendheden. Men zou dan 't schieten en houwen kunnen overslaan.
			 Waar blyft echter in dat geval, courage, krygskunde, glorie, en vooral: de
			 ‘heer’ die van-ouds-her zoo byzonder gewoon is z'n
			 militaire sterkte in zwakheid te openbaren?
		  
		  Och, als men lezen kon!
		
		
		  751.

		  Wat al lauwren zullen er weldra gevlochten worden in zinneloos rym!
			 Wat al verrekte pogingen om iets nieuws te zeggen, staan ons te wachten! Wat al
			 dankbare Vaderlanden zullen de doodslagers dragen op de handen in lustwaranden
			 om te watertanden en in geestdrift te ontbranden... 
		  Ei? In 1866, te-midden van de geestdrift die toen aan de orde
			 was, heb ik te Keulen duitsche vaderlandredders van 1815 zien bedelen.
			 Ze wendden zich tot het stadsbestuur, en werden met 'n kleine aalmoes
			 afgescheept. Het door die stumperts geredde Vaderland had wel-is-waar veel geld
			 by-een gebracht ‘für patriotische Zwecke’ maar de
			 geestdrift was van koers veranderd. De brave edele dappere, enz. Oostenrykers
			 van 1815, waren nu gemeen slecht eerloos, enz. en dus was 't besef van de
			 reddery te Waterloo eenigszins beschimmeld. De armoed van die veteranen, en de
			 wyze waarop ze door 't 
{==162==} {>>pagina-aanduiding<<}
 dankbare Vaderland werden behandeld, stond
			 heel nuchter vermeld in dezelfde couranten die gouden bergen beloofden ter
			 opwekking van nieuwe geestdrift. Dien rekende er op dat Publiek niet lezen kan,
			 en dáárin had men gelyk.
		  Over twintig, vyftig, jaar, zullen de vaderlanden heel vreemd opzien
			 als 'n oud held van 1870, met verzoek om wat deernis - billyke betaling
			 slechts! - op den stomp wyst van 't been dat 'm straks zal worden
			 afgeschoten.
		  
		  Och, als men lezen kon!
		
		
		  752.

		  Zou 't helpen, dacht ik gedurig onder 't schryven van deze nummers,
			 indien ik uit de hedendaagsche dagblad-litteratuur voorbeelden aanhaalde van 't
			 misbruik dat door schryvers wordt gemaakt van Publiek's stompzinnigheid?
		  De taak is gemakkelyk en onaangenaam tevens. Ik neem geen
			 vechtbulletin of courant op - fransch, duitsch, hollandsch, atjineesch, om 't
			 even! - zonder dat me 't bloed kookt by 't ontwaren van zooveel bedrog aan den
			 eersen kant, van zooveel schandelyke begrips-zelfmoord aan de andere zy! 't Is
			 moeielyk te beslissen wat grooter verbazing wekt, de onnoozelheid dergenen die
			 met zulk voedsel voor de ziel tevreden zyn, of de brutaliteit waarmee schryvers
			 op die onnoozelheid staat-maken.
		  Maar ik wil de aanmerking ontgaan dat couranten-geschryf geen
			 zekeren maatstaf oplevert, omdat de redakteurs veelal gedoemd zyn tot haast, en
			 dewyl bovendien de verplichting om elken dag zeker kwantum te leveren,
			 ongunstig werkt op 't gehalte. Ik noem die haastigheid 'n zonderlinge
			 verontschuldiging voor leugen, en betwyfel of 'n rechtbank genoegen nemen zou
			 met de uitvlucht van 'n dief die gestolen had uit tydgebrek. Bovendien, de
			 leugens waarop de couranten ons onthalen, zyn gewoonlyk omslachtiger dan de
			 waarheid wezen zou. Ik geloof overigens niet dat de verplichting om zekere
			 ruimte te vullen, 't verkondigen van onzin wettigt.
		  Er zou veel aantevoeren zyn tegen zulke laffe verontschuldigingen
			 van de dagbladen - die dan toch altyd met hun zot ‘Wy’ zich
			 't voorkomen trachten te geven van voorlichters der publieke opinie - maar, ter
			 versterking van de bewyskracht, ontleen ik ditmaal m'n staal liever aan 'n
			 ander soort van schryvery.
		  Nu 't genieten der zielen-ontboezeming van de heeren
			 zaagspoor en spoorzager (718) komt
		  	het me niet ongepast voor, den lezer te onthalen op 'n kunststukje van Mr. jacobus schel-
{==163==} {>>pagina-aanduiding<<}
tema. Ik bedoel 's
			 mans demonstratie van de byzondere krygskundige bekwaamheden die de
			 achttienjarige prins 
			 willem van Oranje by
			 Quatre-bras aan den dag legde. Deze beide uitersten raken elkander door
			 tegenstelling. De wawelaars in koffihuis of spoorwagen vormen gezamenlyk
			 'tzelfde publiek dat de werken van Mr. jacobus scheltema las en
			 toejuichte.
		  Stipt genomen had ik me by de spoorpraatjes kunnen bepalen, en
			 overigens verwyzen naar wat ik op andere plaatsen over eenige schryvers van
			 naam gezegd heb. Doch 't is my in de tegenwoordige omstandigheden... 
		  
		  Daar gaan weer vyftig ossen langs m'n woning.
		  
		  ...het is me by de chauvinistische krankzinnigheid die overal
			 heerscht, by al 't geschreeuw over moed, vaderlanden en dapperhedens... 
		  
		  Een trein vol helden doet m'n schryftafel schudden. Ze betuigen
			 allen luidkeels dat ze naar Parys gaan. 't Kan wel waar zyn. Die twee
			 officieren van 
			 750 zyn er al. Op zoo'n manier zullen er
			 ook wel Franschen te Berlyn komen. 't Is zeker een van de goedkoopste
			 middeltjes om de wereld te zien.
		  
		  ...by al die oorlogery nu, is my 'n modelletje van vechtleugens niet
			 onwelkom. In 't door my van scheltema afgeknipt staal komt iets voor,
			 dat geheel aan de orde van den dag is: de fameuze krygskunde. 't Kon
			 niet beter. De lezer kan zich daarmee oefenen in 't wèl lezen van de
			 wonderbulletins die weldra door de couranten - de part et d'autre -
			 zullen worden opgedischt. Want om tot lezen-leeren aantesporen, is 't my
			 in 't eind te doen.
		
		
		  753.

		  Scheltema dan verhaalt in z'n
			 ‘Laatste veldtocht van napoleon
		  buonaparte’ - let wel op de U. Dit lettertje beduidt
		  onkeizerlykheid - hoe braaf alle Pruisen, Oostenrykers, Russen, Engelschen en
		  Hollanders waren. De Franschen zyn eens-vooral ware monsters. Z'n relaas over
		  den oorlog in 't algemeen, en vooral over de rol die God daarin speelt, is niet
		  zotter dan gewoonlyk. Nog onlangs las ik in 'n deftig zoogenaamd geschiedkundig
		  werk, dat Napoleon heelhuids uit Rusland was teruggekeerd... waarom
		  denkt ge? Omdat der alte God von Deutschland niet verdragen kon dat de
		  Duitschers zouden gespeend blyven van de eer der overwinning!
		  De nederlandsche prins 
			 willem was volgens
			 scheltema 'n beschaming voor alle verledene, 'n voorbeeld voor alle
		  	toe-
{==164==} {>>pagina-aanduiding<<}
komstige helden. Wellington
			 zelf had het gezegd. 't Zal dus wel waar wezen. Dit is te gereedelyker
			 aantenemen, omdat deze opperbevelhebber - hoe 't te-pas komt, weet ik niet -
			 zoo byzonder ‘deugdzaam’ genoemd wordt. Hy deelt overigens dit
			 praedikaat met al de verbonden souvereinen. De ‘brave’
			 alexander, de ‘brave’ friedrich wilhelm... 't
			 leger van de geallieerden was 'n ware meisjeskostschool van bravigheid. Daarom
			 dan ook is napoleon overwonnen, want de ‘Heer’ is altyd
			 voor bravigheid. Vitters zouden nu vragen waar die ‘Heer’ en de
			 bravigheid bleven, gedurende al den tyd dat de Franschen zegevierden... maar
			 lezers van geschiedkundige werken en oorlogsbulletins vitten niet. Ze slikken
			 wat men hun voorlegt.
		  En weer anderen zouden kunnen vragen - als 't vragen 'n lezer paste
			 - waartoe krygskunde dient, zoolang men ‘met God’ vyanden
			 kan verslaan door deugd? Of waartoe men nog deugdzaam ook behoeft te wezen, als
			 men zoo krygskundig is als prins 
			 willem van Oranje?
		  Deze Vorst - 't is wel te verwonderen dat-i later niet 'n paar
			 werelddeelen veroverde - was reeds op z'n achttiende jaar zoo onmenschelyk diep
			 ingedrongen in de fynste fynheden van 't vak, dat-i den oud-gediende 
			 ney verschalkte. ‘Het
			 ware te wenschen, zegt scheltema, dat men alle deze - door
			 dien vroegrypen prins namelyk - zoo vernuftig bedachte maatregelen,
			 ondernomen om de geringheid zijner magt te verbergen, konde ontwikkelen, en
			 alzoo openleggen hoe de Maarschalk ney, een veteraan in de
			 krijgskunde, door onzen jongen held waarlijk verkloekt is geworden.’
			 
		  De ney-verkloekende maatregelen die scheltema -
			 uit bescheidenheid zeker - overslaat, staan niet ter onzer beoordeeling.
			 Voorloopig vergenoegen wy ons met stomme aanbidding van 't onbekende, gegrond
			 op verbazing over 't verpletterend proefje dat de schryver ons wèl
			 gelieft meetedeelen.
		  In 'n reeks van bladzyden vol jargon van kwasi-militaire
			 techniek - flankbeweging, vleugels die op 'n dorp, kerkhof of hoeve steunen,
			 linien, rug-dekken, aan- op- inrukken, enz... dat wil alles saamgenomen
			 dood-eenvoudig zeggen: heen-en-weer loopen - schynt de zaak eindelyk
			 neertekomen op 'n heel ongunstig rezultaat, wat ik na zooveel krygskunstige
			 moeite jammer en vreemd vind. Drie-duizend-en-vyfhonderd man moesten
			 ney tegenhouden, die vyf- of zesmaal meer troepen onder z'n bevel
			 had.
		  En zie, de domme onkundige maarschalk tastte die vierd'halfduizend
			 man niet aan, schoon 't ‘punt’ , dat ze bezet 
{==165==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 hielden, van zoo groot gewicht was, dat de heele veldslag van 't behoud of de
			 verovering daarvan afhing. Zoo'n hooge strategische belangrykheid van 'n
			 ‘punt’ vindt men trouwens overal waar 'n prins kommandeert, die -
			 na restauratie van z'n vroeger verdreven stamhuis, want anders hoort men er
			 niet van - in de hoogte moet gestoken worden door voorlichters van de
			 natie.
		  Het ‘punt’ in kwestie was 'n zeer eigenaardig punt. Werd
			 het door de Franschen veroverd, dan moesten zy natuurlyk den slag winnen, die
			 'n paar dagen later zou plaats hebben.Alexander, friedrich-wilhelm,
			 keizer frans, Neerlands God en willem
				I met hun respektieve onderdanen waren dan weer onder 't juk
			 geraakt van den ‘wreeden Korsikaan.’ Europa, 't heelal en zelfs
			 Nederland zouden verzonken zyn in slechtheid. Al de braaf heden die sedert 1815
			 - gelyk we by-ondervinding weten - de wereld tot 'n paradys hebben gemaakt,
			 waren achterwege gebleven. De Engelen in den Hemel zouden geschreid hebben van
			 politieke en moreele ergernis. Wie eenigszins op de hoogte komen wil van wat er
			 zoo-al zou gebeurd zyn, indien niet, juist by-tyds nog, 't monster was
			 verslagen geworden door den ‘Heer’ - krachtig bygestaan door den
			 achttienjarigen prins van Oranje - gelieve z'n deugd en vaderlandsliefde
			 optefrisschen door 't van-buiten-leeren van m'n Zegen Gods by Waterloo,
			 'n allerliefst ‘mooi’ stukje. (Opgenomen in de
			 ‘Verspreide Stukken.’ )
		  Maar al die ‘Zegen’ hing af van, berustte op, stond of
			 viel met dat eene ‘punt.’ Zoo gaat het dikwyls met
			 ‘zegen.’ 't Schynt 'n zaak van zeer précaire hoedanigheid te
			 wezen.
		  Vitters namelyk zouden alweer kunnen vragen, waarom de deugd en de
			 krygskunde van de Bondgenooten, onzen-lieven-heer en den prins zoo in 't nauw
			 joegen, dat ze de reputatie van die twee aanvoerders lieten afhangen van 'n
			 enkel ‘punt?’ Een gewoon sterveling zou meenen dat men goden en
			 prinsen niet moest blootstellen aan 'n échec, als toch ligt kan
			 voorkomen wanneer één man vechten moet tegen zes. Bovendien had
			 onze ‘Heer’ weinig of geen kavallerie by z'n vierd'halfduizend man.
			 Kortom z'n pozitie was inderdaad misselyk, en men moest ‘Heer’ of
			 gerestaureerde prins wezen, om er zich met fatsoen doorteslaan.
		  Hoe de ‘Heer’ 't aanlei om z'n reputatie als oud
			 veldheer te handhaven, beschryft onze scheltema niet. Maar de prins...
			 
		  
		  Wat denkt ge dat de prins deed?
		  
		  Wat zoudt gy gedaan hebben, lezer?
{==166==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Ik spaar u 't antwoord op deze vraag. Met al den eerbied dien ik uw
			 deugd en krygskunde schuldig ben, mag ik u niet in den folterpoel werpen van de
			 mirakelzoekende gedachten-inspanning die noodig is om heel uit de verte iets te
			 vinden dat... 
		  
		  Die fraze verveelt me. De prins... 
		  
		  Schrikt niet, Nederlanders!
		  
		  De prins... 
		  
		  Hoor eens, de ‘Heer’ moet toch zeker 'n handje geholpen
			 hebben. Zoo 'n prins is dan toch, alles wel beschouwd, maar 'n mensch. En dan
			 kersversch van de kostschool!
		  
		  De prins... 
		  
		  Waar blyf je nu, held van de Moskowa, gewezen brave des
			 braves?
		  
		  De prins... 
		  
		  scheltema verzekert het, Nederland gelooft het... 
		  
		  Natuurlyk! Wie eens aan 't gelooven is, gelooft alles. Vooral van 'n
			 prins.
		  
		  De prins... 
		  
		  Arme, arme, domme maarschalk! Wat doe je n-ook tegen 'n prins te
			 vechten die samendoet met 'n ‘Heer’ en wiens daden straks zullen
			 worden bezongen door Mr. jacobus scheltema, voor 't Nederlandsche
			 volk!
		  
		  De prins... 
		  
		  Als-i 't niet gedaan had, waren de aartsengelen mobiel
			 gemaakt. Cherubim scherpten hun vlammende zwaarden. De Seraphynen oefenden zich
			 op de turksche trom. De zevende ban van de hemelsche heerscharen -
			 weduwnaar-engelen met achterkleinkinderen, denk ik - stond op 't punt
			 uitterukken om den geweldenaar die vyftien jaren lang den ‘Heer’
			 zoo gruwelyk geërgerd had... 
		  
		  Maar 't hoefde niet. Want de prins... 
		  
		  Michael sloeg in 'n hemelschen krygsraad 'n maatregel voor,
			 die in II Koningen 19 vs. 35 van goed effekt
			 geweest, en door laatste-veldtochtbeschryvers van die dagen hoog opgehemeld
		  	was. Maar de stumpert vond geen byval. Ten-eer-
{==167==} {>>pagina-aanduiding<<}
ste omdat sedert
			 dien tyd 
			 caesar en groote
			 frederik de krygstaktiek zoo verbazend gewyzigd hadden, dat de
			 michaëlische manier kompleet gedemodeerd was. Vervolgens omdat de meeste
			 hemel-oversten er vast en stellig op rekenden dat prins willem op z'n
			 eigen houtje wel raad weten zou.
		  
		  En deze opinie was zoo gek niet. Want onze prins... 
		  
		  't Leger van de Assyriers in II Koningen 19 bedroeg
			 honderd-vyf-en-tachtig duizend man. Nadat het in één nacht door
			 den ‘Engel des Heeren’ verslagen was, schynt sanherib - de
			 Korsikaan van die dagen - nog besef gehad te hebben om naar huis te gaan,
			 althans we lezen in vs. 36 dat-i terugkeerde naar zyn Parys ‘en dat hy
			 daar bleef’ ... 't verstandigste, dunkt me, wat de man doen kon na
			 zoo'n onpleizierige ontmoeting in den vreemde. Er blykt hieruit dat het
			 verdriet over z'n zonderlinge nederlaag 'm niet in 't hoofd was geslagen. Maar,
			 eilieve, hoe zou 't hem gegaan zyn, wanneer-i in-plaats van zoo'n
			 ‘Engel’ eens den prins van Oranje tegenover zich gehad had?
		  
		  Deze namelyk... 
		  
		  O, hoe duidelyk wordt de Schrift, als we acht-slaan op Gods vinger
			 in de Historie! Vragen niet sommige wysneuzen, waarom er heden-ten-dage geen
			 wonderen meer gebeuren? Dringen niet telkens in vloeken en gebeden alle
			 kleingeloovigen op 't uitrukken van de Hemelsche legioenen aan? Vergeten ze
			 niet gedurig dat alle michaels volkomen overbodig zyn, zoodra
			 letterprinsen hun kollegaas op gevaarlyke ‘punten’ 't vlammend
			 zwaard in de hand drukken, en stralende nimben op 't hoofd? Eilieve, wat hebben
			 we verder te maken met michaellen en gabriellen en
			 azaellen en al die oude ellen, indien we de wonderen aanschouwen die
			 thans volgens 't nieuwe stelsel van deugd en krygskunde worden uitgericht door
			 prille helden... 
		  
		  Want pril was-i, de prins die in één
			 achternamiddag...
		  
		  Honderd-vyf-en-tachtig-duizend Assyrische officieren,
			 onderofficieren en manschappen - geneeskundige dienst, trein en marketentsters
			 niet meegerekend, denk ik - kunnen 'n zeer respektabel leger hebben uitgemaakt.
			 En de verdelging daarvan in één nacht, zonder getrokken geschut,
			 zonder achterladers, zonder mitrailleuse, zonder nitro-glycerine,
			 zonder courantengeschryf, zonder korrespondentie-artikelen... 't is inderdaad
			 sterk.
		  
{==168==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Maar wat is dit alles by de daden van 'n
			 scheltema's-nederlandschen prins, die... 
		  
		  Sanherib ging naar-huis, en hy blééf 'r. Maar
			 
			 ney, die heel wat anders te
			 bestryden had dan zoo'n doodslaanden engel, zal de kracht niet gehad hebben
			 naar Ninive terugtekeeren. Ik denk dat-i flauw gevallen is, toen de prins...
			 
		  
		  Want deze ontzag zich niet... 
		  
		  Scheltema vergeet te zeggen of hy erg vermagerde gedurende
			 't overpeinzen van z'n krygsplan. Ook of er 'n H. Geestvlam op z'n schedel
			 neerdaalde, toen-i...
		  
		  Dit is te veronderstellen. Almede dat de ouwerwetsche
			 michael gepensioneerd is.
		  
		  De prins dan... 
		  
		  Lezer, ge klaagt dat ik u zoo lang laat wachten op de mededeeling
			 van wat de prins deed? Ge hebt ongelyk. Het staat u vry als sanherib
			 naar-huis te gaan, en ‘daar te blyven.’ Wat my betreft, ik schryf
			 naar 't me lust. Indien 't u niet bevalt, bedenk dat die Assyriers ook geen
			 pleizierig lot hadden. Bovendien wie gaarne wonderen verneemt, moet er zich den
			 tyd toe gunnen. Ge wacht immers ook wel geduldig op de tyding van al wat er
			 incroyabels zal verricht worden door de helden die thans aan beide zyden van
			 den Ryn gereed-staan de aartsengelen overbodig te maken? En de Scheltemaas die
			 de feiten zullen verkondigen, wachten immers ook? Zyt ge beter dan zy?
		  Vermaak u intusschen met wat oefening in 't lezen van
			 militaire rapporten. Dit kan eerlang z'n nut hebben.
		  
		  Maar aan alles komt 'n eind. De prins dan...
		  
		  Let wel op de gegevens. Er was 'n maarschalk, 'n fameus
			 ‘punt’ en 'n jonge held. De jonge held had het ‘punt’
			 en vierduizend man. De maarschalk wou dit ‘punt’ hebben, en voerde
			 bevel over twintig, dertigduizend fransche Assyriers die 't voor hem nemen
			 moesten. Van dit ‘punt’ hing alles af. Vaderland, eer, geloof,
			 zedelykheid, hemelsche reputatie, beurscours, alles! En toch nam die maarschalk
			 dat omineuze ‘punt’ niet! Waardoor was de held van de Moskowa op
			 eenmaal zoo dom of zoo lafhartig geworden? Had-i 't besef van militaire
			 ‘punten’ verloren? Zoud-i niet gedurfd hebben? Niets van dat alles.
			 Hy durfde wel en wilde wel, maar de prins - wie kan ook op zoo-iets verdacht
			 zyn - de prins... verschalkte hem! Ik weet wel, dat ik u dit reeds
			 gezegd heb, 
{==169==} {>>pagina-aanduiding<<}
 lezer, maar ge zult met genoegen u nòg-eens
			 verbazen, dunkt me. Welaan dan. Onze jonge prins verschalkte den ouden
			 ney.
		  
		  Dat 's wat ànders, niet waar, dan II Koningen 19!
		  
		  Is 't wonder dat michael zich beschaamd terugtrekt? Is 't
			 wonder dat er geen wonderen meer gebeuren na zóó'n wonder?
		
		
		  754.

		  Lezer, my is die satire te gerekt, en ik ben bly dat ze byna
			 uit is. Voor 't lezend Nederland dat nog altyd z'n scheltemasche snorkeryen
			 mooi vindt, is ze noch te lang noch te leelyk. Alles is goed genoeg voor 'n
			 publiek dat tevreden is met 'n letterkunde als sedert het verjagen van den
			 korsikaansche dwingeland werd, en nog dagelyks wordt opgedischt. (Zie 't
			 slot van 
			 515.)
		  
		  Ja, ney werd verschalkt door den prins van Oranje. Deze
			 namelyk:
		  
		  ‘wist, door ruiters van verschillende monteringen zich nu
			 hier dan daar te doen zien, en door andere behendige manoeuvres... 
		  
		  Scheltema zegt niet welke? Ik denk dat de jonge held 'n
			 spiegeltjen op z'n shako zal gezet hebben.
		  
		  ...hy wist daardoor zijne magt grooter te doen schijnen in het
			 oog des vijands, dan zij in waarheid was. De Maarschalk werd hierdoor in ontzag
			 gehouden, en van het schijnbaar (blykbaar?) voornemen tot den aanval
			 afgetrokken, vooral dewijl de stelling der onzen aan de regterhand gedekt was
			 door de punt van een bosch, dat enz.
		  
		  Er kwam alzoo nòg 'n punt in 't spel, en wel ditmaal 'n
			 boschpunt. leder zal erkennen dat dit 'n heerlyk ding is, en we staan verbaasd
			 over de scherpzinnigheid van den prillen veldheer die 't eene punt wist te
			 gebruiken om de rechterhand van 't andere punt te dekken. Doch hoe stygt onze
			 bewondering als we 't oog slaan op die ingenieuze parade met
			 ‘verschillende monteeringen?’ En op de... goedigheid van den
			 vyand die zich uit ontzag voor zoo'n puntig genie laat terughouden van
			 aanval?
		  In sommige kinderverhalen speelt de krygslist om roovers
			 afteschrikken door 't roepen van allerlei mansnamen, 'n groote rol. Zou prins
			 willem de oorspronkelyke auteur van deze vertellinkjes wezen? 't Is
			 toch niet te veronderstellen dat de Natuur twee koppen kan voortbrengen,
			 waarin zulke verheven diepzinnighedens worden uitgebroed.
		  Maar... we zyn er nog niet! Nog verder gaat de krygs-
		  	
{==170==} {>>pagina-aanduiding<<}
kunde van den jeugdigen vaderland- en Europa-redder. Misschien
			 voorzag-i dat z'n list eenmaal zou worden nageaapt, gevulgarizeerd. Dit
			 màg niet. Met de uiterste inspanning van z'n bewonderenswaardig
			 oorlogsgenie gebruikt-i de fameuze punt van dat bosch... de punt die reeds
			 dienst deed door 't dekken des rechtervleugels van al die monteeringen... 
		  
		  Ik voor my denk dat die ‘punt’ tevens gebruikt werd als
			 kleedkamer. 't Ware ongepast, te meenen dat al deze deugdzamen zich uit- om-
			 over- en aankleedden coram populo. Bovendien, de vyand mocht geen
			 getuige zyn van de voordurende toiletverandering.
		  
		  De punt dan die reeds diende tot dekking van vleugel, verschalking
			 en eerbaarheid, werd tevens gebruikt: ‘om de aankomst van troepen voor
			 't oog des vijands te verbergen.’ O, dubbel, drie- vier- tiendubbel
			 verschalkte 
			 ney! 'n Gewoon bedrogene zou uit
			 't verschil van uniform besloten hebben tot de meening dat de vyand sterk was.
			 Welk lot wacht, den arme, die later, by 't voor den dag komen van alles wat
			 zich verschool achter die omineuze boschpunt, tot de verdrietige erkenning
			 wordt genoopt, dat-i, tegen alle krygskundige ervaring in, precies de waarheid
			 had geraden? En hoe betalen we onzen ‘tol van hulde’ - styl uit den
			 restauratietyd - aan den halfgod die den vyand neerdondert met zulke
			 ingewikkelde kombinatien? Is 't niet - leen my 'n gepast woord, o muzen! - is
			 't niet fameus, z'n troepen schynbaar te vermenigvuldigen, en ze
			 wegtestoppen te-gelyker-tyd? Is er iets diepzinnigers te bedenken
			 dan proteus en sfinx te zyn in 'tzelfde oogenblik? Meer en
			 minder te schynen dan men is? De eene helft van z'n kracht te verbergen, en de
			 andere voortegoochelen als dubbel? En nu vraag ik welke bewondering ons zou
			 aangrypen, indien 
			 scheltema eens
			 ‘àl de zoo vernuftig bedachte maatregelen’ had
			 gelieven te ‘ontwikkelen, waarmee de jonge held veteranen
			 verkloekte?’ Verzwygt hy die uit meelyden met onze
			 bewonderingsorganen die wellicht bezwyken zouden? Of... 
		  
		  Hoor eens, lezer, ik stel u voor, iets minder goedaardigdom te wezen
			 dan michel ney, en eens te kyken achter de punt van 't bosch waar onze
			 schryvers de soldaatjes van hun rhetoriek aankleeden. Ik gis dat ze vaak den
			 slimmen willem van Oranje in slimheid overtreffen. Niet alleen dat ze
			 'n onnozel jagertje beurtelings uitdosschen als kurassier, huzaar of
			 yzervreter, maar er blykt dat ze vaak, wèl beschouwd, 
{==171==} {>>pagina-aanduiding<<}
 maar
			 één mannequin kommandeeren, dien ze, om u te bedriegen,
			 aankleeden als iets dat - heel uit de verte, en in 't oog van onkundigen
			 slechts - kan doorgaan voor 'n soldaat uit de school van gezonde
			 redeneering.
		  
		  Om aan dàt bedrog 'n eind te maken, verzoek ik u... ik bid
			 u... ik smeek u, lezer, tracht te leeren lezen!
		
		
		  755.

		  Die Mr. 
			 jacobus scheltema was 'n
			 auctor laureatus. Men vond z'n boek ‘heel mooi.’ 
			 Willem I noemde het ‘bondig
			 geschreven, en 't kenmerk der waarheid dragende.’ 't Is een van de
			 deftigste werken die in ons land over de gebeurtenissen van 1815 verschenen.
			 Scheltema behoorde tot de keur van de natie, tot dat gedeelte namelyk,
			 waaruit men ridders van den Leeuw en leden van 't Koninklyk Instituut koos. Z'n
			 werk is wel-is-waar vol zotterny en gemeenheid, maar... 't is niet zotter of
			 gemeener dan de heele litteratuur van dien tyd, waarmee toch ons Nederland
			 opgetogen was.
		  
		  Natuurlyk, men kon niet lezen!
		  
		  Zotterny? Lezer, ik ben overtuigd dat ge niet weet wat al zoo
			 de gevolgen zouden zyn van 't huwelyk der Russische Grootvorstin met onzen
			 Kroonprins? Dood-eenvoudig dat:
		  
		  ‘Niet alteen de betrekkingen tusschen de Nederlanden en
			 Rusland worden aan-een gevlochten, maar wij zien reeds door den teedersten band
			 eene sluitknoop gelegd, welke beide Rijken en Volken nauwer dan ooit
			 vereenigt.’ 
		  
		  Hebt ge ooit iets van die teedere banden en sluitknoopen gemerkt? Ik
			 niet. Scheltema's boek wemelt van zulke frazen. En de Nederlandsche
			 lezer was tevreden... omdat-i niet lezen kon.
		  
		  Gemeenheid? In welk hoekje van z'n vaderlandlievende ziel
			 verstopte vóór 1815, die schryver - en z'n legio geestverwanten!
			 - al de bitterheid tegen napoleon en de Franschen, die zich na
			 Waterloo zoo uitbundig openbaarde in scheldwoorden? Is 't niet of de fabel van
			 den coup de l'âne voor ons publiek geschreven is? (515,  
			 516.) Is er geen laagheid in dat uitjouwen
			 van 'n verwonnen vyand? Laagheid vooral in-verband met het kruipen voor z'n
			 overmacht, toen men nog niet door schalke prinsen en ‘Heeren’ van
			 hem verlost was?
		  
		  Maar de lezer was tevreden met al de zotterny en al de gemeenheid
			 die de voorgangers van de Natie hem durfden voorzetten. Tevreden... omdat-i
			 niet lezen kon.
		
		
{==172==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  756.

		  En 't is er niet beter op geworden sedert scheltema. Nu, als voor vyftig jaar, ergert zich
			 ieder die 't met waarheid wel meent, over 't brutaal misbruik dat er van
			 't woord wordt gemaakt. Het is alsof de schryvers er op rekenen dat er
			 voor 't verwrongen oordeel geen herstel mogelyk, en dat geen leugen te grof, te
			 plomp is, om door ‘Publiek’ te worden geslikt. De
			 frazenleveranciers vertrouwen zóó vast op de verkeerde gewoonte
			 van niet-begrypen (462) dat ze zich niet de minste
			 moeite getroosten, om 'n verkoopbaar aanzien te geven aan de ter-markt
			 gebrachte ongerymdheid. Maak u gereed, lezer, tot het ontvangen van
			 vechtrapporten vol ‘kogelregens’ die alle man volkomen droog laten.
			 Met ‘moorddadige vuren’ die niemand branden.
		  't Is heden 3 Augustus 1870. De eigenlyke oorlog is nog niet
			 begonnen - ik denk dat men zich in de beide kampen bezighoudt met
			 ‘verschalken’ en krygskunde - en volgens de dagbladen is er
			 reeds meer kruit verschoten dan noodig wezen zou om 'n heel leger Assyriers te
			 vernietigen. Er heerscht alom groote behoefte aan wat oefening in
			 schyfschieten, en... in lezen.
		  
		  De couranten... doch wy zagen 't reeds, ze hebben te weinig tyd en
			 te veel ruimte om waar te zyn. De deftige schryvers dan, die wel tyd tot liegen
			 hebben, maar voor de waarheid geen plaats, plegen aanhoudend het bedrog
			 waartegen ik waarschuw. Ik noodig ieder lezer uit, zich toeteleggen op
			 wat begrip. Zoodra de auteurs bemerken dat hun vervalschte waren niet
			 meer gangbaar zyn, zullen ze, òf zich moeten behelpen met de gehate
			 waarheid, òf... welnu: ‘qu'ils se fassent maçon, ci
			 c'est là leur métier.’ 
		
		
		  757.

		  Ik lees in de Kölnische-Zeitung van 1 Augustus 1870:
		  
		  Saarbrücken 31 Juli. Der gestrigen matinee...
			 
		  
		  Ook den vorigen morgen namelyk waren er heldendaden uitgevoerd.
		  
		  ...folgte auch noch eine Abend- Unterhaltung. Lieutenant 
			 von Voigt der bei Breback die
			 Feldwache hatte, wurde, als er Abends gegen Blittersdorf vorritt, aus dem
			 Waldabhange für seine eigene person mit einen französischen
			 Kugelregen ausgestattet. Nach seiner Aeusserung hat er minuten lang dem
			 Schnellfeuer der Franzosen, das Pelotonweise auf ihn fiel, sich nicht entziehen
			 können. Hunderte von Schüssen, mindestens 30 Gewehre auf eine
			 Person... 
		  
		  't Is te voorzien dat de lezers van dit oorlogsverhaal - 't
		  	op-
{==173==} {>>pagina-aanduiding<<}
schrift is: krieg, en de brave Kölnische
			 bedoelt hiermee niets satyrieks - zich nu Herr Lieutenant von
			 voigt voorstellen als 'n schuimspaan of zeef. Tot m'n groot genoegen kan ik
			 hem verzekeren dat die officier volkomen welvarend is, en gereed tot nieuwe
			 heldendaden, gelyk de couranten om die meetedeelen, en Publiek om ze voor goede
			 munt aantenemen.
		  De ‘korrespondent van 't oorlogstooneel’ sprak dezer
			 dagen in 'tzelfde blad van 'n mörderisches Feuer dat alweder al de
			 daaraan ausgesetzte soldaten geen haartje zengde. Die korrespondent heet
			 
			 wachenhusen, en is 'n schryver
			 van zekeren naam, iets wat trouwens op dit oogenblik in Duitschland niet veel
			 zeggen wil.
		  Ik kan dergelyke voorbeelden by honderden aanhalen, doch bepaal me
			 by deze twee die voldoende bewyzen dat ik niet overdryf. Wat sarkasme schynt,
			 is eenvoudige waarheid.
			 (Later onder de korrektie bygevoegd. By
				den voortgang des oorlogs nemen de leugens aanhoudend toe in brutaal miskennen
				van 't gezond verstand der lezers. 't Is ergerlyk!)
		
		
		  758.

		  Het betoog van de stelling dat er geen boek is, waaruit niet kan
			 geleerd worden hoe men niet schryven moet, is in de laatste nummers
			 saamgevloeid met den wensch om eenige afbreuk te doen aan den roof dien 't
			 militarismus dagelyks ongestraft begaat aan 't gezond verstand, en hierom koos
			 ik als voorbeeld van slechtschryvery, 'n bydrage uit de krygsgeschiedenis.
			 Ter-zyner-tyd hoop ik eenige bladzyden te wyden - misschien 'n boekdeel - aan
			 uitbreiding en toelichting van de stelling in 475. Er
			 is geen vak - na de theologie altoos - waarin meer misbruik wordt gemaakt van
			 de algemeene onbedrevenheid in lezen, dan in de kwasi-wetenschappelyke
			 lafhartigheid die men krygskunde noemt. En - we zagen 't in scheltema
			 - liegende helden vinden terstond liegende schryvers die hen te-hulp komen in
			 't bedriegen van de menigte. Om aantetoonen hoe weinig vertrouwen men schenken
			 kan aan den Redenaar, die oneindig minder van Kritiek heeft te vreezen
			 dan 'n Schryver wiens arbeid kan worden onderworpen aan nauwkeurig
			 onderzoek, zeide ik in 
			 718 twee voorbeelden te willen geven van de
			 wyze waarop misbruik wordt gemaakt van 't woord.
		  De publiekspreker staat ten-opzichte van de mogelykheid om z'n taal
			 te onderwerpen aan nauwkeurig onderzoek, tusschen den deftigen schryver en den
			 koffiehuis-habitué in. Deze verhouding - in-verband met al 't
			 oorlogsgebrul dat me stoort in m'n werk - noopte my 'n sprong te doen van de
			 
{==174==} {>>pagina-aanduiding<<}
 firma spoorzaag & Cie op
			 ‘napoleons laatste Veldtogt door Mr. jacobus scheltema.’ 
		  Door 't aanwyzen van de grenzen, meen ik den inhoud bepaald te
			 hebben die daartusschen ligt.
		  Publiek's tevredenheid met spoorzagery en schryvers-bombast op
			 deftige wys voorgedragen, geeft ons den maatstaf van de wyze waarop in
			 publieke voordrachten kan worden omgesprongen met de waarheid. Maar hoe
			 schryvers 't aanleggen om...
		
		
		  759.

		  Oorlogsgebrul dat me hindert in m'n werk?
		  Och, waren 't alleen die zwygende ossen en schreeuwende soldaten...
			 
		  Maar de leugens! De schryversleugens!
		  Daar zit ik me intespannen om zoo duidelyk mogelyk te zeggen wat ik
			 voor waar houd, ik put me uit in 't zoeken van de meest juiste, de minst
			 verdraaibare uitdrukking... en al wat me onder oogen komt - dagbladen,
			 politieke beschouwingen, legerbulletins - alles wemelt van onwaarheid.
		  En dat is welkom! De lezer hongert naar leugens. Welke kans blyft my
			 over, gehoord te worden?
		  Dagen lang was ik onmachtig 'n denkbeeld intekleeden. Moet ik
			 vertellen van onschadelyke kogelregens? Van wegloopende dapperheid? Van...
			 krygskunst?
		  
		  Ik kàn 't niet.
		  
		  M'n gemoed is bitter.
		  
		  Gy helden die aan gene zyde van den Ryn uitgalmt dat ge vechten wilt
			 en doodslaan, slaat-dood en vecht! Er zyn menschen genoeg op de wereld...
			 te-veel misschien.
		  
		  Doch waarheid is er niet te-veel, en haar vermoordt ge met uw
			 geschreeuw.
		  
		  Gy die overwinnen wilt of sterven... sterft of overwint in 's
			 hemels-naam, maar laat u niet langs m'n woning leiden als gevangenen die
			 niemendal overwonnen, en volstrekt niet gestorven zyn.
		  
		  Gy die op krygskunst pocht, wacht met uw zelfroem, tot ge 'n vyand
			 vindt die staan blyft!
		  
		  Frankryk sterft aan z'n frazen.
		  
		  Duitschland zal aan frazen bezwyken.
		  
		  Och, als men lezen kon!
		
		
{==175==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  760.

		  Ik had ongelyk, voorbeelden van leugengeschryf te ontleenen
			 aan scheltema. 'n Paar dagen wachtens zou my 'n staaltje bezorgd
			 hebben, dat wellicht in deze tyds-omstandigheden dieper indruk had
			 gemaakt. De generaal 
			 von moltke legt den volke
			 zyn krygskunde bloot. Die strateeg levert
			 me allergemüthlichst de bewyzen voor m'n stelling over de
			 vechtkunst, die ik anders uit veel rapporten en krygskundige werken had moeten
			 by-eensprokkelen. Ik ben hem grooten dank schuldig. Maar deze dankbaarheid is
			 niet te vergelyken by de verbazing over de brutale onnoozelheid die zich
			 zóó bloot geeft, en over de bêtise van Europa dat
			 aan de in von moltke's geschryf vervatteenthüllungen
			 waarde hecht.
		  Bedriegt de man anderen alleen, of tevens zichzelf? Meent-i
			 inderdaad wat degelyks verkondigd te hebben?
		  't Is wel mogelyk. En in dit denkbeeld zal-i waarschynlyk ten-grave
			 gaan.
		  Lang na ons nog zullen anderen zich op hèm, op zyn
			 krygskundige voorschriften beroepen. En dit zal zoo blyven tot men eens
			 eindelyk tegen-over 'n vyand staat die lezen kan en uit de studie van de
			 krygsgeschiedenis geleerd heeft dat de ware krygskunde in moed en karakter
			 bestaat. Men zal dan inzien... 
		  Neen, toch niet! Na 
			 alexander, na cesar,
			 na frederik den Groote, na 
			 napoleon I - generaals die hun
			 overwinningen aan 't minachten van de schoolregels te danken hadden! -
			 vergaapt zich nog immer 't leugenbegeerig publiek aan praatjes over 'n
			 wetenschap die geen wetenschap is. 't Is moeielyk iets waars te plaatsen by
			 zoo'n geeuwhonger naar bedrog. En daarom voelde ik my door bitterheid gestoord
			 in m'n arbeid.
		  Op von moltke's krygskunde zal ik ter-zyner-tyd terugkomen.
			 De Muurlingen in uniform hebben me reeds te lang in m'n gedachtenloop gestoord.
			 Ik zal trachten de oogen aftewenden van den waarheidsmoord waarop strategen en
			 publicisten hun lezers vergasten, en m'n beschouwingen over Publieke
			 Voordrachten met den kommentaar over ‘vrye-studie’
			 voorttezetten... 
		  
		  Weer 'n overwinnings-depêche! Ik geloof 't graag, de vyand
			 loopt weg. In-plaats van ossen en helden, zie ik nu dagelyks honderden
			 gevangenen voorby-dryven. Al die individuen staan by den Burgerlyken Stand
			 geregistreerd als: van 't mannelyk geslacht. Hebben die Franschen 'n eed
			 gedaan, aan von moltke's krygskunde 'n anstrich van degelykheid
			 te geven door succes? Dit zal niet lukken, na z'n al te naïve
		  	enthül-
{==176==} {>>pagina-aanduiding<<}
lungen. Ik kan lezen, en zal trachten anderen
			 optewekken dit ook te leeren.
		  En nu: guerre à la guerre. Ik ben misselyk van al den
			 heldenmoed ‘unserer tapferen Landwehrmänner.’ 't Gebluf
			 op de al te gemakkelyke overwinning is byna even walgelyk als de vieze
			 lafhartigheid die deze overwinning zoo gemakkelyk maakt.
		  
		  Och, als men lezen kon!
			 Noot van 1874. Al deze beschouwingen
				hebben weer niet gebaat. De vechtrapporten van atjin zyn als klokspys
				geslikt. Eenige dagen nadat de kraton ‘onder 't bereik van
				geweervuur’ gebracht werd, was dat ding volgens bericht van dezelfde
				autoriteit die den Volke dit heuchelyk bericht had meegedeeld:
				‘onzichtbaar door 't ondoordringbaar bosch.’ De atjinezen
				vochten: ‘hardnekkig’ en ‘met
				doodsverachting.’ Toch was telkens het totaal van de gesneuvelden aan
				onzen kant, niet veel meer dan de bekende ‘één
				kozak’ uit de russische legerbulletins. Tegen wie dan toch
				hadden die doodverachtende Atjinezen zoo hardnekkig gevochten? Onder elkaar?
				Zóó zal 't wezen!
 Vanhier dan ook zeker dat men den
				kraton... leeg vond, toen-i met zooveel byzondere dapperheid
				‘berènd’ en genomen was. De vyanden hadden zich en
				famille òpgevochten. Die ‘berènning’ in 'n
				ondoordringbaar bosch, is overigens weer allerkrygskunstigst.
In 'n ander
				vechtrapport komt 'n lofrede voor, op... de Cholera, die onze troepen
				‘tot rust dwong.’ Dit was heel lief van de cholera. Want
				‘gedurende dezen tyd kreeg de vyand gebrek aan Levensmiddelen, en z'n
				volk verliep.’ Men kan hieruit zien dat de krygskunstige
				‘heer’ vorderingen in 't métier gemaakt heeft
				sedert de dagen van sanherib. Toen ‘sloeg’ z'n Engel den
				vyand met pestilentie of schrik. Heden-ten-dage bezoekt-i met z'n
				akeligheden de vrindjes. Maar het effekt schynt volkomen 'tzelfde te zyn.
				Variis divinis modis bene fit! Leve de cholera.
't Nederlandsch
				publiek heeft al deze zotternyen weer goedmoedig aangenomen, en staat gereed
				z'n fransen van de putte de millioenen te verschaffen, die noodig
				wezen zullen om in den Noordhoek van Sumatra vasten voet te houden. 't
				Innemen van dien Kraton - niet eens 'n vesting: ‘cyfer der
				gesneuvelden: drie man!’ - beteekent niets. Zal 't den minister
				gelukken de Natie wys-te-maken dat 'r op Sumatra hoofdsteden zyn, waarnaar het
				Land zich regelt? (Vgl. Noot 16 in de laatste uitgaaf van den
				Havelaar.)
En... hoe zullen de twisten met de handelslui en
				industrieelen van Singapore en Malakka beslecht worden, zegge: de
				onvermydelyke twisten met Engeland?
 Nederlanders, van Atjin begint
				de neerlaag!
Ik verneem uit de couranten dat het Volk
				jubelt...
Och, als men lezen kon!
			 Noot van 1876. Sedert vele maanden heb
				ik me bezig gehouden met aandachtig lezen van eenige geschiedschryvers
				die onzen zoogenaamden tachtigjarigen oorlog behandelen, en ik sta verbaasd 
				over de gemakkelykheid waarmee 'n geheel volk zich eeuwen lang bedriegen laat!
				Om de rezultaten van m'n onderzoekingen te staven, zou ik meer loisir
				moeten hebben dan Holland gewoon is aan z'n schryvers te gunnen. Jarenlange
				studie, gelyk dikwyls voor 't leveren van slechts één boekdeel
				noodig wezen zou, verkiest Nederland nu eenmaal niet te betalen. Evenmin
				vergoedt het de inspanning en de kosten die tot nauwkeurig doorzoeken van
				archieven vereischt worden. Wanneer, byv. zullen wy eens 'n ministerie hebben,
				dat kennis en vooroordeelvryheid genoeg bezit, om intezien dat 'n man als Dr. 
				a. van der linde met hoogleeraarsrang en 'n zeer ruim inkomen
				behoorde ten-arbeid gesteld te worden aan geschiedkundige onderzoekingen? Maar
				we weten nu eenmaal dat onze kieswetterige ministerfabriek geen
				richelieu's leveren kan. Staatslieden van de soort als waarmee wy ons
				moeten behelpen, weten ternauwernood wat studie is, en minder nog welke
				behoefte 'n volk als 't onze hebben zou aan wat nauwkeuriger kennis, dan
				op de officieele scholen gedoceerd wordt. Onze ministers hebben wel wat
				anders te doen dan Beschaving, Verlichting en Wetenschap in de hand te
				werken!
Wat nu myn voorloopige onderzoekingen omtrent dien
				‘oorlog met Spanje’ aangaat, lezer, ik kan geen woorden vinden voor
				den indruk dien de krygskundery van de Willemen en Mauritsen op my maakt, om nu
				niet te spreken van de fameuze ‘Heeren Staten.’ Op zeer
				weinig - liever vermeden! - uitzonderingen na, bestond aan weerszy
				de geheele taktiek in 't niet ontmoeten van den vyand. Ik zeg:
				taktiek en niet: strategie, want ik spreek van de zeer
				persoonlyke, zeer eigenbelangzuchtige taktiek van de bevelhebbers, zoowel
				aan onzen kant als aan de spaansche zyde. Het krygsvolk liep elkander -
				blykbaar ten-gevolge van stilzwygende, misschien zelfs van
				uitdrukkelyke, overeenkomst - zooveel mogelyk uit den weg. Men
				belegerde van-weerszy steden om de burgers te plunderen. Op
				zéér enkele uitzondering na, werd nooit 'n stad ontzet. Al
				wat de vyand deed, was op zyn beurt beleg voor 'n andere stad te slaan
				‘ten-einde de tegenparty van z'n opzet aftetrekken’ heette het,
				maar inderdaad om ook wat te plunderen te hebben. Gelyke bedoeling - en dit
				werd ronduit erkend! - had het ‘brandschatten’ en
				‘afloopen van 't platte land.’ De legers vochten niet tegen
				elkander, maar roofden vice versa eigendom van partikulieren.
				Om dit verklaarbaar te vinden, behoeft men slechts te weten dat de wederzydsche
				opperbevelhebbers 'n wettelyk aandeel van den buit ontvingen. De waarheid is
				dan ook geenszins dat er tachtig jaren geoorloogd is, maar dat men
				tachtig jaren lang, onder voorwendsel van oorlog, van weerskanten
				roovertje gespeeld heeft. Toen maurits en 
				spinola elkander in 1608
				ontmoetten en omarmden, maakten ze elkaar heel aardige komplimentjes over hun
				wederzydsche dapperhedens. Dit verwondert me niet. Maar dat ze 't deden zonder
				uittebersten in lachen, komt me vreemder voor. Uit hun eeuwige marschen en
				kontramarschen blykt immers duidelyk dat die twee helden elkaar verstonden
				comme deux larrons en foire, als diefje met diefjesmaat!
Een
				van de minst-verachtelyke figuren uit dien zoogenaamden vryheids-oorlog, is de
				Hertog van 
				alva. Hy was 'n trouw dienaar 
				van z'n meester, 'n oprecht en overtuigd aanhanger van z'n meeningen, en...
				hy verliet Nederland niet ryker dan-i gekomen was! Te
				Amsterdam liet-i zelfs schulden achter. De kapiteins-generaal uit
				het huis van Oranje werden schatryk. Men zie slechts wat er na den dood van den
				ellendigen 
				willem III, tusschen den koning
				van Pruisen en den jongen 
				willem IV te deelen
				viel!
Nederlanders, ik stel u voor, uw Geschiedenis eens te lezen,
				maar... niet in officieel-vaderlandslievende schoolboekjes, die aanbevolen
				worden door de van Regeeringswege benoemde Inspekteurs van
				Onderwys!
		
		
{==178==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  761.

		  (Vervolg: publieke voordrachten.) Om me te herstellen van den
			 verdrietigen indruk dien 't welig opschieten en gretig aannemen van leugens op
			 me maakt, keer ik op-eenmaal terug naar den man die te 's
			 Gravenhage zyn waarheid aan 'n straatpubliek trachtte te
			 verkondigen. (703) 't Zou me leed doen indien de
			 lezer zich verwonderde over m'n sympathie met dien redenaar. Ieder weet dat de
			 zaak waaraan-i zich toewydde, my ongerymd en zelfs verderfelyk voorkomt. Doch
			 verwondering over m'n deelneming in de aandoeningen die hem moeten bezield
			 hebben, zou my 'n bewys zyn dat m'n klacht over de pyn die de publiekspreker te
			 verduren heeft, slecht begrepen is. Het was me volkomen onverschillig
			 wàt de man z'n hoorders had meetedeelen. Hy kwam me oprecht voor. Hy
			 meende ter-goeder-trouw, eene waarheid - en wel 'n zeer belangryke! - gevonden
			 te hebben. Deze verovering had hem stryd gekost. Hy had geleden. Hy voelde zich
			 geroepen de vruchten van z'n nadenken, van z'n onderzoek - van z'n droomen of
			 wenschen misschien... om 't even! - te toonen, en de wys waarop dit alles
			 ontvangen werd, kwam te nauwkeurig overeen met myn ervaring, dan dat ik
			 'm niet gaarne de broederhand had toegestoken. Zeker zou 't hem bevreemd
			 hebben, indien-i geweten had dat in den groep die hem omgaf, geen hart warmer
			 voor hem klopte dan 't myne, het hart van 'n godloochenaar!
		  Ik heb den man bewonderd!
		
		
		  762.

		  En toch, tòch blyft het de vraag of de bittere ondervinding
			 die-n-i by deze gelegenheid opdeed, te vergelyken is met 'n anderen indruk
			 waaraan de publiekspreker is blootgesteld, en waarvan ik nog niets gezegd heb.
			 Er zyn toehoorders die middel vonden den oprechten waarheidzoeker nog dieper te
			 grieven dan door lompe plagery. Ik bedoel dezulken die schynen te laboreeren
			 aan moreele diabetes, aan de vreeselyke ziekte die alle voedsel in
			 suiker omzet. Ze kunnen geen woorden vinden om de moojigheid van 't gehoorde
			 naar 
{==179==} {>>pagina-aanduiding<<}
 eisch te loven. 't Is schoon, heerlyk, magnifiek... 
		  Laat ons aannemen dat de arme apostel 't standpunt niet bereikte,
			 dat ik vluchtig schetste in 
			 640. De toejuiching verrukt hem. Z'n gemoed
			 is opgetogen van voldoening. Er is 'n heerlyke zege behaald. Hy die in
			 afzondering stryd voerde tegen leugen, hy die 'n veldtocht ontwierp, waarin-i
			 poogde dat monster een van z'n duizend koppen aftehouwen, is geslaagd. By de
			 eerste oproeping vindt z'n stem weerklank. Is 't wonder dat z'n hart dreigt te
			 bersten van genot?
		  Helaas!
		  Hy weet nog niet, de onervarene, dat de groote vyand van 't
			 menschelyk geslacht, onwaarheid, juist in zoo'n toejuichend auditorium
			 z'n trouwsten bondgenoot heeft. Hy weet nog niet dat die onvoorwaardelyke
			 mooivindery een van de gewoonste middelen is om z'n taal krachteloos te maken.
			 By de eerste gelegenheid zal hem blyken dat de algemeene goedkeuring van z'n
			 woorden, de minst-kostbare manier is om den indruk daarvan te doen verflauwen,
			 en zoodra hy - naïf steunend op 't bondgenootschap dat zich openbaarde in
			 zoo luid geschreeuw - z'n medestryders oproept om pal te staan in den stryd
			 voor waarheid, ontdekt-i dat men 't zoo niet gemeend heeft. Dat mooivinden van
			 z'n woorden was maar par manière de faire.
		  Wat moet-i nu beoogen by 'n volgende gelegenheid? Hoort men hem
			 zonder blyken van geestdrift aan, dan is z'n streven onmiddelyk verydeld. En in
			 't omgekeerd geval weet-i, door ondervinding geleerd, dat de behaalde triumf 'n
			 neerlaag is, daar ze 't aantal vyanden, waarvan hy eenigen wenschte te
			 verpletteren, vermeerderd heeft met zooveel leugens als er toejuichende kreten
			 werden geuit.
		  Deze wyze van bestryding der waarheid is hierom zoo helsch, omdat ze
			 verraderlyk is. Wie zich aan de taak wydt het ‘Woord des Levens’ te
			 verkondigen - onverschillig of-i z'n vermeende kennis ontleende aan mystieke
			 bron of aan nauwgezet onderzoek van zaken die onder 't bereik vallen van z'n
			 begrip - is 'n goed mensch. Dit toch blykt uit den aard van z'n streven.
			 Er is iets kinderlyks in hem. Hy wantrouwt niet. Hy is 'r niet op verdacht dat
			 de door hem bestreden vyand zich verschuilt in de gelederen van hen die hy
			 tegen dien vyand te-wapen roept. Hy telt z'n aanhangers, waant zich sterk,
			 neemt maatregelen, maakt plannen - alles in verhouding met de hulp waarop-i
			 meent te kunnen rekenen - valt aan, en... bezwykt. De toejuichende
			 ‘vrienden van gister keeren zich tegen hem. Hoe dom ook, niet waar,
			 
{==180==} {>>pagina-aanduiding<<}
 te gelooven dat ze 't meenden?
		  Het aantal keeren dat ik op deze wyze bedrogen ben, is grooter dan
			 ik gaarne erken. Honderd malen heb ik na 't vervullen van 'n spreekbeurt en wat
			 daarop volgde, den slaap niet kunnen vatten uit opgetogenheid, omdat nu
			 eindelyk... 
		  Maar ten-laatste wordt ook de allernaïfste voorzichtig. Ik weet
			 nu wat het toejuichen van mooivinders waard is, en zal me gedragen naar die
			 kennis. Dit is plicht. Want al schryft de liefde voor, alles te dulden, alles
			 te vergeven, voor-zoo-ver slechts ons eigen belang werd gekrenkt, het kan toch
			 niet geoorloofd zyn de belangen van de waarheid in de waagschaal te
			 stellen, door haar willens en wetens overteleveren aan verraad.
		
		
		  763.

		  't Is te veronderstellen dat niet allen die den publiekspreker
			 trachten duizelig te maken door lof, dit doen met het bestemd voornemen om hem
			 later aftevallen en alleen te laten staan. Velen juichen gemakshalve toe, omdat
			 hiervan gewoonlyk minder ernstig reden wordt gevraagd dan van afkeuring. Dit
			 maakt echter de teleurstelling van den bedrogene niet minder grievend. Oprechte
			 ernstige tegenspraak ware hem liever geweest. Of meent men dat-i niet met
			 graagte elke gelegenheid zou aangrypen om z'n kennis te vermeerderen, en
			 genezen te worden van dwaling? De inspanning die-n-i ten-koste legde aan 't
			 gereed-maken van z'n ziel tot behoorlyke meedeeling van wat hy meent gevonden
			 te hebben, staat ons borg dat-i geen welmeenenden bondgenoot zal afwyzen. En
			 waarom ook? Bezit hy niet hoogmoed genoeg om zonder vrees voor vernedering,
			 iets aantenemen van 'n ander? Zou hy duchten, dat z'n kring van onderzoek zich
			 vernauwen zou, dat de voorraad optelossen vraagstukken zou uitgeput worden,
			 indien-i door anderen werd gewezen op 'n feit of denkbeeld dat aan z'n eigen
			 aandacht ontsnapte? Stelt hy z'n vatbaarheid tot verder doordringen in 't
			 onbekende, zóó laag dat-i terugschrikt voor 'n al te schralen
			 oogst, indien ook anderen 'n halm plukken, dien ze hem met welmeenendheid
			 toereiken? Dient hy de koningin van z'n hart zoo slecht, dat-i wangunst voelt
			 by de ontdekking, niet haar éénige dienaar te zyn?
		  Dit alles ware ongerymd, en zou stryden tegen de vermoedelyke
			 hoedanigheden van den publiekspreker zooals ik me dien voorstel, van hem
			 namelyk wiens hoofdeigenschap in hart bestaat. Reeds 
			 labruyère heeft gezegd:
			 la principale partie (qualité?) de l'orateur, c 'est la
			 probité. In die uitspraak 
{==181==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ligt meer diepte, dan in al
			 de schoolsche lessen van 
			 hugo blair of 
			 quintilianus. Toch had ook deze
			 besef van die waarheid, toen hy zeide: pectus est quod disertos
			 facit.
		  Valsheid, kleingeestige nyd, kinderachtige eigenliefde... dit alles
			 is onvereenigbaar met de stemming van den waarheidzoeker, die ik trachtte te
			 schetsen in de Inleiding van deze ideen.
			  * Dat veel redenaars hun roeping anders begrypen, doet hier
			 niet ter-zake, daar ik juist tegen dat verkeerd begrypen van hun roeping
			 optreed. Ik zou 't zeer natuurlyk vinden dat de voorlezer van 'n verhaaltje, de
			 deklamator van 'n gedicht, verklaarde volstrekt niets ondervonden te hebben van
			 wat ik opmerkte. Ik beschryf wat my weervoer. Laat anderen hùn
			 ervaring meedeelen.
		
		
		  764.

		  De redenaar waarvan ik spreek, moet om te kunnen optreden als
			 voorganger, iets te zeggen hebben. Hy moet de wereld kennen, die-n-i
			 naar de maat van zyn kracht hervormen wil. Hy moet alzoo in die wereld hebben
			 geleefd. Hy heeft geleden. ‘Wie steeds gelukkig was, schreef de eens
			 vergoodde, later miskende, romanschryver lafontaine, heeft slechts de
			 kleinste helft van 't leven gezien.’ Een redenaar moet gearbeid hebben.
			 Het opvangen, schiften, regelen en verwerken van de indrukken die 't leven hem
			 aanbood, was hem 'n nooit afgedane taak. Hy is vermoeid van 't eindeloos zoeken
			 naar verband tusschen oorzaak en gevolg. De bevruchting van z'n geest geschiedt
			 als by andere kunstenaars, maar... aanhoudend! Dracht en baring zyn by hem geen
			 sporadisch voorkomende ziele-processen... hy ontvangt, bewaart, bewerkt en moet
			 weergeven, altyd door! De beeldhouwer legt nu-en-dan z'n beitel ter-zy, en de
			 schilder 't penseel. 't Is hun vergund uitterusten van 't bespieden der Natuur
			 die de modellen levert van 't schoone. Maar nooit legt de waarheidzoeker op
			 algemeen gebied, zyn werktuigen neer. Elk voorwerp dat z'n zintuigen
			 waarnemen, zegt hem iets, vraagt hem iets, dwingt hem tot arbeid. Eeuwig door,
			 suist hem uit alles wat vorm of kleur heeft, uit alles wat geluid geeft, het
			 eindeloos: waarom? tegen. En waar-i oog en oor sluit, 
{==182==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 vervolgt hem de herinnering aan wat-i hoorde of zag, met dringende uitnoodiging
			 om oplossing.
		
		
		  765.

		  We hebben in het zoo-even aangehaald stuk dat m'n ideen
			 opent, gezien wat het loon is voor dat alles! En deze opmerking is geen klacht,
			 o neen! Ze is alweer 'n bydrage ter beantwoording van de vraag: of zoogenaamde
			 publieke spreekbeurten de geschiktste gelegenheid aanbieden om 't
			 gevondene meetedeelen? Of ze gunstig werken op de verspreiding van
			 waarheid?
		  Zoo neen - en reeds herhaaldelyk beantwoordde ik deze vraag
			 ontkennend - dan is redenary 'n kwaad dat met alle kracht behoort te worden
			 tegengegaan.
		  Ik weet - by treurige ondervinding, helaas! - dat ook de openbaring
			 van gedachten door schrift of druk, aanleiding geeft tot velerlei misverstand.
			 Maar den miskenden of verkeerd begrepen schryver blyft het beroep op 't
			 nageslacht. Wat door den tydgenoot verwrongen wordt - 'tzy dan met boos opzet,
			 hetzy door scheef oordeel - zal misschien door de naneef worden terecht gezet,
			 en de hoop hierop kan menigeen die moedeloos de pen wegwierp, opwekken haar
			 weer ter-hand te nemen om op-nieuw den stryd, den zwaren stryd, aantevangen
			 tegen dwaling en bedrog.
		  Het was in zulke stemming dat ik onlangs, na lang zwygen, besloot de
			 uitgave van deze ideen voorttezetten.
		  Sedert dien tyd ontviel wel weer herhaaldelyk de pen aan m'n hand,
			 maar plichtbesef dwingt me voorttegaan. (67)
		  Een opmerkzaam lezer zal telkens in m'n werk sporen van die stoornis
			 ontdekken. Niemand is meer dan ikzelf overtuigd van de onvolledigheid der
			 laatste nummers, en ik stel me dan ook voor, later nog-eens op 't schadelyke
			 van ‘Publieke Voordrachten’ in 't algemeen, terugtekomen.
			 Ook hier, gelyk van àl m'n arbeid, geldt het verdrietig nummer 
			 60.
		
		
		  766.

		  Wat overigens 't stuk ‘Over Vrye Studie’
		  in 't byzonder aangaat, ik zei reeds dat ik die nummers aanvankelyk heb
		  voorgedragen in 't studentengenootschap van dien naam, te Delft. Ik vond
		  daartoe aanleiding in 't hooren eener redevoering van den heer van vloten, die in 't licht gekomen is, en waarnaar
		  ik verwys. De geheel verschillende manier van behandeling zal onnoodig maken
		  aan welwillende lezers te verzekeren dat ik in 't minst niet bedoelde den
		  arbeid van dien moedigen geestverwant tegentewerken, of iets van wat hy over
		  Vrye Studie zei, te bestryden. Integendeel. Met ge-
{==183==} {>>pagina-aanduiding<<}
noegen hoorde
		  ik z'n flinke redevoering, die ik later met niet minder genoegen gelezen heb.
		  Maar instemmende met nagenoeg alles wat de heer v. vl. over dit
		  onderwerp zeide, bleef er naar myn inzien ruimte voor 'n andere opvatting, en
		  daarvan heb ik gebruik gemaakt.
		  Ik acht my tot deze opmerking verplicht, omdat er by sommigen zekere
			 neiging bestaat om munt te slaan uit schynbare verdeeldheid tusschen de leden
			 van 'n tegenparty. Ik ken personen en korporatien, die gaarne myn stuk over
			 Vrye Studie zouden willen doen voorkomen als in tegenspraak met dat van
			 den heer van vloten, en tegen deze poging protesteer ik. Indien ik
			 hier-en-daar de waarheid gezegd heb, belet dit niet volstrekt - en zelfs
			 volstrekt niet - dat de heer van vloten insgelyks wáár
			 kan geweest zyn. Ik beveel de lezing van z'n hartig stuk ten-zeerste aan.
			  *
		  Als bydrage eindelyk tot de gronden waarop ik publieke voordrachten
			 afkeur, verzoek ik den lezer zich aftevragen of 't aanhooren van m'n
			 beschouwingen over vrye studie voldoende kan geweest zyn, om de daarin
			 voorkomende denkbeelden te beoordeelen, te schiften, in zich optenemen of op
			 redelyken grond te bestryden? Dit ware my onaangenaam, daar ik hierin 'n hoogst
			 ongunstig kenmerk van 't gehalte myner ‘Vrye Studien’ zou
			 meenen te ontdekken.
		  Doch al ware dit onjuist gezien, ik hoop dat eenige kommentaar,
			 beantwoordende aan 't algemeen program van deze ideen (Zie
			 ‘vryen-arbeid’ druk van 1873,
		  blz. 100) niet onwelkom wezen zal, en wensch daarmee zoo geleidelyk
		  voorttegaan als 't rumoer van en over den oorlog - om nu niet te spreken van
		  verdriet en kommer - me zal veroorloven.
		
		
{==184==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  767.

		  (De algemeenheid van wanbegrip, 
			 541.) De vraag of dwaling nuttig kan zyn,
			 in den zin dien voltaire hieraan hechtte in
			 z'n bekende verhandeling: si l'erreur, enz., is géén
			 vraag. In de Wysbegeerte die alle vakken van wetenschap omvat, behoort
			 wel-is-waar met nog meer omzichtigheid dan in die onderdeelen, te worden
			 omgegaan met axioma's, maar déze eene grondstelling zullen wy toch wel
			 mogen aannemen, dat de begeerte om ‘wys’ te zyn, om te
			 ‘weten’ niet kan ten-doel hebben de zaken te leeren kennen zooals
			 ze niet zyn, maar zooals ze zyn, m.a.w. dat de wysgeer niet naar
			 dwaling streeft, doch waarheid zoekt.
		  Dat soms en zelfs vaak, 'n onwaarheid dezen of genen kan te-stade
			 komen in 'n voorbygaand belang, in byzondere verhoudingen - en op moreele
			 gronden is dit voordeel altyd slechts schynbaar - heeft met de religie van den
			 waarheidzoeker niets te maken. De arts is geroepen tot genezing, onverschillig
			 of de dood van z'n patient misschien voordeelig zou kunnen zyn voor 'n
			 erfgenaam. Middelen die den dood zouden verhaasten, mogen dezen nuttig
			 voorkomen met het oog op z'n eigen welvaart, ze behooren daarom geen plaats
			 intenemen in de ziektebehandeling van den geneesheer.
		  De wereld nu is vol hebzuchtige erfgenamen van deze soort. 't Is
			 hùn invloed die zoo vaak de waarheid smoort, en we zouden geneigd zyn
			 hieraan de ontzettende vruchtbaarheid van wanbegrippen toeteschryven, indien we
			 aan 't pozitief-booze zooveel esprit de conduite mochten toekennen. Maar
			 die eer ware te groot.
		
		
		  768.

		  Onverschilligheid, achteloosheid, traagheid, zyn tegen-
		  	
{==185==} {>>pagina-aanduiding<<}
standsters die de waarheid meer afbreuk doen, dan opzettelyk bedrog.
		  De Mensheid is te zwak om slecht te zyn.
		  Hoogstens weet ze zich optevoeren tot het kunstmatig instandhouden
			 van - nu eenmaal bestaande - verkeerde begrippen die 'n schynbaar voordeel
			 opleveren. Uitgevonden echter, opgedrongen, ingevoerd met beraamd
			 plan tot misbruik van de gevolgen, wordt 'n wanbegrip zelden. De erfgenamen van
			 de zieltogende waarheid vergiftigen de zieke niet. Ze dringen slechts den arts
			 op-zy, die haar genezen wil.
		
		
		  769.

		  De hoedanigheden die ik opnoemde als byzonder voordeelig werkend op
			 't kweeken of onderhouden van dwaling, vinden 'n machtigen bondgenoot in
			 verkeerd verstaan. We kunnen nu in 't midden laten, in-hoever deze fout
			 meer aan sprekers en schryvers of aan hoorders en lezers te wyten zy, doch
			 zéker is ‘taal’ nog immer 'n zeer onvolkomen middel
			 tot het meedeelen van onze gedachten, en vaak heeft de eenvoudigste stelling
			 behoefte aan 'n tal van uitleggingen en verklaringen, die op haar beurt - om
			 aan àlle misverstand den pas aftesnyden - tot in 't oneindige weer
			 zouden moeten worden toegelicht, en tegen verkeerde opvatting in bescherming
			 genomen.
		
		
		  770.

		  't Is moeielyk ons 'n juiste voorstelling te maken van de
			 gedachtenwisseling der menschen uit den gryzen voortyd, toen spraak-organen en
			 denkvermogen - in noodzakelyk verband met de zeer geringe ontwikkeling van de
			 taal - een nog wyder gaping dan thans veroorzaakten, tusschen alles wat men
			 waarnam of wilde meedeelen, en 't weinige dat men uiten kon. Er moet 'n tyd
			 geweest zyn, waarin kou en hitte beide met 'n gelyke interjektie - hu!
			 of zoo-iets - werden aangeduid, en ikzelf herinner my 'n Javaan te hebben
			 hooren klagen dat-i zich brandde, toen-i voor 't eerst 'n stukjen ys in
			 den mond nam.
		  Dit is zoo vreemd niet. Ik geloof niet dat één taal in
			 't bezit is van 'n werkwoord dat tot branden staat als vuur tot
			 ys. Kunnen wy - begunstigd met 'n woorden-evangelie d.v.
			 en t.w., dat allen wasdom benemen wil aan ons door eeuwen ontwikkeling
			 zoo moeielyk veroverd beetje taal - iemand vertellen hoe 'n roos riekt? Hoe
			 pieterselie smaakt? Kunnen wy, anders dan by zeer slordige benadering, 'n
			 klank beschryven?
		  Zoover zyn we nog in-lang niet. We hebben nog altyd 
{==186==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 iets te leeren van den genezen blinde, die den indruk welken 'n weide op hem
			 maakte, trachtte aanteduiden door 't blazen op 'n trompet. Hy vond die groene
			 kleur... schètterend.
			  * Van stoffelyke onderwerpen overgaande op de zoo veel
			 meer ingewikkelde aandoeningen van 't gemoed (16)
			 wordt de onevenredigheid tusschen indruk en middelen van uiting nog
			 grooter.
		
		
		  771.

		  We zyn van de onevenredigheid tusschen indruk, en middelen
			 van uiting zoo overtuigd, dat we 't zelfs 'n auteur - wiens ambacht het
			 schryven en beschryven is - al te goedig vergeven, wanneer-i ons herhaaldelyk
			 den afgezaagden deun naar 't hoofd werpt: dàt... dàt...
			 dàt... ‘is niet te beschryven.’ Deze betuiging zelf
			 geldt dan voor 'n soort van beschryving, en wordt als zoodanig aangenomen door
			 lezers die toch weigeren zouden de rekening te betalen voor 'n niet geleverde
			 tafel of kast, welke de schrynwerker had betuigd niet te kunnen maken.
		  
		  ‘De aanblik... 
		  
		  Vergeef 't germanisme. Men is ‘onze eigen’ korrespondent
			 van 'n hollandsche courant by 't hoofdkwartier van Prins X, Y, Z, en spreekt
			 dus duitsch... 
		  
		  ‘De aanblik van 't slagveld... niet te
			 beschryven!’ 
		  
		  Eilieve, waarde en zeer oorspronkelyke ‘eigen
			 korrespondent’ met dàt doel toch zond men u daarheen. In uw
			 hoedanigheid van Schlachtenbummler, zou juist dat beschryven uw taak
			 wezen.
		  
		  ‘De vreeselyke wanhoop der blondgelokte clara,
			 toen zy haren slanken minnaar sidderend zag nederknielen voor den...
			 
		  
		  'n Adjektief, o goden, voor dien zandhoop!
		  
		  Welnu, de wanhoop van die clara was ‘niet te
			 beschryven.’ 
		  
		  Maar, beste auteur, aandoenings-schrynwerker, ge hadt toch op u
			 genomen dat wanhoopstafeltje kant en klaar te leveren! En al uw byvoegelyke
			 naamwoorden bewyzen dat 
{==187==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ge 't leveren wildet, jazelfs gy
			 neemt den schyn aan, dat werkstuk geleverd te hèbben.
		  Slotsom: 't ware te wenschen dat ieder die zich zyner volkomen
			 onmacht bewust is, om weertegeven wat-i gevoelt, of zelfs om met wat schyn van
			 waarheid te pronken met wat-i niet voelt, zich eens-voor-al onbekwaam
			 verklaarde om meetespreken. Onbevoegde sprekers en schryvers namelyk werken den
			 noodlottigen wasdom van wanbegrippen op onverantwoordelyke wys in de hand, en
			 alzoo is ook op zedelyk gebied m'n stelling van toepassing: dat er geen boek
			 is, waaruit niet kan worden geleerd hoe men niet schryven moet.
		  Daar er nu - ook na Sultan 
			 omar en 't verbranden van de
			 bibliotheek te Straatsburg, waarmee de Pruisen dezer dagen heel
			 onnoodig hun overwinningen hebben geïllustreerd - nog altyd veel boeken in
			 de wereld zyn, zou reeds hierin alleen 'n oorzaak te vinden wezen, waarom de
			 mensheid gebukt gaat onder 'n zoo zwaren last van wanbegrippen.
			 Noot van 1876. Kostelyk voorbeeld van
				slechtschryvery! Lees: oorzaak t v w, van den zwaren last v w waaronder d m
				g g.
		
		
		  772.

		  En toch is 't de vraag, of de betrekkelyke armoede van de taal, de
			 onbekwaamheid van sprekers en schryvers, en 't belang dat velen - onjuist
			 redeneerende, en dus onzedelykerwyze - meenen te hebben by onwaarheid, zooveel
			 dwaling te-weeg brengt, opkweekt en in 't leven houdt, als de vervloekte
			 hebbelykheid van verkeerd verstaan. (523)
		  De dichter van 'n vaudeville of kluchtspel zou al spoedig worden
			 beschuldigd van overdryving, wanneer-i by 't schetsen der niaiserie van
			 'n lummel in knechtsrol, z'n kleuren ontleende aan de werkelykheid. Het komt
			 trouwens ook in andere opzichten dikwyls voor, dat 'n vermeende charge
			 minder overdreven is dan ze schynt (551,  
			 552) en dat de wereld zelf zich - in
			 háár taal, d.i. door 't feit - belast met het schryven van
			 rollen welker bouffonnerie ons op de planken zou voorkomen als overladen. Waar
			 schryvers in dit opzicht zondigen, is 't gewoonlyk door overdryving als
			 zoodanig. De fout ligt gewoonlyk niet hierin dat er te veel zotterny
			 wordt geleverd, maar de geleverde zotterny is verkeerd geteekend. De
			 Jokrisses en Pierrots op de planken trachten te begrypen.
			 Publiek echter, 't Volk, de Mensheid, is afkeerig van begrip. Men
			 wil bedrogen zyn: vult decipi! De hebbelykheid van
			 verkeerd-verstaan is 'n lievelingszonde, die meer dan elke andere -
			 eigenbelang zelfs niet uitgezonderd - 't streven van den enkele die waarheid
			 verkondigen wil, in den weg staat.
{==188==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Hebben zy, die zich sedert eeuwen den vereerenden titel van wysgeer
			 lieten aanleunen - in stoa, tempel-voorhof of akademische gehoorzaal, om
			 't even - over het algemeen hun plicht gedaan in 't pogen om hoorders en
			 volgelingen van deze noodlottige hebbelykheid te genezen? Neen.
		
		
		  773.

		  De meeste wysgeeren van beroep, zy die door de natie betaald worden
			 om 't Volk voortelichten, vonden 't beneden zich, aantedringen op juist
			 verstaan. Misschien ook huiverden zy terug voor het in 't leven roepen van 'n
			 opmerkzaamheid die ook van hùn kant zekere nauwkeurigheid van
			 uitdrukking zou noodzakelyk gemaakt hebben, waarover ze zich gemakshalve liever
			 niet bekommerden. (13)
		  Locke schynt hierop 'n gunstige
			 uitzondering gemaakt te hebben, en ik hoop terug te komen op zyn wyze
			 van opvatting der Wysbegeerte.
		  De meeste andere heeren zou men - voor-zoo-ver in dit betoogje
			 vereischt wordt - kunnen verdeelen in antieken en modernen, de laatsten
			 onder-verdeeld in wat ik nu gemakshalve fransche en duitsche school wil
			 noemen.
		  Hoe beantwoorden gewoonlyk die voorgangers aan den eisch welken men
			 den wysgeer stellen kan?
		  Behalve 
			 aristoteles en zeer weinige
			 anderen die de goedheid hadden zich eenigszins met de lieve Natuur te bemoeien,
			 meenden de Ouden te voldoen aan hun roeping als waarheidzoekers, door 't
			 formuleeren van 'n paar korte scherpgepunte frazen, of door 't aannemen van 'n
			 ongewone beschouwings- of levensmethode. Een-en-ander werd door vooringenomen
			 leerlingen als kort begrip van wetenschap, zedelykheid en staatkunde aangenomen
			 en verspreid. Nog heden-ten-dage geldt by velen zoo'n afgebrokkeld stuk wysheid
			 uit den voortyd, als 'n soort van orakel dat alle vragen beantwoordt, alle
			 bedenkingen oplost. Als 'n arkanum dat alle rampen geneest.
		  
		  ‘Lacht om alles!’ roept de een, en de wysheid is
			 gereed.
		  
		  ‘Weent om alles!’ schryft 'n ander voor, en de
			 bevredigde wereld treurt zich gelukkig.
		  
		  ‘Woont in 'n ton, en weest lomp tegen Alexander, raadt
			 'n derde aan. Dàt is de ware wysheid!’ 
		  
		  ‘Niemand gelukkig voor z'n dood!’ verzekert 'n
			 vierde, die vergeten heeft 'r by te zeggen of men nà z'n dood wel
			 gelukkig wezen zal. Enz.
		  
		  Het ware 'n al te gemakkelyk werk, door 't byeenbrengen 
{==189==} {>>pagina-aanduiding<<}
 der voorbeelden van zulke antieke extrakt-wysheid, aantetoonen hoe
			 weinig de oude filozofen op de hoogte waren van hun roeping. Hun uitspraken zyn
			 meerendeels onbeduidend, dikwyls duister, gewoonlyk onpraktisch, vaak zelfs
			 onwaar, en byna zonder uitzondering van niet de minste toepassing op de vraag:
			 wat is waarheid? Het onderzoek naar den aard der dingen stond by
			 de meesten, als 'n taak van geringer orde, op den achtergrond. Van 
			 solon wordt uitdrukkelyk vermeld
			 dat-i de kennis en de verklaring van natuurverschynselen verwaarloosde, om zich
			 uitsluitend toeteleggen op... zedekunde en politiek. De moraal en staatkunde
			 van dien wyze schynen dus buiten de Natuur gelegen te hebben... bien lui
			 fasse!
		
		
		  774.

		  Zulke watervreezende zwemmeesters levert de bende der moderne
			 wysgeeren in menigte op, en vooral de Duitsche school heeft 'n onverwinnelyken
			 afkeer van al wat is. In-stede van voorlichting, leverde deze aan 't
			 waarheid-behoevende Volk byna immer 'n verward, kwasi-diepzinnig weefsel van
			 frazen, welker inkleeding alleen van lust tot onderzoek afschrikt.
		  En ware dit laatste maar altyd het geval geweest! Nadeeliger nog
			 werkte de meening die velen zich opdrongen, dat men 't verkondigde
			 begreep, dat de ziel inderdaad gevoed werd door zulke spys. Het
			 was hiermee alweer als gewoonlyk: publiek wilde bedrogen zyn,
			 en kauwde gretig op de distelen die 
			 kant, 
			 fichte, hegel en dezulken hem voorzetten. Zoodra een van
			 deze namen zich leende tot schoolleus, was 'r geen eind aan den eetlust, en
			 menigeen die zich onverzadigd verklaard had, na 't gebruiken van Oud- en
			 Nieuw-Testament - waarin dan toch zeer veel schoons voorkomt, al beschouwe men
			 die boeken slechts uit 'n geschiedkundig en litterarisch oogpunt - betuigde
			 zeer voldaan te zyn na 't orberen van 'n reeks syllogismen die van niets
			 uitgaande op niets neerkomen.
		  Duisterheid en diepzinnigheid zyn voor de velen die 't begrypen niet
			 gewoon zyn (462) zaken van gelyken aard, en veel
			 beroepswysgeeren maakten van deze begripsverwarring ten-allen- tyde 'n zeer
			 onzedelyk misbruik. 't Bekende credo quia absurdum is van meer algemeene
			 toepassing dan men meent. ‘'t Zal wel mooi zyn, oordeelt het Volk, want
			 ik begryp er niets van.’ 
		
		
		  775.

		  Er ligt in dit aanhangen van het onbegrepene, 'n blyk hoe overtuigd
			 velen zyn van hun geestelyke onwaarde. By uitbreiding immers kan men daaruit
			 besluiten dat de menigte, minder ingenomen met de zaken die ze wèl
			 begrypt, haar eigen 
{==190==} {>>pagina-aanduiding<<}
 bevattingsvermogen laag-schat. 't Heeft er
			 veel van of men zeide: ‘wat onder 't bereik van myn verstand valt,
			 kan niet veel byzonders wezen.’ De inkonsekwentie waaraan zy die - soms
			 onbewust! - aldus redeneeren, zich schuldig-maken door aanmatigende verheffing
			 op eigen oordeel in andere zaken, is geen andere dan die welke wy aantreffen by
			 èlke nederigheid. Ze komt overeen met de moeite die de kleinstedeling
			 heeft, om zich 'n gewezen buurjongentjen als uitstekend man voortestellen. Het:
			 ‘hy woonde by ons in de straat, ik heb 'm perfekt gekend’ enz. is
			 eens-voor-al 'n tegenwerping, als deze of gene zoo 'n bekende pryst. De indruk:
			 ‘hy dien ge verheft, behoorde tot myn kring, was myn gelyke,
			 en kan dus onmogelyk 'n uitstekend persoon zyn’ ligt voor-de-hand. Smaadt
			 men echter 't dorp, de stad, het landje waartoe de aangesprokene behoort, of,
			 liever nog, hemzèlf in-verband met die nationaliteit, dan keert
			 op-eenmaal de zaak om, en hy neemt u euvel dat ge hem, z'n kring, of z'n dorp,
			 geringschat.
		
		
		  776.

		  't Spreekwoord: onbekend maakt onbemind, is slechts ten-deele waar.
			 (1) Het tegenovergestelde komt minstens even dikwyls
			 voor. Velen voelen zich aangetrokken door 't vreemde, en zyn afkeerig van 't
			 eenvoudige, van 't bekende. Myn aandringen op juistheid van uitdrukking en
			 goed verstaan (10, 
			 13) zal - wat wysgeerig belang aangaat - in
			 de oogen van velen achterstaan by 'n kantiaansch vertoog over 
		  Kritik der reinen Vernunft, of iets
		  dergelyks.
		  Deze klacht over de voorliefde voor 't oneenvoudige, voor 't minder
			 gewone, strydt geenszins met m'n wrevel over de alom heerschende
			 gewoonheid. Integendeel. Juist het platste ordinarisme vermeit zich
			 gaarne in 't valsch-verhevene, in nagemaakte diepzinnigheid.
		  De eenvoudigheid van de eischen die ik by alle wysbegeerte
			 vooropstel, is bovendien minder gewoon, dan men denkt. Ze is velen vreemd
			 geworden, als blonde of bruine haren in de poeier-periode, en veel
			 beroepswysgeeren hebben - als belangzuchtige pruikemakers - sedert eeuwen dit
			 scheef oordeelen aangemoedigd.
		  
		  ‘Waar zouden wy blyven, als 't poeieren ophield?’
			 riepen de kappers voor honderd jaren.
		  
		  ‘Wat zou 'r van òns worden, indien 't streven naar
			 waarheid zoo eenvoudig ware?’ klagen de filozofen te
			 Königsberg, Göttingen, Jena
			 en... elders.
{==191==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  'n Oogenblik, heeren! Niet het streven naar waarheid is zoo
			 eenvoudig - vooral niet nadat gy, als velen van uw antieke voorgangers, u
			 beyverd hebt haar zoo onvindbaar mogelyk te maken - ik beweer slechts dat de
			 methode volgens welke naar waarheid behoort gestreefd te worden,
			 eenvoudig wezen moet. En daartoe zyn juistheid van bepaling en duidelykheid van
			 uitdrukking aan den eenen kant, inspanning om goed te verstaan aan de andere
			 zyde, hoofdvereischten.
		  Dat de fransche philosophes eenigszins beter dan de meesten
			 hunner duitsche kollegaas beantwoordden aan 't hun betreffend gedeelte van dit
			 program, kan niet ontkend worden. 't Lag dan ook in de rede, dat zy die zich
			 meer toelegden op kennis van de zaken die onder hun waarneming vielen, zich
			 moesten bedienen van nauwkeuriger uitdrukkingen dan de duitschers, die liever
			 't ongeziene behandelden. De teekening van huizen en boomen zal steeds scherper
			 lynen vorderen dan die van 'n wolk. Wie de zaken naspoort welke men zien en
			 tasten kan, voelt zich door den aard van z'n onderzoek genoopt tot nauwkeuriger
			 beschryving dan de meta-wysgeer die 't onderwerp van z'n studien in z'n
			 verbeelding zoekt.
		
		
		  777.

		  Dit meer précise echter van de fransche School - in
			 verband met het volkskarakter, en den smaak van de hoorders - heeft al zeer
			 spoedig aanleiding gegeven tot afdwalen in tegenovergestelde richting. Wat aan
			 de eene zyde van den Ryn verloren ging in pretense diepte, werd aan den anderen
			 kant versplinterd in uitgebreide oppervlakkigheid, waartoe de verregaande
			 armoede van de fransche taal ruimschoots 't hare bybracht. Ginder meende men
			 wysgeer te zyn door iets onbegrypelyks te zeggen. Hier maakte weldra ieder
			 aanspraak op dezen rang, die 'n allertriviaalste waarheid in 'n dogmatisch
			 kleed had gestoken. De duitschers brachten hun School in de wereld. De
			 franschen haalden de wereld - met straat en al soms - in de school. Hier was
			 't: la sagesse en sabots. Ginds Wissbegierde in toga, met
			 allonge-pruik en verder toebehooren, hoe muffer en ungeniessbarer hoe
			 liever.
		  Welnu, pallas-athene draagt noch pruik, noch klompen. Haar
			 attribuut is 'n uil, 'n beest dat helder ziet in 't donker.
		  Dat ook hier alweer de afwyking van den waren weg, voortdurend
			 divergeerende, ten-laatste uitloopt op 'n bespottelykheid, zou des-noods kunnen
			 blyken uit het spraakgebruik. In Frankryk is 't woord philosophe
			 gaande-weg van beteekenis veranderd. Van de tien keeren dat men 't daar hoort
			 gebruiken, wordt negen maal bedoeld: iemand die 't leven 
{==192==} {>>pagina-aanduiding<<}
 makkelyk
			 opneemt, 'n onverschillig mensch, iemand die zich in alle omstandigheden weet
			 te schikken. En ook zy die minder ver afdwaalden in de opvatting van dit woord,
			 hechten er toch zelden de beteekenis aan, die daarvan etymologisch - ook in
			 onze taal - onafscheidelyk is. (33)
		  't Verloren-gaan der juiste waarde van 't woord philosphe, is
			 de verdiende straf van hen die de schoone roeping miskenden: het Volk
			 voortegaan in streven naar waarheid.
		
		
		  778.

		  Dat alzoo noch de antieke noch de moderne wysgeeren veel toebrachten
			 tot het uitroeien van wanbegrippen, behoeft geen betoog, om nu niet te spreken
			 van de dwalingen die zyzelf in 't leven riepen of deden voortduren. 't Is dus
			 niet te verwonderen dat het Volk zich getroostte by-voortduring niet te
			 verstaan wat zoo zelden 't verstaan waard bleek, en hieruit vloeide al zeer
			 spoedig voort, dat ook zulke uitspraken van denkers onbegrepen bleven, die 'n
			 beter lot hadden verdiend.
		  't Spreekt vanzelf, dat 'r uitzonderingen zyn, en dat niet
			 àlle voorgangers in zoo hooge mate hun plicht verzuimden. Als voorbeeld
			 van beter inzicht, wys ik op den engelschen wysgeer locke, die - als de meesten van z'n landgenooten,
			 op bespiegelend terrein - zich evenzeer voor hirngespinnstige duitsche
			 verwardheid, als voor de banale oppervlakkigheid der Franschen heeft trachten
			 in-acht te nemen. Locke is gemeenzaam zonder platheid, degelyk zonder
			 jacht op klassieken tint. In één woord: locke
			 is bruikbaar, 'n vry zeldzame hoedanigheid in hen die men gewoonlyk
			 wysgeeren noemt.
		  Een volledige beschouwing van z'n leven en werken kan hier niet
			 verwacht worden. In algemeen verband met m'n herhaaldelyk geopenbaarde
			 inzichten, wys ik op z'n uitspraak: dat er in de wetenschappelyke beoefening
			 van werktuigkunde meer wysbegeerte steekt, dan in alle filozofen-systemen.
			 Dit is 'n wáár woord, al klinkt het waarschynlyk te eenvoudig in
			 de ooren van heeren metaphysici.
		
		
		  779.

		  Men bedriegt zich echter door te meenen dat 
			 locke 't wiskunstig beheerschen
			 van de stof als uitsluitend onderwerp der wysbegeerte beschouwde.
			 Liberaler - en logischer vooral - dan, byv. 
			 solon die, de zwaarte van z'n
			 eigen lichaam miskennende, de materie geen aandacht scheen waard te keuren
			 ‘stelde hy vurig belang in alles wat nuttig kon zyn voor 't menschelyk
			 geslacht.’ Zóó drukt 'n levensbeschryver zich uit,
		  	waarschynlyk zonder er aan te denken hoe bitter de sa-
{==193==} {>>pagina-aanduiding<<}
tire is,
			 die-n-i met deze eenvoudige woorden over de meesten van locke's
			 kollegaas uitspreekt.
		  ‘En, zegt-i op 'n andere plaats, locke was
			 vyf-en-dertig jaren oud, toen-i z'n beroemd Essay over 't
			 ‘Menschelyk Oordeel’ schreef. Hy voelde zich hiertoe opgewekt door
			 't bywonen van 'n redetwist tusschen personen van diepe geleerdheid en groot
			 verstand, die in-weerwil dezer hoedanigheden maar niet tot 'n behoorlyke
			 slotsom konden geraken. Locke, zwygend nadenkende terwyl de anderen
			 zich uitputten in de poging om hun gevoelens te doen zegevieren, bemerkte dat
			 de moeielykheid lag in 't verschillend gebruik van de woorden, en dat men
			 elkander niet verstond. Deze opmerking in byzonder geval, verheffende tot
			 algemeene thesis, klom-i op tot den oorsprong van onze denkbeelden, onderzocht
			 de bronnen waaruit ze vloeiden, en toonde den invloed aan, dien het
			 misbruiken van woorden op ons redeneervermogen heeft.
		  Niets is algemeener dan wanbegrip, zeide ik...
		  Welnu, ik noodig ieder wien dit verschynsel treurig voorkomt, met
			 verwyzing naar locke's opmerking uit, de kwaal naar vermogen te
			 bestryden:
		  door als spreker of schryver zich toeteleggen op juistheid van
			 uitdrukking,
		  door als lezer of hoorder zich te oefenen in juist verstaan,
		  door in géén dezer hoedanigheden genoegen te nemen met
			 zinnelooze praat.
		
		
		  780.

		  Een staaltje van hardnekkig verkeerd-verstaan.
		  
		  - Wat ligt daar in 't water... daarginds naast het vlot?
		  - Een dooie kat misschien... 
		  - 't Lykt er te groot toe. Het is... 
		  - Wat zou 't wezen? Misschien...
		  - 'n Mensch?
		  - Waarachtig... 'n mensch!
		  - 'n Vrouw. Ik zie 'r kleed...
		  - Ik onderscheid de haren...
		  - Ja, 't is 'n vrouw!
		  - 'n Drenkeling! Spoedig, hulp, hulp!
		  
		  Ieder schreeuwt. Sommigen helpen. De drenkelinge... 
		  
		  Ja, 't scheen 'n lyk, en wel van 'n vrouw. Publiek stroomde
			 op 't vlot. De arme doode werd vrygemaakt van de balken waaronder ze
			 gedeeltelyk verscholen lag. Men stuwde, trok, plaste, duwde... vatte het kleed,
			 'n arm, de haren, 't hoofd... 
{==194==} {>>pagina-aanduiding<<}
 weldra was 't lyk naby den
			 oever.
		  
		  Maar... wàs 't 'n lyk? Wàs 't 'n doode?
		  
		  Misschien leefde de ongelukkige nog?
		  
		  Dit zullen we straks onderzoeken, na eerst 'n uitstapje te hebben
			 gemaakt in den hollandschen graventyd, en by de notabelen van 't dorp...
		  
		  Ik heb vergeten te zeggen - en misschien was 't niet noodig, omdat
			 het vanzelf spreekt - dat de dorpsjeugd gedurende den twyfel over de ware
			 natuur van 't dryvend voorwerp, met steenen daarnaar geworpen had...
		
		
		  781.

		  Boerejongens zyn op dit punt als andere menschen. Ze steenigen wat
			 ze niet begrypen, behoudens hun recht om later te pronken met de vreemdigheid
			 van 't geval.
		
		
		  782.

		  Vrouw 
			 maria van bourgondie dan, had in
			 den jare 1477 goedgevonden toetegeven in den aandrang op herstel van de sedert
			 lang door wylen haar oorlogzuchtigen vader in 't vergeetboek geplaatste
			 ‘Privilégiën’ dezer landen. Ze moest wel. De
			 Koning van Frankryk had zich ‘met vyandschap en kwaadwilligheid, zonder
			 recht of reden’ van vele bourgondische plaatsen meester gemaakt, en de
			 staten van Holland en Zeeland werden op de te Gent beschreven
			 ‘dagvaart’ uitgenoodigd: ‘de Hertoginne met raad en daad te
			 willen byspringen.’ Zoo zeggen de oorkonden.
		  Alvorens dit te beloven, klaagde men ‘dat deze landen door de
			 oorlogen die 
			 Hertogkarel tot aan 't einde zyns
			 levens gevoerd had, zeer bearmt, ontgoed en t' ondergaan waren,
			 en derhalve eer behoorden verligt dan meer bezwaard te worden.’
			 Bovendien: ‘der Landen en Steden voorrechten en vryheden’ waren
			 herhaaldelyk geschonden. De herstelling hiervan werd tot voorwaarde gemaakt van
			 de hulp tegen dien boozen Lodewyk XI.
		  De Hertogin beloofde al wat men vorderde. Ze zou noch trouwen noch
			 oorlog-voeren zonder permissie. Veel oude schulden werden kwytgescholden.
			 Vreemdelingen zouden uitgesloten zyn van alle ambten.
			  * Geen nieuwe
			 tollen zouden 
{==195==} {>>pagina-aanduiding<<}
 worden ingevoerd dan onder uitdrukkelyke
			 goedkeuring van de Staten enz., enz. O, 't was inderdaad 'n kostelyk dokument.
			 De toenmalige bezorgers van de nederlandsche welvaart hadden niet alleen geen
			 hoofdzaken vergeten, maar zelfs zich verledigd tot het stipuleeren van
			 bepalingen, welker belangrykheid waarschynlyk aan myn aandacht zou ontsnapt
			 zyn, lezer. En misschìen zelfs aan de uwe.
		  Er was namelyk by dat ‘Groot-Privilegie’ ook gedacht aan
			 drenkelingen.
		  Waarschynlyk om den landzaat optewekken tot dappere bestryding des
			 meesters van olivier den baardscheerder en tristan den beul,
			 bepaalde Vrouw maria dat 'n in 't water gevonden lyk niet geheel-en-al
			 op 't droge mocht worden gehaald, voor de schout of andere gerechtspersonen
			 daarby tegenwoordig waren. Vraagt men waarom dit alzoo geschiedde, dan krygt
			 men ten-antwoord: ‘de bepaling behoort tòt en steunt òp 't
			 symbolisch recht’ of zoo-iets, 'tgeen wel zeer geleerd en juridisch
			 klinkt, maar niets opheldert, waarom dan ook de velen die klank voor zin nemen,
			 met zulke uitlegging volkomen tevreden zyn. Zóó tevreden zelfs,
			 dat lang na Vrouw maria, na 'n half-dozyn lodewyken, na alles
			 wat er liggen kan in vier eeuwen welgevulde Historie, 't Volk nog altyd
			 vasthoudt aan 't kostbaar Privilegie om z'n drenkelingen niet op 't droge te
			 halen. Men heeft sedert dien tyd Pausdom en 't gebruik van honigmee afgeschaft,
			 hier-en-daar werelden ontdekt, hoepelrokken, culs-de-Paris en
			 crinolines ingevoerd en weer afgedankt, sterrekunde beoefend, theologie
			 bestudeerd, jazelfs nu-en-dan de Natuur... 
		  
		  Erken, lezer, dat er in vier eeuwen veel gebeuren kan.
		  
		  ...maar Vrouw maria's onschatbaar drenkelingen-privilegie
			 is blyven bestaan!
		  Ik ben overtuigd dat de goede ziel, indien ze nog leefde, en op haar
			 ouderdom kans had gezien iemand liefde inteboezemen - ze zou nu omstreeks
			 vierhonderd en twaalf jaren geteld hebben - heel gerust in 't huwelyk zou
			 kunnen treden zonder permissie van onze Tweede-Kamer. Niemand zou 'r aan
			 gedacht hebben 't mensch dat schenden van haar geloften euvel te duiden. Maar,
			 die drenkelingen... ziedaar 'n andere zaak! 't Volk laat dàt
			 Privilegie niet los. Niets algemeener dan wanbegrip, zeide ik... 
		
		
		  783.

		  - Halt nu... niet verder! Ze moet in 't water blyven, riep de
			 joelende menigte.
{==196==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  - Ja, ja, in 't water blyven tot de burgemeester komt! - Ja... of de
			 veldwachter!
		  - Neen, 't hoeft niet!
		  - Met de voeten toch?
		  - Ja, ja, met de voeten in 't water!
		  - Neen, heelemaal!
		  - Neen, alleen met de voeten! Dàt is genoeg!
		  - Jy wil 't altyd beter weten dan'n ander. Ik zeg je dat ze 'r
			 heelemaal in moet. Naar den kant mag ze gehaald worden, dat 's waar... maar
			 meer niet.
		  - Dat heb ik ook altyd gehoord.
		  - Welzeker! De dominee zelf heeft er over gesproken.
		  - Ja, en de notaris... 
		  - En de dokter ook. Er is zelfs 'n boek over... 
		  - Juist... zóó is het!
		  - Maar je hoort nu immers dat 't in 'n boek staat!
		  - En de meester heeft er over gesproken op de school. M'n jongens
			 zyn er mee thuis gekomen... 
		  - Dat is waar, de meester heeft 't ook gezegd!
		  - Met de voeten!
		  - Heelemaal!
		  - Neen... ja... neen... ja... neen... 
		  
		  Twist, als onder wysgeeren.
		  
		  Helaas! Ik kon geen uitspraak doen. Ik had het Groot-Plakaatboek
			 niet by-de-hand.
			  * Doch al ware dit anders
			 geweest, wat zou 't gebaat hebben? 't Volk laat liever Vrouw maria
			 zelf met al 'r privilegiën verdrinken, dan 'n jota optegeven van een door
			 misverstaan in 't leven gehouden vooroordeel.
		  Misverstaan? Ja. Want by 'n vorige gelegenheid, toen in datzelfde
			 dorp de zotte meening dat men 'n drenkeling niet terstond op 't droge mocht
			 halen, hoogstwaarschynlyk 't leven had gekost aan 'n ongelukkige die anders
			 ware te redden geweest, hadden de notabelen de handen in-een geslagen, om nu
			 eens voor-goed den indruk uittewisschen, dien dat zonderling staal van
			 ‘Symboliek Recht’ op 't gemoed des Volks schynt gemaakt te
			 hebben. De schoolmeester had er over geleeraard, de dominee gepreekt, de dokter
			 gewaarschuwd, de notaris betoogd... 't mocht niet baten!
		  En toen had zich ‘het Nut’ met de zaak bemoeid. De
		  	ver-
{==197==} {>>pagina-aanduiding<<}
lichting der dorps-notabelen was met eenparige stemmen
			 neergelegd in 'n boekje dat gratis zou verspreid worden... 
		  Alles te vergeefs! Koppige domheid zegevierde als vroeger. En de
			 arme drenkelinge... 
		  Gelukkig, ze wàs dood! Ik behoefde me niet te verzetten tegen
			 de barbaarsche domheid van de menigte die, àls ik 't gewaagd had, myzelf
			 al zeer spoedig tot 'n doornat slachtoffer van Vrouw maria's symboliek
			 recht zou gemaakt hebben.
		  Hieraan had ik me moeten blootstellen, indien ik den minsten
			 twyfel had gevoeld aan de zekerheid dat we hier met 'n lyk te-doen hadden. 't
			 Volk zou in dat geval m'n welmeenendheid hebben beantwoord met ruwheid, smaad,
			 mishandeling... 
		  Zooals 't gewoon is, indien men 't wil opwekken tot juist verstaan.
			 Er is vaak moed noodig tot het voeren van den stryd tegen misverstand.
			 Dit kan ieder weten die ooit 'n verhandeling over vrye-studie
			 geschreven heeft!
		
		
		  784.

		  (Raden en oordeelen in verband met kansrekening, 
			 541.)
		  Die speler te Homburg was minder excentriek dan men meent. Eens
			 aannemende - dat-i door redeneering niet tot zekerheid of waarschynlykheid
			 geraken kon, was de kans op juist-raden aan beide zyden gelyk, en 't overlaten
			 van de beslissing aan 'n buiten den invloed van z'n wil gelegen omstandigheid,
			 won hem den tweestryd uit. Hy was verantwoord, en hierom is 't de
			 meesten - ook aan heel andere speeltafels dan van 't rouge-et-noir! -
			 gewoonlyk slechts te-doen.
		  Is 't vasthouden aan traditie, iets ànders dan 't geloovig
			 staren op de pruiken van 't voorgeslacht? Zien we niet byna overal eigen
			 oordeel vervangen door 't zweren by de woorden van Meesters, waaronder er zyn
			 die we - indien ze nog leefden, en zich aanmeldden om wat krediet - als
			 insolide de deur wyzen zouden?
		  Men volgt a, b, c - liever nog de meerderheid van 't heele
			 alfabet - volstrekt niet omdat men die heeren hooger stelt dan de pruik van 'n
			 croupier, geenszins omdat men waarde hecht aan hun oordeel, doch
			 gewoonlyk alleen om zich de moeite en 't gevaar der verantwoordelykheid van de
			 beslissing te besparen. Wat men geweten noemt, is den meesten niets dan
			 'n soort van boekhouding over de meeningen van den kring waarin men zich
			 beweegt. De Alfoer of Dajak die z'n bruid afgehakte koppen
			 ten-geschenke brengt, de Christen die geschiedenis, levensmiddelen en moraal
			 vervalscht, 
{==198==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de Turk die drie, vier, of meer vrouwen heeft, de
			 kannibaal die z'n medemenschen op-eet, de minister die alle volksbelang meent
			 te mogen samenvatten in zyn carrière... zy allen houden zich met
			 het oog op den eens-vooral aangenomen leiddraad, voor verantwoord. De
			 opmerking dat er àndere kriteriën ter beoordeeling van
			 menschenwaarde zouden kunnen worden aangewezen, dan 't onnoozel meegaan met de
			 omgeving, verbaast hen.
		
		
		  785.

		  De gansche moraal der wereld zou misschien kunnen worden saamgevat
			 in de woorden: doe als de meesten.
		  Het dienst-nemen onder de meerderheid belooft 'n aangename loopbaan.
			 Alle kerkhoven liggen vol nuttige burgers, brave echtgenooten, trouwe vrouwen,
			 liefhebbende moeders en gehoorzame kinderen, die 't in de gelederen van deze
			 armee tot maarschalk brachten, zonder zich ooit te vermoeien met de afmattende
			 velddienst van vrye-studie op 't gebied der zedelykheid. Ze deden
			 als de meesten.
		
		
		  786.

		  We mogen 't zoo vreemd niet vinden, de moraal verlaagd te zien tot
			 'n soort van kansrekening, indien we 't oog slaan op de hulpmiddeltjes waarvan
			 men, ook in andere verhoudingen, gebruik-maakt om 't lastig zelf-oordeelen te
			 vermyden. Een rechter acht zich verantwoord door 't wyzen op... de Wet? O neen,
			 op de uitlegging die door dezen of genen aan die wet gegeven is. Men
			 ziet dat de Homburgsche speler niet alleen staat met z'n pruiken-religie. De
			 veldheer - zagen we niet dezer-dagen daarvan de misselykste voorbeelden? - gaat
			 niet te-rade met eergevoel, moed, vaderlandsliefde, mannelykheid... hy roept
			 z'n officieren by-een, en laat hen verklaren dat het neerleggen van de wapens
			 precies overeenkomt met de - door allerlei oude pruiken alweer - vastgestelde
			 begrippen over militaire eer. Enz.
		  Zoowel deze veldheeren als die rechters, meegaande met de
			 meerderheid, achten zich verantwoord. En zelfs de velen die benadeeld
			 worden door zulke luie en lafhartige opvatting van plicht, buigen deemoedig 't
			 hoofd voor de slotsommen van 'n kansberekening die aan 't meegaan met traditie
			 de voorkeur gaf boven zelf beslissende individualiteit.
		  Hoe is 't nu, wat het berusten in die kansrekening aangaat, met
			 Landsbestuur en Regeering gesteld? In autokratisch geregeerde landen heeft men
			 eens-voor-al aangenomen dat de oudste zoon van zeker individu - die op zyn
			 beurt geen andere aanbeveling meebracht, dan dat ook hy eenmaal
{==199==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de
			 oudste zoon van z'n vader was - volkomen geschikt wezen zal om te beslissen
			 over alles wat in-verband staat met 's Lands welvaart.
		  Is dit luk-raak spelen niet het heil der volkeren, iets minder
			 zonderling dan de pruikenmethode van dien speler?
		  
		  ‘Geenszins’ roept hier de republikein, en 't is dan ook
			 daarom dat wy... 
		  
		  Andere pruiken op 'tzelfde kopstuk zetten, is m'n antwoord. De kans
			 - want kansrekening blyft het - op 't wèl behartigen van de
			 algemeene belangen, is in 'n meer-of-min gemaskerde republiek niet veel
			 grooter, - en zelfs geringer misschien - dan in 'n despotisch geregeerden
			 Staat. Ik vraag waarom de gemiddelde tint der pruilen van de familie
			 kappelman - 'n misselyk mengseltje! - met meer juistheid het
			 eerstvolgend rouge of noir zou prognosticeeren dan de kleur der
			 haren van 'n romanof?
		  Nero kàn worden opgevolgd
			 door titus of trajanus
			  * maar 't gemiddelde van de algemeene
			 intelligentie, met of zonder census, is laag, en blyft laag. (9)
		
		
		  787.

		  En al ware dit - nam: de laagte van 't gemiddelde der algemeene
			 intelligentie (zie 't slot van 
			 786) - anders, dan nog worden krachten die
			 niet in één richting werken, verlamd, en zelfs nu-en-dan geheel
			 vernietigd. Het beslissen by meerderheid van stemmen, is... een der zotste
			 pruiken waarnaar 'n volk z'n speelzetten regelt. Elke dwaling die ooit
			 heerschte, werd eenmaal door 'n meerderheid op 't kussen gebracht. (6, 
			 7, 
			 8, 
			 9)
		  En ook montesquieu's bewering dat de minderheid gewoon-
		  	
{==200==} {>>pagina-aanduiding<<}
lyk 't recht aan haren kant heeft, hoezeer misschien faktisch
			 gegrond, mag niet leiden tot verandering van richtsnoer. 't Beroep op de
			 geringheid van 't aantal geestverwanten zou slechts in enkele gevallen getuigen
			 van oprechtheid en moed, dikwyls van jacht op excentriciteit - 'n zeer
			 ordinaire fout - en zelden van praktischen zin. Nooit zal 'n wysgeer dit
			 gebrek aan medestanders beschouwen als blyk van waarheid. Hy dringt aan op
			 bewyzen die geput zyn uit de behandelde zaak zelf.
		  Maar... tot het leveren hiervan is oordeel noodig. Oordeel
			 vordert arbeid, en dezen schuwende (460)
			 handelen wy als de pointeur die z'n spelers-verantwoordelykheid meent te
			 dekken door 'n beroep op de kleur der pruik van 'n croupier.
		
		
		  788.

		  (Wysbegeerte de roeping van allen, 
			 542.) Verdeeling van den arbeid gaat samen
			 met staathuishoudkundige en technische ontwikkeling. Er was 'n tyd dat elk z'n
			 eigen brood bakte, en in afgelegen streken is dit nog 't geval. Aanvankelyk was
			 ieder individu landbouwer, krygsman, wapensmid - dit wilde eenmaal zeggen:
			 steenslyper - jager, visscher... alles te-gelyk. 't Spreekt vanzelf dat de
			 vervaardigde voorwerpen gebrekkiger waren, dan toen men begon zich meer in 't
			 byzonder toeteleggen op 'n bepaald vak. Dat nog thans velen hun bedryf
			 uitoefenen op 'n manier alsof ze belast waren met andere funktien tevens, doet
			 niet ter-zake. De regel is dat verdeeling van arbeid gunstig werkt op de
			 soort en de verkrygbaarheid van 'n produkt.
		  Of nu echter deze staathuishoudkundige en technische vooruitgang
			 te-gelyker-tyd verstandelyke ontwikkeling bevordert, is de vraag. De man die
			 jaren lang niets doet dan gaten steken in 't uiteinde van dunne staafjes
			 yzerdraad, maakt zich wel-is-waar verdienstelyk omtrent de naald-fabrikatie,
			 maar zal waarschynlyk stilstaan op den weg van verstandelyke ontwikkeling. En
			 zelfs in de techniek die aan z'n werk behoefte heeft, wordt hy ten-laatste
			 geheel onbekwaam tot elken anderen arbeid, dan dien waarop-i zich in 't
			 byzonder toelegde.
		  Ik stel me voor dat zoodanig werkman in aanraking kwam met 
			 plato, pythagoras of 
			 aristoteles, of ook slechts met
			 dezen of genen Jack-of-all-trades uit den
			 vóór-middeleeuwschen tyd, en dat hem door wysgeer of half-wilde -
			 beiden even universeel in hun levens-opvatting - gevraagd werd:
		  
		  ‘Kom-aan, medemensch van laten datum, vertel my eens
			 
{==201==} {>>pagina-aanduiding<<}
 wat je zoo-al weet, kent, kunt en doet?’ 
		  
		  En hoe onze werkman zou antwoorden:
		  
		  ‘Ik prik gaatjes.’ 
		  
		  Noch de oude wysgeeren, noch de handige woudlooper zouden zeer
			 gesticht zyn over den vooruitgang van hun nageslacht, al zy 't dan dat ze
			 verbaasd stonden over de fyne bewerking van 'n borduurnaald.
		  By 't zien van 'n horloge ware hun bewondering ten-top gestegen,
			 maar ze zouden de individuen geminacht hebben, die wel gezamenlyk
			 millioenen dergelyke voorwerpen vervaardigen kunnen, doch waaronder geen
			 enkele, geheel alleen werkende, 'n horloge maken kan, of 'n horloge
			 uitvinden zou wanneer dit niet geschied was.
		
		
		  789.

		  Deze achteruitgang van den individu, ten-gevolge der verdeeling van
			 den arbeid, is niet alleen van toepassing op hand- of fabriekwerk. In den
			 handel, in wetenschap en kunst, in bestuurszaken, overal ontwaren wy
			 uitbreiding, van algemeen werkende mechanische kracht, ten-koste der
			 ontwikkeling van byzondere personen.
		  Men verdeelt, verdeelt, verdeelt... 
		  Ik voorzie den tyd dat ieder zich 'n bepaald atoom zal kiezen tot
			 voorwerp van studie of behandeling. Jazelfs 'n fragment daarvan...
		  
		  ‘Dat weet ik niet, antwoordde my eens 'n
			 hoofdambtenaar by 't Ministerie van Kolonien, toen ik hem om zekere
			 inlichting verzocht, want ik ben by delegatien.’ 
		  
		  De man hield boek van de in Indie door officieren en ambtenaren
			 ten-behoeve hunner Hollandsche verwanten gestorte gelden - 'n diepzinnig vak! -
			 en grondde daarop de pretentie op volslagen onwetendheid in alle andere
			 dingen.
		  Ook zoo'n delegatie-specialiteit had ik gaarne eens in aanraking
			 gezien met aristoteles.
		
		
		  790.

		  Welnu... 't algemeen welzyn vóór alles! Eischt het
			 belang van allen, dat de eenling onbeduidend zy, we mogen daarover niet klagen.
			 De onsterfelyke Mensheid gaat boven den vergankelyken mensch. By konflikt moet
			 't mindere voor 't meerdere wyken. Dit is natuurwet. Dit is noodzakelyk. Dit is
			 goed.
		  Diezelfde noodzakelykheid zal wel te-weegbrengen dat er
			 ten-allen-tyde weerspannige werklui zullen wezen, die méér
			 
{==202==} {>>pagina-aanduiding<<}
 doen - en dus iets anders - dan gaatjes-prikken.
		  Maar, al berusten we nu in die onderdeelige africhtingsmethode, waar
			 slechts spraak is van uurwerken en bureaumachines, de vraag is of we even
			 inschikkelyk mogen zyn omtrent den staat van blokkade dien onze zeden over
			 algemeene wysbegeerte hebben uitgesproken? Ik geloof dit niet.
		  Het voordeel dat de mensheid trekken kan uit welbegrepen verdeeling
			 van den arbeid, zou meer dan te-loor gaan, 't zou zich verkeeren in stellig
			 verlies, indien individueele botheid de hoofdvoorwaarde moest zyn van
			 algemeen welzyn.
		  De eischen van de industrie veranderen by den dag. Waar zou 't heen,
			 indien ieder zóó vastroestte in werktuigelyke gewoonheid, dat-i
			 by de minste wyziging in de behoeften van de maatschappy, als nonvaleur
			 moest worden afgeschreven? Zou niet zeer spoedig 't menschdom gelyken op 'n
			 troep afgedankte trekvaartschippers die werkeloos en troosteloos - maar vooral
			 hongerig! - zitten te staren op 'n voorbystoomenden trein?
		  En de delegatie-prikkers? Wat moet men met hèn aanvangen, als
			 er eens niet meer uit Indie naar Nederland gedelegeerd wordt? Waar moeten
			 zy heen?
		  En de ministers, en de verzenmakers, en de dagbladschryvers?
		  
		  ‘En gyzelf?’ vraagt men my.
		  
		  Ik kan op m'n eer verzekeren dat ik dezer dagen 'n vry bruikbaren
			 bezem heb gemaakt van wilgetwygen. Dien zou ik 
			 aristoteles toonen. En pythagoras hoop ik tevreden te stellen met myn
			 bewys voor z'n theorema, dat eenvoudiger en eleganter is dan 't Euklidische.
			 (529) 'n Present-exemplaar van m'n Ideen zou
			 nuttig zyn voor 
			 plato, die misschien de onkosten
			 van z'n akademie-reis naar 't mystiek Egypte had gespaard, indien hy wat eerder
			 geweten had dat de waarheid eenvoudig is.
		
		
		  791.

		  Wysbegeerte, zucht om te weten, te begrypen, is de roeping
			 van allen! Dit moet erkend worden door ieder die 't woord
			 etymologisch-juist opvat.
		  Dat men, by àndere opvatting, en stilstaande by den zotten
			 akademischen zin dien de meesten daaraan hechten, de filosofie zonder
			 schâ missen kan, stem ik toe. 't Is dan ook alleen door spraakverwarring,
			 door spekulatie op misverstand, dat valsche apostelen 't algemeen
			 eigendom tot 'n privatieve broodwinning van weinigen hebben weten te maken.
			 (340)
		  Een zwakke poging om dit bedrog te fnuiken, vinden wy in
			 
{==203==} {>>pagina-aanduiding<<}
 den titel die ten-onzent aan 'n leeraar in de Natuurkunde wordt
			 toegekend. De zoodanige heet doctor of magister in
			 de philosophia naturalis, d.i. in de natuurlyke wysbegeerte. Hy
			 leeraart over den aard van de dingen die bestaan.
		  Deze benaming is niet zonder ironie op zekere kollegaas, welker
			 leeraarschap zeer speciaal de dingen schynt te omvatten die niet
			 bestaan.
		  't Is eigenaardig dat deze laatsten, welker specialiteit officieel
			 met de al te hoffelyke woorden: bespiegelend, transcendentaal, enz. wordt
			 aangeduid, in 't dagelyksch leven de geenszins overbodige omschryving van de
			 soort der door hen beoefende Wysheid achterwege laten, ten-gevolge waarvan 't
			 woord wysbegeerte zonder meer, allengs de beteekenis heeft erlangd, die
			 we daaraan in de duitsche School, en ook by ons, gehecht zien. Als gewoonlyk
			 berust dit wanbegrip op 't verwringen der beteekenis van 'n woord, op
			 mis-verstaan, op misverstand. En met behulp hiervan hebben de
			 beroeps-wysgeeren hun vakje tot zekere, voor 't plebs onbereikbare,
			 specialiteit weten te maken.
		
		
		  792.

		  De natuurfilozofen staan veel lager in de schatting des Volks. Voor
			 ruim een jaar hield 'n zeer geacht hoogleeraar te Delft,
			 voorlezingen over onderscheidene soorten van sluiting en sleutels. Ik ben
			 overtuigd dat deze poging om iets te verkondigen van praktisch nut, den
			 waardigen man benadeeld heeft in de achting van alle smeden en slotemakers.
		  
		  ‘Is me dat nu 'n geleerde? Hy spreekt over dingen die we
			 verstaan.’ 
		  
		  Al uit zich 't volk zoo niet, jazelfs al denkt het
			 niet zoo, het laat zich leiden door zulken indruk.
		  Met dommen ondank wordt de eerlyke navorscher van waarheid, die de
			 vrucht van z'n streven meedeelt, geminacht. Stompzinnige eerbied is 't loon van
			 den onoprechten kwakzalver, die zich met den zeer problematischen oogst zyner
			 kennis in 'n akademisch isis-tempeltjen opsluit.
		  Zoo wordt, met gelyke ongerymdheid, de vrek geacht naar den rykdom
			 dien-i verondersteld wordt te bezitten, en niet de verkwister, noch zelfs de
			 edelmoedige, naar 't geen-i geeft.
		
		
		  793.

		  't Meedeelen van de gevonden kennis door natuur-onderzoekers, al
			 kostte hun dit dan ook gewoonlyk den nimbus van geheimkramery, lag in
			 den aard der zaak, en behoeft alzoo geenszins aan edelmoedigheid te worden
			 toegeschreven. 
{==204==} {>>pagina-aanduiding<<}
 By 't behandelen van de stof, was men wel
			 genoodzaakt telkens in aanraking te komen met het Volk, zonder 'twelk nieuwe
			 ontdekkingen niet in praktyk konden overgaan, noch aan proefneming
			 onderworpen.
		  Zoolang mogelyk evenwel hebben sommigen getracht hun meerdere kennis
			 en verkregen rezultaten, als specialiteit te exploiteeren. Astrologen,
			 alchymisten, natuurprofeten, verkochten de rezultaten van hun wetenschap, of
			 den schyn daarvan, zoo duur mogelyk. En niet in eerbied alleen lieten ze zich
			 betalen. Ook klinkende munt was deze heeren welkom, zoolang die te bedingen
			 was.
		  Hoe dit zy, hun specialiteit werd, met of tegen dank dan, aldra
			 publiek domein.
		  Niet alzoo de boven- of ònnatuur-wysgeeren. Nog altyd reikt
			 de hand van den leek niet tot den wolk waarin ze byvoorkeur hun laboratorium
			 opslaan. 't Onbegrypelyke, 't ontastbare, 't ongenietelyke van hun wetenschap,
			 bewaart haar voor ontheiliging, en ze kunnen nog lang zonder konkurrentie hun
			 vak blyven uitoefenen.
			 Noot van 1870. Voor slechts honderd
				jaren wist 
				giuseppe balsamo (Cagliostro)
				zich 'n fleschje met chemisch praeparaat om vuur te maken - wy zouden thans
				zeggen: 'n doosje lucifers - door den Kardinaal rohan te doen betalen met dertig duizend
				franken. ‘Maar, zeid-i er by, hy deed dit uit menschlievendheid, en
				omdat rohan een van z'n meest volgzame leerlingen was, die verdiende
				't licht te zien.’ Nu... licht wàs het!
		
		
		  794.

		  De weduw van 'n predikant deed my eens schriftelyk de vraag, of
			 wysbegeerte kon samengaan met theologie? Dit was, naar ze my verzekerde, een
			 der onderwerpen waarover haar overleden echtgenoot het meest gepeinsd had. Vol
			 onzekerheid over dit vraagstuk was-i gestorven. En zy, nu ook hoogbejaard,
			 wenschte zoo gaarne iets meer daarvan te weten voor zy 't hoofd neerlegde.
		  Zoo beleefd en verschoonend mogelyk, kleedde ik 'n antwoord in, dat
			 eigenlyk hierop neerkwam: ‘indien de theologen volstrekt onwetend
			 willen blyven, zullen ze van begeerte naar wysheid geen last hebben. Voelen zy
			 echter die begeerte wel, dan maakt deze hen tot filozofen, d.i. wysgeeren,
			 en ze zullen weldra ophouden theologen te zyn.
		  Maar de goede oude dame was niet tevreden, 'tgeen ik dan ook niet
			 verwacht had. Háár opvatting van 't woord filosofie
			 verzette zich tegen de eenvoudigheid van m'n antwoord.
		  Ach, er had moeten inkomen van de soort van wysbegeerte 
{==205==} {>>pagina-aanduiding<<}
 die op onze akademien tot 'n specialiteit gemaakt is, en die door
			 menigen 
			 rohan nog altyd met
			 dertig-duizend frank 't fleschje betaald wordt!’ 
		  Dewyl ik nu van die filosofie geen verstand heb, kon ik de
			 arme heilbegeerige ziel niet helpen. Tot troost echter verzekerde ik haar dat
			 het tobben zelf van haar echtgenoot, en ook háár onderzoek, veel
			 op wysbegeerte geleek.
		  Dit wist ze niet! Ze meende dat daartoe 'n diploom noodig was, veel
			 grieksch, en ismen of anen.
		  En dit gelooven velen.
		
		
		  795.

		  Nog immer gaan sommigen met hun verstand om, als sommige katholieken
			 met hun zieleheil. ‘Dat is de zaak van den pastoor.’ Voor
			 wysbegeerte worden de professers betaald.
		  Als in de industrie, schynen velen ook in deze zaak zekere
			 verdeeling van den arbeid wenschelyk te achten, en te gelooven dat het
			 vergaderen van kennis, 't nasporen van den oorzaak der dingen, aan voorgangers
			 kan worden overgelaten. Ieder ander zou volgens dit stelsel kunnen volstaan met
			 z'n registerwerk over... delegatien of iets dergelyks.
		  De gilden zyn - nog niet geheel! - afgeschaft. Alles roept en
			 schreeuwt om vry-handel, vry-verkeer, vryen-arbeid, emancipatie... 
		  Alles is uitbundig in betuigingen van vryzinnigheid... 
		  En te-gelyker-tyd legt men voortdurend z'n verstand aan banden, door
			 de begeerte om te weten, te kennen en te kunnen, optesluiten binnen de
			 gehoorzalen van 'n akademie.
		  Wie 't ploegen, zaaien, maaien, dorschen uitbesteedt, en zelfs 't
			 malen en bakken... 
		  Tot het eten toe, inklusief...
		  Bedenke dat-i toch altyd belast blyft met de ‘eigen
			 digestie’ waarover ik me zoo verheugde in 338,
			 'n tekst waarvan ik nu geloof de strekking eenigszins te hebben toegelicht.
		
		
		  796.

		  (Meeting te Batavia, in Mei 1848.) De heeren die deze
			 opschudding bewerkten, gaven duidelyk blyk dat ze niet 't minste begrip hadden
			 van de verhouding tusschen Indie en Moederland. Dit belet niet dat een hunner -
			 't is te hopen dat-i later wat wyzer geworden zy - jaren lang minister van
			 Kolonien geweest is, en nu - 1870 - als gouverneur-generaal aan 't hoofd staat
			 van de indische bezittingen, 'n omstandigheid die ten-zeerste pleit voor de
			 zedelyke grondstelling dat men nooit z'n kinderen moet verdrinken... als 't
			 jongetjes zyn. De man heet 
			 myer.
{==206==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  De heer 
			 rochussen, die in 1848 door de
			 Nederlandsche Natie belast was met de funktien van kommandant op 't
			 oorlogsvaartuig insulinde, deed met het smoren van die
			 meeting z'n bezworen plicht. 't Gekibbel over Liberalisme of
			 Behoud had niets te maken met den hem door instruktie en aard der zaak
			 voorgeschreven gedragsregel.
		  Ik onthoud me nu van verdere behandeling dezer kwestie, en van de
			 daarmee in-verband staande eischen der zoogenaamde liberalen, omdat ik
			 een-en-ander uitvoerig behandel in m'n tweede brochure over den indischen 
		  Vryen-Arbeid, waarnaar ik meen te mogen verwyzen.
		  (Delft, by 
		  j. waltman jr.)
		
		
		  797.

		  (Zekere theologien, 
			 554.) Wat niet is, is in 't geheel
			 niet. 't Ongerymde is niet, en wat nietis, is ongerymd. De
			 lieve logika verbiedt ons alzoo aan dit adjektief 'n vergelykenden of
			 overtreffenden gradus toetekennen. Alle ongerymdheden zyn precies
			 even... ongerymd.
		  En dit spyt me nu eenigszins, omdat het my de gelegenheid beneemt te
			 verklaren dat het protestantismus my ongerymder voorkomt, dan de leer der
			 katholieken.
		  Een keten is niet sterker dan z'n zwakste schakel. Wie dus ketens
			 gebruiken wil, moet met de schakels waaruit deze bestaan, voorzichtig omgaan.
			 Dit nu doen de protestanten niet. Ze vylen gedurig hier-en-daar iets weg, en
			 toch willen ze blyven beweren dat de samenhang behouden bleef. Dit is te veel
			 verlangd.
		
		
		  798.

		  Kinderen vermaken zich met het opzetten van gebogen speelkaarten die
			 elkaar na 't omstooten van de achterste in den rug vallen. Daar ik nu niet van
			 Legers en Krygskunde spreek, ligt er ditmaal in het laatste woord
			 niets onzinnigs. Schoppenboer werpt klaver-zes om. Klaver-zes bewyst gelyken
			 liefdedienst aan ruiten-aas. Deze stuwt weer z'n voorman. En zoo gaat de zaak
			 voort tot de laatste kaart toe, die we nu, ter-eere van de onbevlekte
			 ontvangenis, hartenvrouw zullen noemen.
		  Al die kapucyntjes - zoo noemden we die goedige kaarten in m'n jeugd
			 - staan op hun plaats, vallen als helden, en doen dus hun plicht. Maar wie er
			 een tusschen-uit neemt breekt het verband, en kan dan niet verlangen dat
			 schoppenboer middellyk oorzaak worde van hartenvrouws val. Deze eisch zou
			 onbillyk wezen.
		  De protestanten zyn zoo onbillyk. Ze gaan ruw om met de
		  	tusschen-staande kapucyntjes, en toch blyven ze verlan-
{==207==} {>>pagina-aanduiding<<}
gen dat
			 O.L.V. ter-zaligheid-van-Harten in oorzakelyk verband blyve met den
			 schoppenboer die adam en eva uit den tuin jaagde.
		  Ik zou dit ongerymder willen noemen dan 't vermaak der
			 kinderen die de kapucyntjes zoo aardig wisten optezetten.
		  Alle vyftig kaarten staan op vry gelyke - immers aan 't doel
			 beantwoordende - afstanden tusschen 't oude Paradys dat in
			 Genesis verloren ging, en 't celletje van den
			 biechtvader, waarin men zich op 'n splinternieuw Paradys abonneeren kan.
		  En... mocht er hier-of-daar 'n echt kapucyntje ontbreken, de
			 inventieve jeugd der Mensheid heeft die gaping aangevuld met eigengemaakte
			 poppetjes van perkament. Daar liggen bullen en breven gereed in menigte,
			 waaruit de jonkheid knippen kan naar hartelust.
		  Wie zich met kapucyntjes vermaakt, mag dit knippen niet
			 versmaden.
		  Daar echter ongerymder reeds geen woord is, moet ik my ook
			 van den superlatief onthouden, en dus zwygen van 't allerongerymdste, van de
			 modernen.
		  Ze komen er goed af.
		
		
		  799.

		  (Iemand die in-zichzelf de noodige geschiktheid heeft, 
			 
			 554.) Hier betreden wy 'n allergevaarlykst
			 terrein. Wie zal de hier bedoelde eigenschappen beoordeelen? M.a.w: wie is
			 bevoegd tot het schatten van... bevoegdheid?
		  Gelyk veelal moeten we ons hier behelpen met fiktien. Behoudens
			 acht-slaan op tegenbewys, nemen wy aan dat 'n getuige de waarheid
			 zegt. Wy nemen aan dat 'n schoenmaker verstand van schoeisel heeft. Wy
			 nemen aan dat 'n expert... expert is.
		  Nu, dit moet wel. Doch al zyn wy in veel gevallen veroordeeld om
			 genoegen te nemen met zulke armzalige hulpmiddelen ter benadering van waarheid,
			 en om te geraken tot onbloedige afdoening van zaken - 't eenig bereikbaar doel
			 van de zoogenaamde Justitie - de wysbegeerte mag zich niet
			 tevreden-stellen met zulke by-gebrek-aan-beter's. Háár doel is
			 niet ‘zaken aftedoen’ maar: waarheid zoeken.
		  Zeer wel weet ik dat ook dìt doel onbereikbaar is (1) doch dit is de vraag niet, wyl deze mislukking geen
			 afbreuk doet aan de waarde van 't streven. (146, 
			 147, 
			 517)
		  En ook zy is wel genoodzaakt gebruik te maken van hulpmiddelen van
			 nog minder gehalte dan 't reeds zoo feilbaar eigen-aanschouwen.
		
		
{==208==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  800.

		  Wat wy zekerheid noemen, is slechts 'n verondersteldhooge
			 mate van waarschynlykheid, en 't is onze plicht - by-benadering alweer -
			 den juisten grens te bepalen, waarop dat veronderstellen zou overgaan van
			 kleingeestige skolastieke ziftery in onwysgeerige lichtvaardigheid.
		  
		  Men mag den ‘filozoof’ die zich onzeker betuigt van z'n
			 eigen bestaan, ongestraft oorvegen geven. Hy zal niet klagen. Hy mag niet
			 verzekeren dat ge hem geslagen hebt.
		  
		  We mogen aannemen als zeker, dat er 'n land bestaat hetwelk
			 Spanje heet. Dat zekere rivier in Amerika Maschaschabe, vader der
			 vloeden, genoemd wordt. Maar 't voorschieten van fondsen
			 op châteaux in dat Spanje - Böhmische Dörfer,
			 zeggen de Duitschers
			  * - is ònwysgeerig, als 't
			 nemen van aktien in law's Mississipi-maatschappy, of in de
			 hedendaagsche spoorzwendelaryen die daarvan de plaats innemen.
			  †
		  Dat er ten-tyde van jezus, Joden waren, zal wel
			 zeker zyn. En daaronder waren schoenmakers, d.i. ambachtslieden die
			 schoeisels vervaardigden, waarvoor nu ten-onzent laarzen, schoenen, muilen en
			 klompen in de plaats gekomen zyn. Dit mogen wy met eenige gerustheid 'n tweede
			 zekerheid noemen.
{==209==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Wy geven den wysgeer verlof de grens waarvan ik zoo-even sprak,
			 uittezetten tot het aannemen van de zekerheid dat er onder die joodsche
			 schoenmakers een was, die den persischen naam ahasveros droeg. Ook dat
			 die man zich ongastvry betoonde, en den gemartelden jezus 'n dronk
			 water weigerde. Nog meer: die onvriendelyke ambachtsman werd zeer oud... 
		  
		  Dit spreekt vanzelf. Wie slechts eigen leed voelt, kan 't lang
			 uithouden. Medelyden is afmattend.
		  
		  En z'n baard groeide... 
		  
		  Ook dàt neem ik aan als zeker. De lezer zal me heel
			 goedig vinden, vandaag.
		  
		  ‘Onze ahasveros liep rond... 
		  
		  Niets is zekerder. Oude menschen kunnen den slaap niet
			 vatten. En als men dan zooveel schoenen gemaakt heeft, is niets natuurlyker dan
			 die op z'n ouden dag te verslyten.
		  
		  ‘ Hy kon geen rust vinden...
		  
		  Dit is 't zekerste van alles. Ik ook niet, al weigerde ik dan
			 nooit 'n dronk waters aan 'n martelaar.
		  
		  ‘Hy kwam te Rome... 
		  
		  Schitterende zekerheid. Dáárheen immers leidt
			 tout chemin?
		  
		  ‘Op z'n terugreis rustte hy... niet uit in de herberg
			 Boschhek by den Haag... 
		  
		  De zekerheid begint ons te overstelpen. In den dorpel van die
			 herberg namelyk vindt men, als eigenaardig adreskaartje van 'n schoenmaker den
			 diepen indruk van 's mans voet
			  * 'n klaar
			 bewys dat-i daar niet gezeten of gelegen heeft, in welke beide gevallen
			 de empreinte 'n heel anderen vorm hebben zou.
		  
		  ‘Z'n misdaad blyft onvergeven tot... 
		  
		  Zeker, zekerder, zekerst! Alle dingen blyven wat ze zyn, tot
			 ze veranderen.
		  
		  ‘De legende van den ‘Wandelenden Jood’ is
			 alzoo... 
		  
		  Lezer, ik betuig u, in 't reisverhaal van 'n duitschen pre-
		  	
{==210==} {>>pagina-aanduiding<<}
dikant gelezen te hebben: ‘dat de waarheid van de daaromtrent
			 onder 't Volk verspreide meening boven allen twyfel verheven was, dewyl
			 hyzelf in 'n schuur 't stroo gezien had, waarop de man den nacht had
			 doorgebracht - ei, dus toch gerust? - en den naam gelezen, dien
			 ahasveros aan den wand had geschreven.’ Zie, ik mocht voor 'n
			 oogenblik zoo makkelyk zyn in 't aannemen van zekerhedens, omdat ze op
			 die zekerheid zouden uitloopen.
		  
		  Terugkeerende tot onzen tekst, vraag ik of die dominee
			 ‘naar-buiten mag worden gezonden om te zien of 't regent?’ 
		
		
		  801.

		  't Is onmogelyk àlle oorzaken te voorzien die velen onbevoegd
			 maken tot de funktie van waarheidsbode. Van domheid gaf ik zoo-even 'n
			 staaltje, en deze speelt dan ook gewoonlyk de hoofdrol. 't Staat aan hem die
			 van de ontvangen mededeeling gebruik-maken wil, te beoordeelen of de
			 naar-buiten gezondene intellektueel by-machte is tot juist opmerken en
			 onverdraaid weergeven. Onder de dommen zyn de zeer-dommen 't minst lastig. Hun
			 berichten dragen heel oprecht den stempel der bêtise - als
			 autografen van ahasveros - op 't voorhoofd. De meesten evenwel zyn
			 zelfs in domheid te middelmatig voor zoo'n waarschuwende overdryving. Tot het
			 doorgronden van halve domheid is heele scherpzinnigheid noodig.
		  Nu, ook dàt heeft z'n nut. Het oefent.
		
		
		  802.

		  Is 't wel wáár, dat domheid 'n hoofdrol speelt? Zou
			 ook misschien eigenbelang... 
		  Dit kan ik kort afdoen. Men wapent zich daartegen 't best door 'n
			 nauwkeurig onderzoek of misschien Mr. josse die u komt vertellen dat
			 ringen, oorhangers, hemdknoopen, borstspelden en kuitgespen zoo byzonder mooi
			 staan, orfèvre is? 
			 Moliere gaf ons dit lesje, dat we
			 - jammer genoeg - dagelyks in-den-wind slaan.
		
		
		  803.

		  Er zyn menschen die door de uitdrukking: ‘wat ikzelf niet
			 gezien heb, geloof ik niet’ 'n certificaat van onomkoopbaarheid aan
			 hun oordeel meenen uittereiken. Ik kan 't niet als zoodanig aannemen.
		  ‘Gezien’ zal hier wel beduiden: waargenomen.
			 Zonder deze rechtzetting van de uitdrukking immers, zou deze soort van
			 alledaags-wysgeeren 't bestaan moeten ontkennen van koorts, muziek, groei, pyn,
			 geur, enz. altemaal dingen toch die ze nooit gezien hebben.
{==211==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Hoe durven zy de betaling wagen van 'n spoorkaartje naar 'n plaats
			 waar ze nooit geweest zyn? Dit is zeer onvoorzichtig. Als zoo'n plaats eens
			 niet bestond, hoe dan?
		  Is er al dan niet 'n Noordpool? Niemand heeft zoo'n ding
			 ‘zelf’ gezien. Ja, niemand zag het, ook zonder zelfheid, door de
			 oogen van 'n ander.
		  Dit gewicht-leggen op zelf-waarnemen is slechts dan niet ongerymd,
			 indien men bewys geeft van helderen blik, onbevooroordeelde opvatting, korrekte
			 redeneerwyze, en moed tot het aannemen van de slotsom. (143) Ik spreek nu niet van de speciale kunde die in gegeven
			 gevallen onmisbaar wezen kan. Waar een of meer dezer eigenschappen ontbreken,
			 is dat beroep op professor zelf, belachelyk, en zeer dikwyls verdient
			 'n verwaand: ‘ikzelf heb 't gezien’ tot antwoord:
		  
		  - M'n lieve man, ik wou liever dat 'n ander 't gezien had!
		  
		  Of:
		  
		  - Dan zal 't wel waar wezen. Als ik 't gezien had, zou ik
			 twyfelen.
		
		
		  804.

		  Meent men dat de laatste opmerkingen in tegenspraak zyn met de door
			 my verdedigde stelling dat Wysbegeerte de roeping van alle menschen is? Ik
			 geloof 't niet. Gelyk overal, dring ik aan op zelf-waarnemen, zelf-oordeelen,
			 zelf-besluiten. Maar ik wenschte dit alles verbonden te zien met wat blyken van
			 ernstige inspanning. Wie 't ploegen en eggen verzuimde, mag geen deel
			 nemen aan 't oogstfeest, alsof-i behoorlyk had meegewerkt.
		  Dit is stuitend voor den arbeider, die in 't zweet zyns aanschyns
			 derft. Het suum cuique, gelde zelfs voor den eerlyken werkman die
			 geen graankorl verwaarloosde, geen aar vertrad.
		  De dagdieven moesten in hun eigen belang bedenken dat er weldra
			 niets te dagdieven vallen zou, indien hy zich niet inspande.
		
		
		  805.

		  (Likdoorns.) Aan 't nauw verband tusschen deze onbescheiden
			 Europeanen, met altyd-wandelende schoenmakers en de behoefte aan vulgarizatie
			 van wetenschap, hebben m'n lezers de volgende vertelling te wyten, waarin zeer
			 weinig voorkomt van de onderwerpen die me aanleiding gaven tot de
			 mededeeling.
		  
		  Ik was te Marseille in 't Château des fleurs. Publiek
		  	pozeerde. Er waren in dien tuin, Turken en Grieken, Engel-
{==212==} {>>pagina-aanduiding<<}
schen,
			 Duitschers en Amerikanen, jazelfs Franschen. Misschien ook waren er menschen in
			 dien tuin. Er werd gedanst, gelachen, gedronken, gepraat... 
		  Een vrouwspersoon trok meer dan anderen m'n aandacht. Ze was, geloof
			 ik, wat men gewoon is mooi te noemen, en gekleed... méér dan
			 gekleed! My beviel ze niet.
		  Ik merkte op dat ze door veel jongelui heel gemeenzaam werd
			 aangesproken.
		  
		  - Bonsoir, Adèle!
		  - Ah, te voilà! Ravissante... ta robe, parole
			 d'honneur!
		  - Tu ne danses donc plus, Adèle?
		  - Comment, Adèle, tu ne prends donc rien?
		  - Je viens de voir Gustave. Il te recommande de bien te couvrir.
			 Mets ton shawl... il fait frais... où est-il?
		  - Dans da voiture, antwoordde adele, en ze wenkte...
			 
		  
		  Voor ik u nu zeggen mag, lezer, wien of wat ze wenkte, moet ik u
			 vragen wat ge van die adele denkt?
		  Daar ik u nog weinig gegevens leverde, zult ge spoediger gereed zyn
			 met uw oordeel, dan ik die haar zag. Niets is haastiger in besluiten dan
			 onwetendheid.
		  
		  ‘'n Gemeen schepsel...
		  
		  Ge kunt het geraden hebben. Doch geraden ook maar. Want indien gy
			 alles had waargenomen wat ik waarnam, zou uw oordeel misschien anders
			 uitgevallen zyn.
		  Adele wenkte haar groom, 'n aardig mannetje, iets
			 grooter dan 'n bakerspeld. Hy had 'n scharlaken buisjen aan, en droeg dito pet,
			 beiden met goud gegalonneerd. Z'n gezichtje glom als gepolyst ebbenhout... 
		  Want adele's groom was 'n neger. Wel 'n
			 mikroskopisch-kleine neger, maar 'n neger wàs-i.
		  
		  - Madame!
		  - Mon shawl, Abbas! Demande à
			 Thérèse!
		
		
		  806.

		  Ik reteneerde m'n stoel, en maakte me dus schuldig aan 't vergryp
			 waarover ik me zoo dikwyls erger in anderen. Op dergelyke publieke plaatsen
			 ziet men gewoonlyk de helft van de zetels op non-aktiviteit. 't Afschaffen van
			 dit ingeslopen misbruik zou veel bydragen tot komfort, de som van genot
			 verhoogen, en dus deugdzaam zyn. (177, slot.)
		  Bovendien ze staan leelyk - in alle beteekenissen - die tegen de
			 tafeltjes leunende stoelen.
{==213==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Vooreerst is 't onbarmhartig, omdat de tafeltjes-zelf gewoonlyk
			 kreupel zyn, en dus niet dan zeer onbillykerwyze kunnen belast worden met 't
			 schragen van andere voorwerpen, waaraan de - goeie natuur door bemiddeling van
			 den schrynwerker vier pooten gegeven heeft. Ieder moet op z'n eigen beenen
			 staan, zooals betoogd werd in 
			 573 en 
			 795.
		  En ten-tweede - de vergelyking met professers en leeken is uit - al
			 die luie viervoetige torens van Pisa leggen 'n ongunstig getuigenis af van 't
			 karakter der laatste bezitters. Een goed verstaander heeft maar 'n halven stoel
			 noodig om den tekst te begrypen: ‘al verkies ikzelf nu rondteloopen, toch
			 wil ik eigenaar blyven van 't besef dat daarginds tenmynen-genoege iets
			 onbruikbaar wordt gemaakt voor 'n ander.’ Ligt hierin niet al de
			 onstaathuishoudkundige nydigheid van de doode-hand?
		  Eilieve, als onze ahasveros eens alle dorpels had
			 omgekeerd, waarop-i niet rustte, wat zou er worden van de herberg
			 Boschhek? Waar zou ik zitten, indien al de Engelen die vroeger de
			 aarde bezochten, hun zetels tot ‘besproken plaats’ hadden
			 verklaard? Die uit Genesis XIX schynen zoo onheusch
			 geweest te zyn, en daarom zeker is 't nu in de streken waarloth
			 woonde, zoo heel ongezellig. Ik voorspel geen beter toekomst aan 't
			 Château des fleurs te Marseille.
		
		
		  807.

		  Dat ik ditmaal meezondigde, kan eenigszins verontschuldigd worden.
			 In m'n hoedanigheid van student in menschkunde, moest ik den kleinen
			 abbas naloopen, en tevens my 'n plaatsje verzekeren in de nabyheid van
			 Mlle adele... Omnibus. Zóó had ik 'r
			 voorloopig gedoopt... 
		  
		  ‘Toch 'n gemeene meid alzoo, malgré den
			 groom?’ 
		  
		  Hm! Juist om hiervan iets te weten, wilde ik haar voiture
			 zien. Men moet veel en nauwkeurig onderzocht hebben, voor men iemand voor
			 gemeen houden mag. In wysbegeerte en menschkunde beduidt 'n groom heel
			 weinig. En dan zoo 'n kleine! Ook uw ‘malgré’ lezer,
			 is heel onwysgeerig. Ge hadt evenveel reden, adele voor 'n gemeen
			 schepsel te houden òm dat kleine zwarte ding, als in-weerwil daarvan. Te
			 Marseille, gelyk in de meeste plaatsen aan de Middellandsche-zee,
			 krioelt het van negertjes, en de weelde waarvan zoo'n onsterfelyk meubelstuk
			 getuigenis geeft... nu ja, die is als andere weelde. Ze bewyst per se
			 evenmin voor of tegen bravigheid, als armoed.
		  Hoe dit zy, ik wilde adele's rytuig zien, zelf-zien.
			 En, als 
{==214==} {>>pagina-aanduiding<<}
 't mogelyk was, haar koetsier. En veel meer nog. Ik wilde
			 haar uitkleeden... 
		  
		  ‘Hè?’ 
		  
		  Ja... moralement parlant. Uw hè is zeer
			 onkiesch, lezer! Ik had u uitdrukkelyk gezegd dat de tuin druk bezocht was. Ik
			 wilde weten. Ik voelde iets in my dat me aandreef... 
		  
		  ‘Tot het ontdekken van 'n werelddeel, als in 
			 517?’ 
		  
		  Ja. En tot het samelen van wat materiaal, voor 't geval dat het lot
			 me nopen zou ideen te schryven. Slechts zedelyk wilde ik die
			 adele ontkleed zien, schoon het toeval... doch dit later.
		  Wat de werelddeelen aangaat... helaas! Abbas ging me voor
			 naar 'n plaats waar geen enkel Amerika liggen kon, naar 't buvet. Hy zette de
			 teenstukken van z'n glinsterende écuyer-laarsjes op de plint, trok zich
			 òp, en piepte, door glazen en karaffen heen, de buvetjuffer toe:
		  
		  - Fous pouvoir dire moi femme cham Madam marquis?
		  - Oui, mon petit sapajou. La voilà qui danse. Tiens...
			 voilà de quoi te blanchir l'estomac... 
		  
		  En ze reikte hem 'n slokjen amandelmelk toe, dat versmaad was
			 overgebleven in 'n gebruikt glas.
		  Abbas klom af van z'n plint, dronk, bedankte en liep
			 heen.
		  Ik volgde hem naar de aangewezen plek, waar'n quadrille druk bezig
			 was met alleringewikkeldste evolutien. Als in de wereld, scheen niemand
			 tevreden met z'n plaats. En ook therese... 
		  
		  ‘Hoe kondet gy weten wie therese was?’ 
		  
		  Heel eenvoudig. Abbas sprong op den sleep van haar kleed,
			 en speelde den Jozua. Ze moest wel stilstaan, de draaiende maan van de
			 zonnemaagd adele. Knorrig vraagde ze naar de oorzaak van die
			 stoornis.
		  Jozua zei dat ‘Madam Marquis’ haar deed
			 roepen.
		  
		  - Eléonore, auriez-vous la complaisance de prendre ma
			 place? Pardon, M'sieur Jules... madame la marquise me demande.
		  
		  En ze volgde abbas naar hare meesteres.
		  
		  - Est-elle toquée de sa marquise! hoorde ik in 't
			 weggaan haar vriendin Mlle herminiezeggen.
		  
		  ‘Hoe wist gy den naam van die vriendin?’ 
		  
{==215==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Vooreerst, omdat alle danseressen in publieke tuinen minstens
			 één vriendin hebben die dezen naam draagt. Vervolgens omdat de
			 spreekster er 'n gezicht naar had, om herminie te heeten. Ze zag er
			 allergemeenst uit. Maar... als ik me ditmaal vergist mocht hebben, vergeef 't
			 my. 't Doet niet tot de zaak. We hebben te onderzoeken wie adele is...
			 
		  
		  ‘Dit kan zyn. Maar bovendien wachten wy een-en-ander over
			 likdoorns en popularizatie en wetenschap.’ 
		  
		  Als ik dat heb toegezegd, zal ik trachten woord te houden.
		  
		  - Therese, veuillez me chercher mon shawl. Il est dans
			 la voiture.
		  - J'y vais, madame!
		  
		  En ze ging. Ik ook. De koetsier heette john, en zag 'r heel
			 welvarend uit... 
		  
		  ‘Toch blyf ik gelooven dat 't 'n gemeene troep was.’
			 
		  
		  Je ne dis pas non. Maar 't zou de zaak niet mooier gemaakt
			 hebben, als die koetsier mager geweest was. En ook z'n hoedanigheid van
			 engelschman geeft weinig licht. Het rytuig was prachtig... 
		  
		  ‘Toch 'n gemeene troep!’ 
		  
		  Ik hoop dat ge ongelyk hebt. Gemeen? Dat zou jammer geweest zyn voor
			 die mollige kussens van fyn paarlgrys laken. Voor die raderen, yzersterke
			 symmetrische spinnewebben. Voor die veeren, mager en taai als 'n man van
			 karakter. Voor dat verlaksel, schalk plagend met diepglimmenden schyn van
			 doorzichtigheid. De wagen was mooi.
		  En ook therese zag 'r veerkrachtiger uit dan ik zoo-even
			 meende, toen abbas haar op den staart trapte. Ik had den tyd haar nogal
			 aandachtig te beschouwen, terwyl ze met behulp van john den sjaal uit
			 het rytuig nam, en daarna met dezen 'n kort gesprek hield, dat ik eerst straks
			 mag meedeelen, omdat m'n uitgever 'n kleingeestig man is.
		
		
		  808.

		  Ik weet den naam niet van de firma waar de Homerussen hun rhapsoden
			 lieten drukken, en dit spyt me. De zangers van Ilias en Odyssee
			 brachten de meeste feiten en gesprekken tweemaal in rekening. Eerst verneemt de
			 lezer dat er iets gebeurd is, en daarna wordt die gebeurtenis - liefst met
			 dezelfde woorden van den auteur - nog-eens verhaald door 
			 ajax, diomedes, 
			 triptolemus en de rest. Deze
			 gewoonte is voor 'n schryver allerpleizierigst, en 't is geen gunstig
			 
{==216==} {>>pagina-aanduiding<<}
 kenmerk van onze beschaving, dat we hierin zoo barbaars zyn
			 teruggegaan. Indien ik u reeds nu had meegedeeld, lezer, wat er tusschen
			 john en de femme de chambre naast dien landauer
			 voorviel, zouden straks de heeren Gebroeders 
			 van helden
			  * by therese's terugkeer in den tuin, 't relaas van
			 't reeds vernomene onbarmhartiglyk schrappen. Als 't waar is dat 
			 homerus bedelde, moet-i dit - als
			 sint-labre, lazre, lapre... ik weet 's mans naam niet recht - voor z'n
			 pleizier gedaan hebben. Hy was z'n Heiligen menig kaarsje schuldig, evenzeer
			 als heinrich heine, die zóó in
			 z'n schik was met zyn uitgever, dat-i de goden dankte: weil sie ihm den
			 julius campe zum Verleger gegeben... 
		  Ik ben minder gelukkig, en mag dus de kans niet loopen dat straks
			 ‘Madame la Marquise’ onze therese den mond snoert
			 met 'n bar: ‘ik weet al... 't staat op pagina zooveel!’ 
		  
		  O, varus-van helden, geef my den geduldigen
			 agamemnon weer!
		  
		  Ik ben zeker dat-i 't niet doet.
		
		
		  809.

		  Gedurende den tyd dien ik noodig had voor deze klassieke
			 ontboezeming, waren m'n twee dwaalsterren haar zon genaderd. En ik was de
			 derde. M'n stoel - beschermd door de alom geëerbiedigde heiligheid van
			 misbruik - was ongedeerd. En ook m'n suikerwater stond heel geduldig te
			 wachten, als 'n Griek die naar homerus luistert.
		  Minder geduldig riep onze marquise therese toe:
		  
		  - Il me semble que vous prenez votre temps, mademoiselle!
			 Voilà une heure que j'attends mon shawl... allons, qu'on se
			 dépêche un peu!
		  - Mon Dieu, madame ... quel malheur! zei therese,
			 terwyl ze den ‘Inde’ om de schouders wierp van 't voorwerp
			 dat ik me tot karper had gekozen. (250, 
			 251.)
		  - Un malheur? Qu'y a-t-il? riep adele haastig, en ze
			 werd op-eenmaal schooner dan haar portret. Er kwam ziel op dat gelaat.
		  
		  Een huurkoetsier was van den bok gevallen. John en 'n paar
			 anderen hadden den zwaargewonde ergens binnen gebracht... weinig hoop op
			 herstel... vyf kinderen... zwangere vrouw... doodarm... 
		  
		  - Où donc? riep onze karper, en wèg vloog ze,
			 therese 
{==217==} {>>pagina-aanduiding<<}
 volgend, die haar tot john bracht.
		  
		  Abbas en ik... 
		  
		  - Merci monsou, zeide hy, omdat ik hem op den arm nam, daar
			 ik voorzag dat-i anders z'n meesteres verliezen zou in 't gewoel.
		  
		  Toen we in de buurt kwamen van therese's quadrille, hoorde
			 ik kommandeeren:
		  
		  - Mesdames et Messieurs... a vos places!
		  
		  Ja, dacht ik, dat 's makkelyk gezegd. Waar is de plaats van
			 adele?
		  Als om op deze vraag te antwoorden, riep john, de deur van
			 't koetshuis eener bastide
			  *
			 openstootende:
		  
		  - C'est ici, Médèm!
		  - Il faut du linge... un médecin... de l'eau
			 fraîche... vite, vite... 
		  - Et un prêtre, Madame! Zei therese.
		  - C'est possible... mais de l'eau, john, du
			 linge... 
		  
		  Ze zocht naar iets dat dienen kon tot verbandlinnen. De sjaal scheen
			 haar te hinderen... daar vloog 't ding!
		  Ik raapte den ‘Inde’ op, en wikkelde
			 abbas er in. Niet zoozeer om 't mannetje te koesteren, als wel omdat
			 ik me iets wilde te doen geven, om me wys te maken dat ik geen verder aandeel
			 nam in 't lot van den armen lyder, dan met de eischen van m'n menschen-studie
			 overeenkwam. Ik wou 't grappig vinden Afrika wegtestoppen in Azie, den
			 Nubiër in Kashmir... 
		  Ach, 't lukte niet!
		  't Eenige, waarin ik nu slaag, is 't voorbygaan van den
			 indruk dien de stervende op my maakte. We willen over adele spreken,
			 en over haar maantje... 
		  
		  ‘En over likdoorns?’ 
		  
		  Ja. Therese kwam aanslepen met 'n stal-emmer vol water.
			 Adele, neergeknield naast het stroo waarop men den armen lyder gelegd
			 had, bette z'n wonden met haar guimpe. De valenciennes was wat dun
			 voor zoo'n dienst, en te spoedig verzadigd van bloed. Ze scheurde zich 't eene
			 kleedingstuk na 't ander van het lyf, en wierp die ontevreden weg, als er
			 
{==218==} {>>pagina-aanduiding<<}
 bleek dat ze niet konden dienen voor 't doel. Weldra stond ze in
			 't kostuum der Somnambule, in de opera van dien naam.
		  En 't koetshuis was vol koetsiers... grootvaders met huisgezinnen,
			 wil ik hopen.
		  Quo-usque? zuchtte ik met 
			 cicero, maar iets minder
			 verontwaardigd dan hy, en niet zonder hoop dat m'n catilina nog wat
			 zou voortgaan op den ingeslagen weg. En toch - o zonderling spel van 't gemoed!
			 - toch bedacht ik 'n grandioos offer van myn zy, dat ik dapper uitvoerde. Juist
			 toen de slaapwandelaarster therese sommeerde om even als zyzelf zich
			 te ontdoen van wat ze kon missen en niet missen, besloot ik, die zoo gaarne
			 daar bleef, den wondheeler te halen. John namelyk was
			 onverrichter-zake terug gekomen. Ik legde den pyp drop in 'n hoekjen, en
			 ging.
		  Toen ik met Dr. R. den stal weer betrad, vonden wy 'n liefdezuster
			 en 'n priester by de legerstee. Therese zag er even indecent uit als
			 zoo-even haar meesteres, die nu den kleinen abbas uit den sjaal
			 verdreven, en zichzelf daarmee vertoonbaar gemaakt had.
		  De zieke had nog niet gebiecht. Hy mompelde een-en-ander
			 binnen'smonds, dat adele scheen aantegaan. Ze schreef nu-en-dan iets
			 op, van wat de man met moeite verstaanbaar maakte.
		  
		  - Trente... 
		  - Oui, knikte de zieke.
		  - Cinq?
		  
		  Dit scheen onjuist, want de stervende gaf zich moeite met het hoofd
			 te schudden.
		  
		  - Madame, veuillez vous retirer maintenant, bromde de
			 liefdezuster, vous voyez bien que le malade a besoin de secours
			 spirituels?
		  
		  En ze trachtte onze karper op-zy te dringen.
		  Maar deze bleef waar ze was.
		  
		  - Un moment, ma soeur. C'est trente alors?
		  
		  Dit scheen wel nagenoeg juist geraden, maar niet geheel. De zieke
			 was niet tevreden... 
		  
		  - Voyons! Trente... un?
		  
		  Neen.
		  
		  - Deux?
		  
		  Neen.
		  
{==219==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  - Trois?
		  
		  Neen.
		  
		  Zoo ging ze voort, de vingers opstekend als kinderen by 't
			 bok-sta-vast. Na vyf-en-dertig viel haar sjaal los... 
		  't Was 'n indecent schouwspel!
		  Gelukkig dat het schandaal kort duurde, twee vingers maar. 't
			 Huisgezin van den armen lyder woonde in nummer 37 van de straat die ze reeds
			 wist en genoteerd had.
		  
		  - Maintenant je vous cède la place, ma soeur! zei
			 adele opstaande. Soyez tranquille, mon ami, on aura soin des
			 vôtres. Venez, therese. Abbas, viens... 
		  
		  Buiten komende riep ze john te-vergeefs. Ook haar
			 voiture was niet te vinden. Er bleek dat Dr. R. een-en-ander naar z'n
			 huis had gezonden om instrumenten, en naar den apteker om geneesmiddelen te
			 halen.
		  
		  - A pied alors! riep 't ongekleed paar, en abbas
			 trippelde mee. Gelukkig dat het nacht was. Ik zag 't drietal binnengaan in 'n
			 deftig hotel op den Cours de la Reine. De concierge ontving
			 ‘Madame la marquise’ met grooten eerbied... 
		  
		  ‘Dus toch... géén gemeen schepsel?’ 
		  
		  Om daarvan iets meer te weten, lezer, moet ge my nogeens vergezellen
			 naar 't Château des fleurs.
		  Weer zat ik daar, en dronk de eau sucrée niet, die ik
			 besteld had om m'n entrée te betalen. Adele was er weer, en ik
			 had gezorgd 'n plaatsjen in haar nabyheid te bekomen. Aan 'n tafeltje links van
			 my, zaten twee jongeluî. Ik zocht met hen in kennis te komen, en 't
			 gelukte. 't Waren vriendelyke, voorkomende jonge-lieden, 'tgeen me toen iets
			 minder verraste dan jaren later 't geval zou geweest zyn, nadat ik ondervonden
			 had dat de hoffelykheid van de Franschen grootendeels tot de boekenwaarheden
			 behoort, die zyzelf - nog-al ònhoffelyk - uitstrooien. 'n Fout waarin ze
			 vry precies gelyken op sommige andere natien.
		  M'n beide vrindjes zagen er deftig uit. Aan hun uiterlyk ontbrak
			 niets dat den kompleeten jongen-mensch maakt. Ze droegen - zeer ongezonde -
			 bottes vernies, en waren blind, of nagenoeg. Voor ik, door 't aanreiken
			 van 'n lucifersbakje kennis met hen maakte, had ik opgemerkt dat een hunner
			 zeer eerbiedig was opgestaan, en gegroet had - waarachtig, hy boog - toen de
			 firma adele, therese & abbas voorbykwam.
			 
{==220==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Tot m'n genoegen bleek er niet dat een van de leden my herkende,
			 zelfs abbas niet... 
		  Geen ondankbaarder werk dan 't koesteren van werelddeelen!
		  Des-te-beter, dacht ik. Van àl te naby wil ik adele
			 niet zien. Niet uit vrees dat ze my zou tegenvallen by nader kennismaking, want
			 zéér gunstig dacht ik niet over haar, en van groote
			 teleurstelling kon dus geen spraak zyn... 
		
		
		  810.

		  Maar ik wist by ervaring dat niets zoo weinig op 'n mensch gelykt,
			 dan de wyze waarop-i zich voordoet.
		  Dit is dan ook de reden waarom menschkundigen zoo vaak gebrekkige
			 menschenkenners zyn. Ik ben zeker dat 
			 larochefoucauld, 
			 la bruyere, montesquieu en dezulken gemakkelyk te misleiden
			 waren, omdat zy zich telkens moeten bedrogen hebben in de toepassing van hun
			 algemeene waarheden op byzondere gevallen. De gemiddelde som der eigenschappen
			 van eenlingen vormt type, maar geen individu is type. Het is voor
			 cuvier te hopen dat-i z'n keukenmeid belast hebbe met den inkoop van
			 biefstuk, en ik geloof dat ichthyologen die zelf ter-markt gaan, gevaar
			 loopen bedaagde zeevisch te eten.
		  Zoo ook is de mathematikus gewoonlyk 'n ongelukkig speler. Dit hoop
			 ik aantetoonen by 't voortzetten van m'n Millioenen-Studien, die in 't
			 Dagblad ‘het Noorden’ zyn afgebroken ‘omdat -
			 volgens verklaring van de redaktie dezer courant - de lezers er niets van
			 begrepen’ 'n duidelyk blyk dat ik de kunst niet versta me behoorlyk
			 uittedrukken. Daarop moet ik me dus toeleggen.
			  *
		  Wie biefstuk en schelvisch te behandelen heeft, behoort ad
			 hoc bekwaam te zyn, en 't is de plicht van zoöloog en vischkenner, ook
			 op die markten zich thuis te voelen, waar andere dingen worden verkocht dan
			 sauriërs en mastodonten. Volmaakte wysheid zou gewis meebrengen dat men,
			 't algemeen-hoogere kennende, tevens bedreven ware in de afwykingen van 't
			 byzonder-lagere, maar zoolang men vreest dat de sprongen van den karper ons 't
			 nauwkeurig waarnemen beletten, doen we verstandig op 'n afstand te blyven, en
			 niet ‘zelf’ naar de markt te gaan.
		
		
{==221==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  811.

		  En daarom maakte ik, ten-einde iets van adele te weten,
			 kennis met Mr. henri en Mr. auguste.
		  't Waren beste jongens. Nadat we elkaar verteld hadden hoe vol de
			 tuin was, dat 't straks nog voller, en 'n paar uur later weer leeg worden zou,
			 bracht ik 't onderwerp op:
		  
		  - Cette dame là-bas... vous la connaissez?
		  - Mais si! Elle est ma cliente.
		  
		  Ah, begreep ik, M'sieur auguste is advokaat.
			 Henri, iets jonger, zal nog student zyn.
		  
		  - Elle est bonne fille... très-bonne fille, verzekerde
			 deze.
		  
		  Ik vond deze lofspraak eenigszins vreemd, om den titel dien ik
			 adele had hooren geven.
		  
		  - Elle est marquise? vroeg ik.
		  - C'est égal... elle est bonne fille! riep
			 auguste.
		  
		  Dit ‘c'est égal!’ vond ik prachtig. We
			 zwommen hier en pleine démocratie, naar 't scheen. Markiezin,
			 hertogin, koningin, werelddeel, aarde, maan, zon, melkweg... alles gekheid,
			 stof en asch! Ze is bonne fille! Dat 's wat ànders!
		  Ik maakte 'n buiging in m'n binnenste voor dien auguste, en
			 vergaf hem 'n oogenblik den onnoodigen neusknyper die hem zoo leelyk stond. Ik
			 die veelal te hoog gryp - men zoeke hierin niet de minste booze toespeling noch
			 op de lezers van ‘het Noorden’ noch op de lyders van andere
			 kranten - ik had by dien auguste te laag getast. De schelvisch
			 vertoonde zich ditmaal heel onverwacht als 'n Leviathan, en m'n ziel
			 liep gevaar zich te verslikken aan 'n al te groot brok psychologische
			 lekkerny.
		  Waarlyk, ik begon me thuis te voelen op de markt, en wenschte mezelf
			 geluk ditmaal niet m'n keukenmeid gezonden te hebben.
		  Uit schaamte over m'n vergissing hield ik als boete 'n lankdradige
			 verhandeling over 't goede... of wou dit doen. Auguste viel my in de
			 rede met 'n verhaal van wat adele gedaan had voor 't gezin van 'n
			 verongelukten huurkoetsier. Hy scheen my te willen straffen voor al de
			 gemeenplaatsen die ik gereed-maakte voor m'n oratie. En gelukkig! Wie weet of
			 ze niet waren uitgeloopen in de fadaise van 'n kongressig:
			 liberrté, égalité, fraterrrnité? God bewaar
			 ons!
		  Adele had voor alles gezorgd. Ze had gewaakt by de arme
			 weduw die ziek was, ze had de kinderen kleeren en voedsel gegeven, 'n
		  	garde-malade gehuurd, geneeskundige hulp ver-
{==222==} {>>pagina-aanduiding<<}
schaft, 'n
			 luiermand besteld. In haar hotel... 
		  
		  ‘Dus toch... géén gemeen schepsel?’ 
		  
		  Lezer, oordeelt ge nu zoo, omdat auguste van haar
			 ‘hotel’ sprak? Och, het doet er zoo weinig toe, hoe 't ding heet
			 waarin men z'n verblyf houdt. Zelfs in nederige hutjes op de hei vindt men
			 deugnieten, en ik heb 'n braaf man gekend, die twee
			 porte-cochères aan z'n huis had. Hy was wagenverhuurder. Sla eens
			 Jozua II en VI op, en lees aandachtig. Uit die
			 hoofdstukken kunt ge leeren dat men als 'n hagedis op 'n muur wonen kan, en
			 toch welgevallig zyn aan... heeren, jazelfs aan den ‘Heer.’ 
		  Wat meer beteekent dan adele's hotel, was dat ze in dat
			 huis kamers tot ontvangst der drie jongste kinderen van de weduw had laten
			 inrichten. therese zou die wasschen, kammen en zoet-houden. Ze had 'r
			 expres 'n nieuwgebedenboek voor gekocht, omdat het hare versleten was.
		  Intusschen danste ze met Mr jules, haar cavalier van
			 onlangs. Met den onmetelyken sleep van haar kleed speelde zy weer de
			 staartster. Ook de centraalzon adele schitterde vreeselyk. Op de
			 plaats die ze zittende besloeg, had dido wel drie Karthago's met
			 voorsteden kunnen bouwen. Wat den meteoor aangaat, hy stond achter haar, en
			 knabbelde op 'n stukje suiker.
		  
		  - Oui, elle est très-bonne fille! bevestigde
			 henri nogmaals, na auguste's verhaal. Voulez-vous faire sa
			 connaissance?
		  
		  Niet voor ik van den bok val, dacht ik. En ik bedankte, onder
			 voorwendsel dat ik als vreemdeling niet gaarne veel betrekkingen aanknoopte. De
			 waarheid was dat ik vrees voelde voor al haar kleeren. Men vertoont zich zoo
			 mager naast zoo'n ballon. En my hinderde die opgeblazenheid nog meer dan ze
			 anderen kan gestuit hebben, omdat ik 't mensch in de gedaante van 'n
			 uitroepingsteeken gezien had.
		  
		  - Comme vous voulez. Auguste vous
			 présenterait. Elle est sa cliente.
		  - Oui, elle est ma meilleure cliente.
		  
		  Met bliksemsnelheid maakte ik den inventaris van al de landgoederen
			 waarover adele gedurig in proces lag. Ik telde de markizaten by
			 dozynen, de heerlykheden by honderden. En waarom zouden er, wel beschouwd, ook
			 niet 'n paar hertogdommen en litige kunnen liggen? De buiging van
			 auguste, toen adele ons tafeltje voorby-sleepte, was 'r diep
			 genoeg
{==223==} {>>pagina-aanduiding<<}
 toe. 't Is toch onvoorzichtig van zoo'n dame, zulke
			 gewichtige belangen toetevertrouwen aan 'n zoo jeugdig man. Want, dacht ik, al
			 zy nu die auguste 'n ware fort-en-thème, 't is onmogelyk
			 dat-i de noodige ondervinding opdeed. En de jeugd is lichtzinnig. Bovendien,
			 z'n tegenwoordigheid op die plaats waar-i stammgast bleek te
			 zyn... 't is waar ook, wat deed dààr 'n Marquise?
		  
		  ‘Juist! Want indien ze dan toch werkelyk géén
			 gemeen schepsel was... 
		  
		  Niet waar?
		  
		  ‘En als die auguste tot den deftigen stand
			 behoorde... 
		  
		  Precies! Als... maar hoe weet ge dit?
		  
		  ‘Ge zeidet dat-i advokaat was... 
		  
		  Ja, de zuivere waarheid!
		  
		  ‘Dus... géén gemeene troep?’ 
		  
		  Lezer, ge verdient uw eigen vischkooper te zyn!
		  Maar ik was nog niet zoo geheel zeker van de zaak. Ik moest
			 weten waarom auguste... 
		  
		  - Vous fréquentez ordinairement cet endroit? vroeg
			 ik.
		  - Oui, ça m'amuse de voir le monde.
		  
		  Dit kwam me zoo gek niet voor. Ik antwoordde dat ook ik me toelegde
			 op menschkunde, en alle gelegenheden aangreep om me daarin te volmaken. De
			 verhandeling waaraan ik me by deze gelegenheid, wou overgeven, werd afgebroken
			 door abbas, die namens z'n meesteres auguste kwam roepen.
		  Deze ging terstond tot haar, en wel met 'n zèle die 
			 talleyrand zou afgekeurd hebben.
			 Ik zag hoe hy met den hoed in de hand voor adele stond, en hoorde
			 dat-i van haar weggaande, zeide:
		  
		  - Sans faute, Madame!
		  
		  Ze scheen hem iets opgedragen te hebben. Nu, dit wàs zoo.
		  
		  - Elle m'a invité de venir la voir chez elle, demain
			 matin. J'irai! Parole d'honneur, j'irai!
		  
		  Men zal haar weer 'n hertogdom ontfutseld hebben, dacht ik, en die
			 goeie auguste moet 'r dat terug-chicaneeren. Met Recht alleen
			 komt men niet ver. Dat snuffelen in oude familie-papieren is dikwyls
			 interessant, en als men er dan in slaagt, 
{==224==} {>>pagina-aanduiding<<}
 door yver, kunde,
			 scherpzinnigheid... 
		  
		  - Vous ne sauriez croire comme elle a le pied sec, zei
			 auguste.
		  
		  Ik wil 'n lezer van ‘Het Noorden’ worden, als ik
			 'n jota van deze ontboezeming begreep. - Zou ik verkeerd verstaan hebben? dacht
			 ik. Of gebruikt-i misschien 'n terme de palais die my onbekend is?
		  Ik hield me voorloopig alsof ik 't volkomen met hem eens was, en
			 antwoordde:
		  
		  - Cela se voit bien.
		  - N'est ce pas? Le jarret d'acier! La cheville pas plus grosse
			 que voici... 
		  
		  En hy omspande z'n pols.
		  Dit vond ik nu wel bovenmenschelyk mooi, maar ik begreep nog altyd
			 niet hoe deze verheven eigenschappen adele konden te-pas komen by het
			 terug-eischen van de ontstolen hertogdommen? Ik voelde zekere neiging haar te
			 waarschuwen tegen de lichtzinnigheid van haar advokaat, en aanteraden 'n
			 raadsman van ryper leeftyd te zoeken.
		  
		  - Je vous jure que sans être bien casée comme elle
			 est, edele pourrait faire son chemin comme danseuse.
		  - Ma, foi, je le crois bien. Mais... il me semble
			 que ce n'est pas une raison de négliger sa position actuelle, bracht
			 ik bedeesd in 't midden.
		  - Du tout, du tout! Moi aussi, j'aime de solide...
		  
		  Er viel me 'n steen van 't hart.
		  
		  - Je lui ai conseillé de faire des économies...
			 
		  
		  Hoe langer hoe beter. Die auguste was zoo dom niet.
		  
		  - Car enfin, on ne saurait prévoir... 
		  
		  Juist, zei ik, en hield geen verhandeling over de wisselvalligheid
			 van al 't aardsche, omdat zulke dingen zoo afgezaagd zyn. In-plaats daarvan
			 maakte ik de opmerking dat het me vreemd voorkwam, zoo'n uitstekende danseres
			 den ganschen avend als op 'r stoel vastgeplakt te zien. Was ze bevreesd dat
			 haar Karthago's kou vatten zouden? Of bleef ze zitten uit bescheienheid?
			 Duchtte ze misschien dat de middelpuntschuwende kracht van 'r onmetelyk kleed,
			 in draaiende beweging gebracht, het publiek zou wegzweepen uit den tuin?
		  Zóó zal 't wezen, dacht ik. Ze is ‘bonne
			 fille’ en wil 't vermaak niet storen.
{==225==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Om zekerheid te hebben, vroeg ik aan auguste waarom z'n
			 kliënte niet danste?
		  
		  - Mais... c'est précisément pour cela qu'elle m'a
			 fait prier de passer chez-elle, demain matin de bonne heure. Elle ne danse pas,
			 parcequ'il y a... empêchement.
		  
		  En hy mompelde iets over nyd.
		  
		  Volgens m'n vaste gewoonte begreep ik nu alles. De jongelieden in
			 den tuin waren ontstoken in woedende yverzucht. Niets natuurlyker. Ieder haakte
			 even vurig naar 't bezit van adele met al haar hertogdommen en
			 processen. Er was twist ontstaan. Men had elkander uitgedaagd. Er zou bloed
			 vloeien. De zachtmoedige adele, bonne fille als altyd wilde dit
			 voorkomen. Ze peinsde op middelen om allen tevreden te stellen, en intusschen
			 besloot ze niemand te bevoorrechten. Om-den-wille van den lieven vrede bleef ze
			 zitten voortbroeien op Karthago, van dido af
			 tot 
			 hannibal inkluis, en intusschen
			 riep ze haren raadsman, die z'n invloed zou aanwenden om de heele zaak
			 in-der-minne byteleggen. Niets was duidelyker dan dit alles. Wel vreemd dat ik
			 dit niet terstond begrepen had! Ik beloofde myzelf beterschap, en nam me voor,
			 't eerste probleem 't beste dat zich verstouten zou my in den weg te treden,
			 doortehakken als 'n rotten appel.
		  Om reeds nu auguste te doen gevoelen dat ik 't gewicht van
			 de hem opgedragen taak ten-volle besefte, bedacht ik eenige frazen over
			 yverzucht, jalouzie, enz.
		  
		  - Ja, zei ik, nyd is 'n vreeselyk ding! Livor edax... 
		  - Elle dansera!
		  - 't Is te hopen, antwoordde ik, en verzweeg m'n bekommering over 't
			 lot van hannibal, omdat ik 'n tirade plaatsen wilde over eris
			 en den Trojaanschen oorlog.
		  - Je vous jure qu'elle dansera... je la ferai danser!
		  - Als 't maar geen bloed kost... 
		  - C'est mon affaire!
		  
		  Ik raadde hem aan, met beleid te-werk te gaan. 'n Allergoedkoopst
			 raadje, dat-i toch niet versmaadde, naar't scheen.
		  Want, zeidi:
		  
		  - En fait d'envies, m'sieur, les émollients avant
			 tout!
		  - Ach, zuchtte ik, als 
			 menelaus 'r ook maar zoo over
			 gedacht had! Met 'n zoet lyntje had-i z'n vrouw wel weer thuis-gekregen. Wat al
			 ongelukken zouden voorkomen zyn... 
		  - C'ést égal... elle dansera! Pas plus tard que
			 demain soir... parole d'honneur! Elle dansera! C'est moi qui le
			 dis!
		  
{==226==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  Hy scheen driftig te worden.
		  
		  - Wees bedaard, zei ik. Een imperatief, waarmee wy Hollanders gewoon
			 zyn kalme menschen driftig, en driftige menschen dol te maken.
		  
		  Nu, dol werd auguste niet. Ik denk dat-i geen acht had
			 geslagen op m'n irritant hollandisme. Met ernst en waardigheid dronk-i z'n
			 zooveelste glas Vermouth... 
		  Vermouth en Absinthe, lezer, zyn de twee vloeibare
			 pesten, die in Frankryk met byzonder goed succes de rol van onzen jenever
			 vervullen.
		  
		  ‘Ah, uw Mr. auguste was beschonken!
			 Tòch 'n gemeene troep dus?’ 
		  
		  We zullen zien, lezer. Dronken was auguste niet, want hy
			 bestelde nog 'n glas Vermouth. Dit zoud-i immers niet gedaan hebben,
			 als-i reeds te veel gebruikt had?
		  
		  ‘In uw plaats ware ik opgestaan, en had de relatie
			 afgebroken.’ 
		  
		  Al wat gy zoudt gedaan hebben, lezer, is hierom reeds niet
			 wèl gedaan... omdat ge 't niet gedaan hebt. Bedenk dat ge dan ook niet
			 waart te weten gekomen wie adele was, of wàt ze was? Ge zoudt
			 dan bovendien dit nummer van m'n ideen niet geschreven hebben. Zoo is
			 er meer dat ge niet gedaan hebt.
		  Toch scheen de Vermouth vry sterk. auguste sloeg op
			 de tafel.
		  
		  - Je vous dis qu'elle dansera... n'est-ce pas,
			 henri?
		  - Comme une sauterelle! verzekerde deze.
		  - Maar hoe zult ge dat dan aanleggen? vroeg ik. Ze kan toch maar
			 één gelukkig maken, en al die anderen zullen... 
		  
		  M'n fantazie sloeg 'n verdeeling van adele's domeinen voor.
			 Met vlugheid paste ik daarop het tiendeelige stelsel toe. Tien heerlykheden
			 maken een graafschap, tien graafschappen een hertogdom. Tien hertogdommen...
			 zou ze inderdaad 'n koningin zyn? En hoe dan met de verdere splitsing? Haar
			 kleed was deelbaar, dit had ik in 't koetshuis gezien. Maar 't weinigje mensch
			 dat 'r in zat?
		  
		  - Toute bonne fille qu'elle est, zei ik, elle ne saurait
			 contenter tout le monde.
		  - Si, si! Quand elle danse, vous verrez. Elle est de force
			 à éreinter tout un régiment... 
		  - Diable!
		  - Pourvu qu'elle danse, je serai content.
		  
		  Een rechte advokaat! 't Scheelde hem weinig wat de gevol-
		  	
{==227==} {>>pagina-aanduiding<<}
gen waren, indien slechs hy, door 't voorloopig byleggen van de zaak,
			 'n goeden naam kreeg als raadsman. Pereat mundus, mits hy... 
		  
		  - L'humanité, m'sieur... aldus begon ik 'n zeer
			 schoone verhandeling, die ik niet verder kon voortzetten, omdat
			 auguste zelf nu op-eenmaal veelsprekend werd. 't Woord
			 humanité had 'm op den weg gebracht. Later speet het me dat ik
			 niet liever iets gezegd had met 'n paar rollende r's er in. Nu bepaalde
			 hy zich slechts by menschelyke dingen. Van adele'stoekomst die, naar-i
			 betuigde, verzekerd was als ze maar altyd zyn raad wou aannemen, sprong-i op de
			 politiek. Demokratie was 't ware, en de republiek z'n ideaal. De standen...
			 bah! Diplomen... gekheid!
		  Ik vernam nu - en ditmaal was ik 't, in weerwil van den
			 Vermouth, vry-wel met auguste eens - dat diplomaten, ministers,
			 koningen, en zulke personen aan wie de zorg voor 't geluk der volkeren in
			 zekere maat is opgedragen, gewoonlyk niet op de hoogte van hun roeping staan.
			 En ook in andere vakken... 
		  Nu komen de advokaten aan de beurt, dacht ik. Maar auguste
			 sloeg die over, waarschynlyk om zich te vrywaren tegen de verdenking van
			 broodnyd.
		  Ook in andere vakken, beweerde hy, heerschte de kwakzalvery op
			 schromelyke wys. In de geneeskunde bedriegen de gediplomeerden 't al te
			 geloovig publiek met doktersbullen en akademische getuigschriften, met 'n
			 verwaand neerzien op den man van ondervinding, van praktyk... 
		  
		  Stout gesproken voor zoo'n jong mensch!
		  
		  - Ils méprisent l'expérience, le savoir-faire d'un
			 homme qui sait guérir sans leur foutu grec et latin... 
		  
		  Dat is 'n onafhankelyk idee, dacht ik, voor iemand die opgebracht is
			 by rosa, rosae. Ik knikte goedkeurend.
		  
		  - Monsieur me comprend parfáitement, verklaarde
			 auguste aan henri, op 'n toon alsof hy zeer in z'n schik was
			 eens eindelyk iemand te hebben gevonden, die op de hoogte stond van zyn
			 verheven wereldbeschouwing. En:
		  
		  - Garçon... un Vermouth!
		  
		  ‘'n Gemeene troep! Ik ware opgestaan.’ 
		  
		  Ik geloof 't niet, lezer. Dan zoudt ge ook nu dit blaadje
			 neerleggen, dat ge toch uitleest, niet waar?
		
		
{==228==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  812.

		  Een Vermouth alzoo, en daarop:
		  
		  - La science, m'sieur, la science... a besoin d'être
			 vulgarisée!
		  - Sans doute.
		  - Je dis: vul... ga... ri... sée!
		  - C'est évident.
		  - Tenez... vous, m'sieur, vous qui êtes un homme
			 intelligent... 
		  
		  Zoo'n menschenkenner! Die Vermouth werkt toch minder
			 schadelyk dan ik eerst meende. 't Is volstrekt niet uitgemaakt dat sterke drank
			 't oordeel benevelt. Ik ben zeker dat auguste die zaak met
			 adele's pretendenten tot 'n goed eind brengt.
		  
		  - Vous, un homme d'intelligence, un homme supérieur,
			 ditesmoi, est-ce vrai ou non, que tout Paris souffre de l'influenza
			 au mois de Février?
		  
		  Helaas ja, zei ik, maar ik begreep 't verband niet.
		  
		  Pourquoi la faculté ne délivre-t-elle pas
			 l'hurnanité de ce fléau?
		  
		  By 't woord fleáu bracht de garçon 'n
			 glaasje Vermouth. De bediening was uitstekend in dien tuin.
		  
		  - Ma foi, je l'ignore!
		  - Justement! On voit bien que vous approfondissez les choses. La
			 raison en est... qu'ils ne te savent pas!
		  
		  Ik vond deze reden voldoende, en knikte.
		  
		  - Ces médecins en us guérissent-ils la
			 fièvre?
		  
		  Ik schudde 't hoofd.
		  
		  - La migraine?
		  - Pas davantage.
		  - Une colique?
		  - Hélas, non!
		  - Le mal de dents?
		  - Aucunement!
		  - Sauraient-ils faire danser adele, d'ici
			 à deux jours?
		  
		  Nu kwam me toch de Vermouth weer 'n graadje te sterk voor.
			 Vreezende iets toetestemmen of te ontkennen, dat wel eenige toelichting noodig
			 had voor ik in-gemoede beslissen kon, trachtte ik op diplomaten-manier m'n
			 meening ad referendam te houden. Tyd om auguste's vraag
			 voorteleggen aan 
{==229==} {>>pagina-aanduiding<<}
 'n geleerd genootschap om bericht, konsideratie
			 en advies, had ik niet. Ik weifelde. Hy greep me by den knoop van m'n
			 paletot... 
		  
		  - Sérieusement, le croyez-vous?
		  - M'sieur, zeide ik, il me semble que... la science...
			 
		  - C'est cela! C'est notre devoir à nous tous, de
			 vulgariser la science.
		  - Je suis parfaitement de votre avis.
		  - Pour la faire danser... 
		  - Hein?
		  - Je, parle d'adele. Pour la faire danser, il ne
			 faut que des émollients!
		  - Rien de plus sûr! Il faut tâcher d'adoucir les
			 esprits... 
		  - Et les humeurs! Les émollients... c'est ma
			 dévise! Le couteau... jamais! Le bistouri... je l'ai en horreur! Il faut
			 savoir guérir sans effusion de sang... voilà mon
			 système!
		  
		  Brave goeie zachtmoedige auguste!
		  
		  - Ce qui n'empêche pas que ces faquins de
			 l'Université... tenez, m'sieur, croiriez-vous qu'ils ont le toupet de me
			 nommer un charlatan!
		  - Vous, m'sieur? Ah, c'est trop fort!
		  - Ils me traitent comme le dernier des hommes!
		  - C'est indigne!
		  - Et savez-vous ce qu'ils m'ont fait? Je vais vous le montrer,
			 m'sieur!
		  
		  Auguste stond op. Hy wierp z'n coachman af,
			 ontknoopte de demi-saison, en toonde my... 
		  
		  Lezer, ik houd niet van akeligheid, en voelde niet den minsten lust
			 om auguste's doorboorden borst te zien. Zou men hem
			 dóór-en-dóór geschoten hebben? dacht ik.
		  
		  - Regardez, m'sieur... voici ce qu'ils m'ont fait!
		  
		  Beschroomd liet ik m'n oog 'n oogenblik rusten op z'n nog altyd
			 toegeknoopt onderjasje. Ik zag er niet dóór, en dit gaf me wat
			 moed.
		  
		  - Que voyez-vous, m'sieur?
		  - Ma foi... je crois que c'est un paletot.
		  - C'est cela! Et puis... ici?
		  
		  Hy wees op 't knoopsgat.
		  
{==230==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  - Là? Mais... si je ne me trompe, c'est une...
			 boutonnière.
		  - Très-bien! Et ensuite, que voyez-vous?
		  - Rien.
		  - Rien?
		  - Rien!
		  - Eh bien, voilà ce qu'ils m'ont fait! Il ne m'ont rien
			 fait... pas même chevalier de la légion d'honneur!
		  - En verité, c'est abominable!
		  - N'est-ce pas? Ils me traitent comme le dernier des hommes, moi
			 qui ai fait danser une veuve, trois jours après... 
		  
		  Na den dood van 'r man toch niet? hoopte ik.
		  
		  ...après la perte de son petit ongle, qu'un ignorantissime
			 docteur avait amputé. Moi, je n'extirpe jamais... jamais... jamais! Par
			 un procédé tres-exceptionnel... 
		  - Je parie que nous lui avez appliqué des
			 émollients?
		  - Exactement! Elle a dansé comme une ange.
		  
		  Die auguste scheen 'n verbazenden invloed te hebben. Ik
			 vroeg of er by die weduw ook nyd in 't spel geweest was, en of ze groote
			 domeinen bezat?
		  
		  - Mais non, elle était blanchisseuse. Quant aux envies, je
			 m'en soucie comme de... cela!
		  
		  En hy knipte met den nagel van z'n duim tegen z'n boven-voortanden,
			 dat in Frankryk zooveel beduidt als ‘niemendal!’ 
		  
		  - Les durillons, m'sieur... 
		  
		  ‘We zyn er!’ juicht de lezer.
		  
		  Nu ja, we zyn aan de beloofde eksteroogen.
		  
		  ‘En uw vriend auguste is 'n likdoornsnyder!’
			 
		  
		  Zulke scherpzinnige lezers had ik me niet voorgesteld. Ik erken...
			 
		  
		  ‘Dus tòch 'n gemeene troep?’ 
		  
		  Lezer, nu ge zoo en veine zyt van juist-raden... maar laat
			 ons voortgaan. Auguste ging ook voort:
		  
		  - Les durillons, m'sieur... je vais avoir d'honneur de vous
			 expliquer cela. Vulgarisez la science, et les durillons
			 disparaîtront.
		  - J'en suis convaincu. Mais cela ne m'explique pas comment
			 
{==231==} {>>pagina-aanduiding<<}
 cette adele...
		  - Voilà la faute! N'expliquez rien, et la science sera
			 vulgarisée. J'ai un cousin en Afrique -
			 3ième chasseurs à cheval - qui m'a fait celui
			  * de m'écrire... n'est-ce
			 pas, henri?
		  - C'est vrai, verzekerde deze.
		  - Du reste, j'ai fait légaliser sa signature. Il me
			 certifie que les Arabes du désert... vous m'éntendez bien? Je
			 dis: du désert... 
		  - Du désert, herhaalde ik.
		  - Eh bien, ces individus là n'ont pas de durillons. Et
			 la cause? C'est qu'en Afrique la science est vulgarisée.
		  - Serait-il possible!
		  - C'est comme j'ai celui de vous dire. Tous les Arabes sont
			 égaux devant la science. Personne ne se permet de savoir ce qu'un autre
			 ignore. C'est la loi dans ce pays. Egalité, fraternité... ils ne
			 connaissent que cela. Chez nous au contraire, on méconnaît la
			 sainteté du niveau. L'aristocratie... tenez, 
			 orfila, 
			 tardieu, nelaton, 
			 dupuytren... croyez-vous
			 qu'ils me tendraient la main? Oui-dà, nenni! Ils ce conduisent comme si
			 je n'existais pas!
		  - Mais ces gens sont... 
		  - Des ânes. Vous venez de prononcer le vrai mot. Et
			 considérez, je vous prie, qu'en fait de vulgarisation de la science...
			 ils savent à peine ce que c'est que le pied d'une femme!
		  - C'est... 
		  - Absurde, nest-ce pas? Je vois bien que vous en êtes
			 indigné. Ils me méprisent!
		  - C'est
		  - Atroce! Ah, vous avez du coeur, cela se voit. Ils
			 m'ignorent!
		  - Cela passe les bornes!
		  - S'il était en leur pouvoir, ils me feraient
			 empaler... 
		  - Juste ciel!
		  - Ecorcher vif... 
		  - C'est inoui!
		  - Ce sont leurs intrigues qui ont causé que je ne suis pas
			 même exempt de la garde-nationale, moi qui guéris sans douleur,
			 sans extirpation, sans autres remèdes que des réagens rationnels,
			 émollients, chimiques... 
		  - Vous? vraagde ik, want al weet nu de al te scherpzinnige
			 lezer dat ik te-doen had met 'n likdoornsnyder, ik erken dat ik nog altyd in de
			 war was.
{==232==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  - Vous? vraagde ik dus nog-eens.
		  - Oui, moi! Mes certificats en font foi. En vulgarisant la
			 science, je sers l'humanité. Mon système prescrit... 
		  - Votre système?
		  - Le mien, m'sieur! Il prescrit le traitement radical, rationnel,
			 complet, chimique, atonique, sans douleur ni extirpation. Je traite à
			 forfait. La vulgarisation de la science... tenez, m'sieur, voici ma
			 carte!
		  
		  Ik stond op, en las by 't licht van een der Venise-lantaarns
		  Mr. Auguste
			 Borberet.
PÉDICURE.
Traitement à forfait,
			 au-gré des patients,
Sans douleur, ni
			 extirpation.
Vulgarisation de la
			 science.
Système exceptionnel, radical,
			 rationnel,
émollient, chimique, atonique,
			 &c.
Cannebière, No... 
		  Nummer zooveel!
		
		
		  813.

		  Toen ik op m'n plaats terugkeerde, vond ik de stoelen van de beide
			 jonge-lieden leeg. Onze likdoornsnyder of z'n... leerjongen - zoo-iets zal die
			 henri wel geweest zyn - bleek slordig omtegaan met z'n
			 korrespondenrtie. Hy had 'n klein rooskleurig briefjen uit z'n zak laten
			 vallen...
		  
		  ‘Misschien van 'n dame die hem besteld had om haar aan 't
			 dansen te helpen?’ 
		  
		  't Was inderdaad van 'n dame, en wel van adele. 't Briefje
			 handelde overigens... over my.
		  
		  ‘Over U?’ 
		  
		  Ja, lezer! Erken dat ge dit niet zoudt geraden hebben. Mr. leon
			 de neufville, avocat, want zóó heette en dat
			 wàs onze jonge pretmaker... 
		  
		  ‘Dus toch géén likdoornsnyder?
			 Géén gemeene troep?’ 
		  
		  Dit volgt niet rechtstreeks uit leon's professie.
			 Bovendien, 'n likdoornsnyder sans douleur... zeg me eens, hebt ge meer
			 eerbied voor 'n advokaat wiens praktyk wèl douleur veroor-
		  	
{==233==} {>>pagina-aanduiding<<}
zaakt, die wèl extirpeert? We willen hopen dat
			 leon in dit opzicht niet lager sta dan... 't kaartje van den ander.
			 Een likdoornsnyder die z'n vak goed verstaat en humaan uitoefent, kan 'n
			 weldoener zyn van de gelaarsde mensheid. Il n'y a pas de sot métier,
			 il n'y a que de sottes gens. Om laag op iemand neertezien, of ook om iemand
			 wat minder laag te stellen, moet men... meer van hem weten dan 'r gewoonlyk op
			 'n adreskaartje te lezen staat.
		  
		  ‘ls dit de moraal van de historie?’ 
		  
		  Er is geen moraal in. Ware dit anders, dan zou ik ze bewaren voor 't
			 slot, gelyk bekend is sedert we vernamen dat:
		  
			 De naarstigheid, die kinderdeugd 
			 Wordt altyd goed beloond... ik mag 't lyden. 
		  

		
		
		  814.

		  Niets is 'n schryver zoo onaangenaam dan dat visschen naar moraal
			 die hy niet altyd geven kan... 'tgeen ook zeer immoreel wezen zou. Want het is
			 'n leugen, en dus ònzedelyk, indien-i als les geven wil wat slechts 'n
			 vertelling is. Kunt ge echter niet leven zonder moraal, lezer... welnu, doe
			 goed! Ziedaar de beste moraal die-n-ik u weet aantebevelen, en daarby komen
			 geen verdere vertellingen te-pas.
		  En stoor me verder niet in m'n schetsje van wat 'r zoo-al voorviel
			 in dien tuin. 't Is zonder pretentie, als ‘één heer met
			 één hond en één haas’ in den katalogus van 'n
			 schilderytentoonstelling. Eilieve, welke moraal weet ge
			 dááruit te halen? 'n Artist is geen schoolmeester. Ik gaf u juist
			 die vertelling om 't professorale wat afteschudden, dat me in de vorige nummers
			 begon te vervelen.
		  Misschien ook - wie weet! - wilde ik u op 't denkbeeld brengen dat
			 vrye-studie zeer wel zonder bef en toga bestaan kan.
		  
		  ‘Zou dàt ook misschien de moraal van de vertelling
			 wezen?’ 
		  
		  Wilt ge 't als zoodanig aannemen, my wèl!
		 
		
		
		  815.

		  ‘Maar nu weten we nog niet... 
		  
		  Ge weet nog zeer weinig, en 't doet my genoegen u dit te herinneren,
			 omdat ge zoo-even wel wat al te groots waart, toen ge dacht leon
			 spoediger dan ik doorgrond te hebben. Ge weet nog niet wat adele voor
			 'n wezen is, en wat leon bewoog... 
		  
		  ‘Hoe kwam-i aan dat kaartje?’ 
		  
{==234==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Hy zal 't gevonden hebben naast of op een van de stoelen die, naar
			 ik me later herinnerde, vóór hy en henri daarop
			 plaats-namen, waren bezet geweest door 'n familie die er wel naar uitzag alsof
			 ze leefde van eksteroogen. Doch hoor nu wat er in dat briefje stond:
		  ‘Mon bon petit Léon, Je serai au C. d. F. mais sans
			 danser. Les onze sont trop bête. Fais-moi le plaisir de venir
			 mystifier un peu l'étranger dont je te parlai. Je lui en veux de ce
			 qu'il m'a vue sans crinoline, la nuit de cette sotte escapade. Abbas sera
			 à la porte pour te le montrer. Au reste tu le reconnaîtras
			 aisément à son air pédant. Donne-moi un signe que tu te
			 prêtes à ce petit caprice, un salut archi-respectueux ou quelque
			 chose de semblable. Je m'amuserai à observer comment tu taquines ce
			 maître d'école pour mon compte. Je suis sûre qu'il enseigne
			 des mathématiques ou le grec ou quelque chose de pareil. Je m'ennuie
			 trop. Oh, les onze! Adieu mon petit chéri, toute à toi...
			 á 11/12 près, helas! Ton
			 adele.’
		  Er waren in dat briefje meer of andere taalfouten dan ik nu in-staat
			 ben korrekt natebootsen. Maar den zin geef ik vry juist weder. Ik moest
			 gemystificeerd worden, geplaagd, getaquineerd, ik! En waarom? Omdat ik
			 adele betrapt had op... magerheid.
		  
		  De zeer brave lezer eischt moraal? En voici:
		
		
		  816.

		  We nemen 't anderen meer kwalyk dat zy onze fouten kennen, dan
			 onszelf dat wy daaraan mank-gaan.
		
		
		  817.

		  Zie 
			 ovidius, die - volgens sommigen -
			 niet gebannen werd omdat hy iets verkeerds gedaan had, maar omdat-i onwillens
			 getuige der verkeerdheden van 'n ander was geweest.
		  En die ander was Keizer.
			  *
		  Ik nu werd gestraft, niet omdat ik mager was, maar omdat
			 Mademoiselle adele... 
		  Ik kan betuigen aan mager noch vet gedacht te hebben, toen zy
			 indecentelyk wèl deed, omdat ze maar vyf vingers had aan
			 één hand.
		  De heele fout van ovidius lag in 't keizerschap van 
		  	augus-
{==235==} {>>pagina-aanduiding<<}
tus. En daar
			 adele markiezin was... 
		  
		  ‘Was ze dit werkelyk? Was ze geen geméén
			 schepsel?’ 
		  
		  Hm! 't Zou kunnen samengaan. Toen ik, opziende na 't lezen van dat
			 briefje, haar met de oogen zocht, was haar plaats leeg. Een stofwolk wees my
			 den weg dien ze met 'r onmetelyk kleed in den tuin beschreef. Abbas,
			 haar achterna huppelend, keek om. De kwajongen zond me - op haar bevel zeker -
			 'n kushandje toe, dat veel van 'n gryns had.
		  
		  Maar wie was ze dan toch, en wat beduidde dat:
			 ‘Onze’ in haar briefje?
		  
		  Dit is 'n zonderlinge geschiedenis. 't Schepsel...
		  
		  ‘Tòch 'n gemeene persoon dus? Toch...
			 omnibus?’ 
		  
		  Gemeen? Misschien. Omnibus? Neen! Ze was wat men zou kunnen
			 noemen... pluribus. Te Marseille namelyk - ik vernam dit later van
			 Henri, die geen leerjongen in eksteroogen was, maar student in de
			 rechten - is de jeunesse dorée gewoon party te maken tot het
			 aankleeden, opsieren, uitdosschen voor gezamenlyke rekening, van 'n
			 vrouwpersoon waarmee die gulden jeugd dan pronkt. Wat boven de kracht van 'n
			 enkele gaan zou, valt ligt aan 't genootschap dat 'n dozyn leden telt. Men legt
			 geld te-zamen tot het aanschaffen van rytuig, deftige woning, stoet van
			 bedienden, enz. En men dringt de gekozene 'n adelyken titel op. Meestal heet ze
			 de Saint... dit of dat. By-gebreke van iets heiligs in den naam, gaat
			 die op ac uit: de Marsignac, de Pressensac, de Kersaillac of
			 zoo-iets. Zéér gedistingeerd zyn twee namen waarvan de eerste 'n
			 buitenlandschen klank heeft, 'tgeen naar vermaagschapping met
			 europeschen adel heenwyst: de Löwenstein-Trissac, Caramielli de
			 Lusignac, enz. De deugd van zoo'n schepsel... 
		  
		  ‘Allergemeenst!’ 
		  
		  Verschoon me... zéér gemeen slechts. Allergemeenst
			 zou... Omnibus wezen. En zelfs dáárvan is men niet geheel
			 zeker, als men goed gedineerd heeft, en door 'n gezonde digestie vatbaar is
			 voor zeer liberale opvatting. Deugdzaam op háár manier is zoo'n
			 byen-koningin, wanneer ze standvastig de hulde afwyst die haar door de
			 niet-leden van 't genootschap wordt aangeboden. Onverbrekelyke trouw aan 't
			 duodecemviraat is de volmaaktheid die door haar werkbyen en hommels, in-ruil
			 voor rytuig, titel, hotel, negerjongetjes en karthago-bedekkende kleeding
			 gevorderd wordt. De herminie die 
{==236==} {>>pagina-aanduiding<<}
 we ter-loops zagen in
			 therese's quadrille, was van 'n zeer gefêteerd
			 madame-de-Saint-schap afgedwaald tot pantoffelboordster, omdat ze zich
			 misdragen had met... 'n dertiende die geen lid was van de vennootschap.
			 Adele zelf had deze handelwys ‘infâme’
			 gevonden. Ge ziet het, alles heeft z'n grenzen, en de meest uitgebreide
			 industrie is, welbeschouwd ‘limited.’ 
		  
		  ‘Infaam!’ 
		  
		  Dit was juist wat adele van herminie's dertienden
			 zei. Intusschen... hoor eens, lezer, kunt ge netten-breien of schaakspelen? Zyt
			 ge in 't bezit van 'n solitairspelletje? Zoo ja, leid uw verontwaardiging af,
			 door u met een van die dingen bezig te houden. Wat ge ook kiest, het is altyd
			 beter dan oordeelen. Die adele had iets goeds in zich. Zaagt ge niet
			 uit haar briefjen aan leon hoe de ‘elf’ haar benauwden?
		  
		  ‘'t Is wat moois! Dit ontbrak er ook nog aan, dat ze zoo'n
			 levenswys leidde voor haar genoegen!’ 
		  
		  Toch geloof ik dat netten-breien beter is dan oordeelen, al maakte
			 gy de mazen zoo groot dat uw eigen fouten er doorslippen... zouden, indien ge
			 't eens in 't hoofd mocht krygen dáárnaar te visschen.
		  
		  ‘Ik blyf 'r by, dat het infaam is!’ 
		  
		  Wie weet! Ik heb tot oordeelen weinig tyd omdat ik me bezig-houd met
			 het schryven van vertellingen. Doe dit ook eens. Wat déze vertelling
			 aangaat, 't is schetsje van zeden... 
		  
		  ‘Infaam!’ 
		  
		  De schets?
		  
		  ‘Neen, die vrouwspersoon!’ 
		  
		  Wie weet! Hebt ge vergeten hoe de ongelukkige - la chose van
			 elf kwajongens... 
		  
		  ‘Elf?’ 
		  
		  Ja. Leon was zoo kwaad niet... 
		  
		  ‘Hebt ge hem dan later weer ontmoet?’ 
		  
		  Wel zeker. En adele ook. Ge begrypt toch dat ik
			 revanche genomen heb? Welnu, ze wàs inderdaad ‘bonne
			 fille.’ Een van haar grootste fouten was... 
		  
{==237==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  ‘Op de twaalf na!’ 
		  
		  Nu ja, op elf na, haar... magerheid. En dat ze boos werd als
			 'n vreemde daarvan iets ontdekte. Overigens, hebt ge vergeten hoe ze zich
			 Samaritane toonde by 't sterfbed van dien armen koetsier? 't Is zeker geen
			 verdienste dat ze zich liet liefhebben door vélen, maar toch was ze
			 misschien minder ‘gemeen’ dan òns toeschynt, omdat ze veel
			 lief had. Laat ons dit hopen.
		  
		  ‘En wat wordt er van zulke vrouwen?’ 
		  
		  Onze adele bracht het tot weduw van 'n zeer geacht lid in
			 't hooggerechtshof te Algiers...leon de neufville. De arme man is jong
			 gestorven. Maar gewoonlyk dalen die wezens af tot straatveegsters... als 't
			 afdalen heeten mag, wat ik dáárlaat. Dit nu is wel 'n treurige
			 toekomst, maar eilieve, wat wordt er van brave meisjes die zich slechts inlaten
			 met zes, met drie, met één, met niemand? De maatschappy is zeer
			 gestreng voor ondeugd, maar geeft weinig blyk van dank aan wie zich niet
			 misdraagt. En... daaraan doet ze wel. Deugd mag niet ontaarden in spekulatie,
			 zooals zeer ten-onrechte wordt aangeprezen in vertellinkjes die met moraal
			 eindigen. Ik was en ben nog 'n zeer naarstig kind, en werd nooit beloond. 't
			 Gaat me precies als Mr. auguste Met z'n knoopsgat...
		  
		  ‘Ge waart ons nog iets schuldig over den wandelenden
			 jood?’ 
		  
		  Wel, die was ik! 'n Paar dagen nadat ik er in slaagde
			 adele en leon 'n bewys te geven dat ik geen
			 ‘maître d'école’ was, nam ik m'n staf op, en
			 reisde verder. Ach, hy is zeer vermoeid, de arme ahasveros, en voelt
			 dit het pynlykst als-i lezers treft ‘die er niets van begrypen.’
			 
		  
		  Blykt u echter dat noch uw solitairspel, noch 'n goed middagmaal,
			 noch uw netten afdoende hulpmiddelen zyn ter genezing van hard oordeel -
			 sans douleur ni extirpation natuurlyk! - gebruik dan ter vulgarizatie
			 der wetenschap van 't goede, iets van den émollient die ons wordt
			 aangeboden in Johannes VIII: wie uwer zonder zonden is...
			 enz.
		  
		
		
		  818.

		  Ik weet niet of de nummers 
			 805, 
			 806, 
			 807, 
			 808, 
			 809, 
			 810, 
			 811, 
			 812, 
			 813, 
			 814, 
			 815, 
			 816, 
			 817 ‘mooi’ zullen gevonden
			 worden, en zal wel ten-grave dalen zonder daarvan iets te vernemen. Wie 't niet
			 ‘mooi’ vindt, gunne my de
{==238==} {>>pagina-aanduiding<<}
 verligtende omstandigheid
			 waarop de zangeres in 
			 659 zich beriep.
			 Noot van 1874. Sedert de verschyning van
				dezen bundel zyn drie, vier jaren verloopen. Er is me gebleken dat ook weer die
				likdoorn-boutade - even als de zeeziekte-vertelling (zie noot op 242) - 
				beneden nederlandsche kritiek was. Op zeer weinig uitzonderingen na, is
				dit het geval met dezen geheelen bundel, het beste werk dat ik geleverd
				heb!
De nazaat zal vragen met welke voortbrengselen onzer letterkunde
				m'n tydgenooten wèl waren ingenomen? En ik vraag wat er zou
				geworden zyn van 
				swift en 
				sterne, wanneer ze 't ongeluk
				hadden gehad ‘tusschen Oostfriesland en de Schelde’ ter-wereld te
				komen?
		
		
		  819.

		  Na 
			 804 was ik moe van wyshedens. Ik had lust
			 in afwisseling. Misschien ook zocht ik aanleiding tot de volgende opmerkingen,
			 bydragen tot Vrye Studie op aesthetisch gebied.
		  In de waardeering van 'n kunstvoorbrengsel hechten we gewoonlyk te
			 veel waarde aan de soort waaronder men 't - al te konventioneel soms -
			 rangschikt, en te weinig aan de wyze van uitvoering. 'n Veldslag moge ons
			 belangryker voorkomen dan de stoffeering van 'n binnenkamer, hieruit volgt
			 geenszins dat de bataille-schilder, als zoodanig boven den
			 beoefenaar van 't genre staat. Deze opvatting zou overeenkomen met de
			 vals-poëtische meening dat de sterrekundige verheven is boven den
			 mineraloog of chemist. Het Zyn is altyd even belangryk, en de studie
			 daarvan even eerwaardig, onverschillig welken rang 't behandeld voorwerp
			 in onze schatting inneemt.
		  Het gebied van de Kunst is 'n republiek, waarin 't verschil van
			 bedryf geen onderscheid van stand meebrengt. De waarde der burgers wordt
			 bepaald door de wyze waarop ze dat bedryf uitoefenen.
		  Dit laatste - altyd in-verband met 
			 30 - houd ik voor hoofdzaak.
		  Indien 't evenwel kon te-pas komen den kunstenaar hooger of lageren
			 rang aantewyzen volgens de soort der kunst die-n-i beoefent, zou de
			 paradoks verdedigbaar zyn dat het mindere boven 't meerdere staat. Wie met
			 weinig of onbeduidende gegevens 'n indruk te-weeg brengt, gelykstaande met dien
			 waartoe anderen legioenen strydende vallende juichende beeldjes noodig-hebben,
			 moest ter aanvulling van 't ontbrekende zooveel meer ziel uitgeven als er aan
			 't gewicht van de behandelde onderwerpen te-kort kwam. M'n likdoorn-his-
		  	
{==239==} {>>pagina-aanduiding<<}
torie kost me minstens zooveel als de pedante nummers.
		  Misschien zou men 'n horace vernet die op kunsttriomf
			 boogt, kunnen antwoorden: ik geloof 't graag... je hebt altyd heele legers die
			 je bystaan!
		  Toch neem ik die paradoks niet in bescherming, en doelde daarop
			 slechts om de onrechtvaardigheid van 'n stipt-tegenovergestelde meening te doen
			 in 't oog vallen. 't Verdedigen der voorwaardelyke verdienste van
			 kunstvoortbrengselen die zich op zoogenaamd-lager terrein bewegen, zou al zeer
			 spoedig leiden tot het ònvoorwaardelyk kiezen van zoodanig terrein, om
			 zinledige opvatting en gebrekkige uitvoering te verschoonen. De eenvoudigheid
			 of armoede van de ter behandeling gekozen gegevens, mag evenmin ter
			 verontschuldiging van plichtverzuim dienen, als het tegendeel.Vernet heeft geen recht zich te beroepen op de
			 moeielykheid om zooveel kavallerie behoorlyk te stallen op z'n doek. 't Stond
			 aan hèm, 'n paar eskadrons aftedanken. Anderen weer mogen niet klagen
			 over de soberheid van hun donnêes. Ze hadden hun slapende
			 keukenmeid 'n paar kameraadjes kunnen geven, en ook 't traditioneele ‘bos
			 wortelen’ was vatbaar voor vermenigvuldiging, zonder de minste
			 verkwisting van vernuft.
			  *
		  Ik moet ook hier alzoo waarschuwen tegen de hebbelykheid om uit
			 algemene stellingen juist de enkele byzonderheid aantegrypen die tot
			 verkeerde toepassing leiden kan. 't Ware anders te vreezen dat we al zeer
			 spoedig dat lage hoorden aanvoeren als vrybrief voor zinledige opvatting of
			 slordige behandeling, en we liepen aldra gevaar, de ons uit 'n vorig nummer
			 eenigszins bekende ‘één heer met één hond en
			 één haas’ te zien gelyken op 'n vrouw met kat en hagedis,
			 onder voorwendsel dat de afwezigheid van zware kavallerie verschooning
			 meebrengt voor de grofste achteloosheid.
		
		
{==241==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  820.

		  De kunstenaar die 'n uitvoerige en omslachtige taak - ik zeg niet:
			 'n verheven conceptie - gebrekkig uitvoert, is in zekeren zin minder streng te
			 veroordeelen, dan de artist die met 'n al te mager talent meent in-staat te zyn
			 hoogen rang te geven aan 'n sober onderwerp. De oorzaak hiervan is geenszins
			 dat de taak van den eersten moeielyker wezen zou. Integendeel. Maar de keus van
			 't eenvoudige, doet zeker aanspraak-maken op bekwaamheid
			 veronderstellen, dat by mislukking ongunstig getuigenis geeft van de zelfkennis
			 des auteurs. Hy schynt dan aldus geredeneerd te hebben: die kleinigheid...
			 plus myn talent: sufficit! Indien alzoo m'n likdoornhistorie niet
			 ‘mooi’ is, ben ik dubbel schuldig. 't Zyn in den regel juist
			 leerlingen, beginners, in wien wy 't mislukt pogen waarnemen om iets zoogenaamd
			 groots tot-stand te brengen. Alleen de meester - of wie zich daarvoor houdt -
			 mag 't wagen met z'n heer, z'n hond en z'n haas voor den dag te komen.
		
		
		  821.

		  Ik geef dit alles slechts als gissing, maar blyf vasthouden aan de
			 hoofdstelling dat elk kunstvoortbrengsel naar opvatting en
			 uitvoering moet beoordeeld worden.
		  Om hierin rechtvaardig te-werk te gaan, is 'n hooge maat van
			 vrye-studie noodig. De leek zy gewaarschuwd dat er door
			 valsche-kunstapostelen evenzeer met het kleine - met valsche Picciola's -
			 als met het groote gekoketteerd wordt.
		  In m'n idee 
			 30 gaf ik 'n wenk ter beoordeeling van
			 kunstprodukten als produkten.
		  De vraag blyft welke maatstaf we moeten aanleggen ter waardeering
			 van 't gebruik?
		  Ter beantwoording hiervan meen ik 'n gelyk onderzoek als ten-aanzien
			 der kosten van voortbrenging, te mogen aangeven. De beschouwers van 'n
			 kunstvoorwerp - alzoo ook de lezer - die zich ernstig de vragen voorlegt waarop
			 ik in 
			 30 aandrong, zal zeer spoedig ontwaren dat
			 het gehalte van 'n produkt evenredig is aan de som van talent, inspanning,
			 oefening, enz. welke daaraan door den auteur werd 
{==242==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ten-koste
			 gelegd. Deze geeft u 'n bladzyde te doorloopen uit de geschiedenis van z'n
			 gemoed, en 't nut daarvan is voor u meer of min groot, naarmate die bladzy meer
			 of min belangryk was.
		  't Zou van onvrye studie getuigen, dit nut alleen dan te
			 erkennen, wanneer 't zich voordoet in didaktischen vorm.
		
		
		  822.

		  Velen meenen hun oordeel te mogen laten afhangen van 't antwoord op
			 de vraag: wat leert men hieruit? En dikwyls zou daarop 't verwyt passen:
			 gy leert hieruit niets.
		  Scholen en school hebben vaak zeer nadeelig gewerkt op onze
			 vatbaarheid om te genieten, om veredelende denkbeelden in ons optenemen, en
			 alzoo, in dien zin: te leeren. Zy die zoo spoedig klagen uit eenig
			 voortbrengsel van vernuft of smaak niets geleerd te hebben, vergeten dat ze
			 vaak daardoor zichzelf beschuldigen van stompheid. En erger: ze huichelen.
		  Er ligt in die klacht iets als 'n bewering dat ze niet tevreden zyn
			 voor ze wel en deugdelyk wat geleerd hebben, terwyl toch gewoonlyk hun geheel
			 leven daar is om te bewyzen dat deze vreeselyke leerwoede niet ernstig gemeend
			 kan zyn. Ze klagen - en ongegrond nog - over 't verlies van één
			 uur levens, als ware overigens hun geheel leven één aanhoudend
			 streven naar ontwikkeling, en ze schynen niet intezien dat ook dit eene uur
			 niet zou verloren zyn, indien ze niet hun overig leven geheel of gedeeltelyk
			 hadden verwaarloosd.
		  
		  ‘Wat leert men hieruit?’ Wel, er is uit het
			 waargenomene minstens zooveel te leeren als de auteur noodig had om 't
			 voorttebrengen. Volg den weg dien hy langs ging om z'n doel van 't
			 scheppen te bereiken, ge zult dan denkvermogen, schoonheidszin en arbeidskracht
			 evenzeer hebben geoefend als hy genoodzaakt was dat alles te gebruiken. Hier
			 vooral is van toepassing: du gleichst dem Geist den du begreifst.
			 Noot van 1876. Wie deze beschouwingen
				onvereenigbaar acht met de noten op 
				731 en 
				819, verliest uit het oog dat daar van
				artisten en dichters, d.i. van voortbrengers wordt gesproken, terwyl we
				hier en in 't volgend nummer te doen hebben met de wys waarop 't voortgebrachte
				moet beschouwd, gewaardeerd en genoten worden.
		
		
		  823.

		  De artist is geen onderwyzer. 't Is de taak van den leek zichzelf te
			 onderwyzen, door de geschiedenis van 't voortbrengen die uit het
			 geleverde spreekt, in zich optenemen. De 
{==243==} {>>pagina-aanduiding<<}
kunstenaar is geen
			 bonne die 't kind loopen leert. Hy loopt, en wie hem vergezelt,
			 heeft zich geoefend in 't gaan.
		  En meer nog. Wat leert ge uit 'n bloem, uit muziek, uit 'n ster?
			 Zullen we nu uit overmaat van leergraagheid al die dingen afschaffen? Of zullen
			 wy ons, vry studeerende, oefenen in vatbaarheid, in dociliteit?
			 Ik stem voor 't laatste.
		  Wie zich onder gunstige gegevens hierop toelegt, is zelf artist
			 (638) en kan van 'n kunstvoortbrengsel
			 méér zedelyke en verstandelyke ontwikkeling inoogsten, dan de
			 maker noodig had tot het voortbrengen. Hierom zeide ik zoo-even:
			 minstens, en de verklaring is eenvoudig. Door 't oordeelkundig
			 mede-ondergaan van de wordings-geschiedenis, maakt zich de beschouwer in de
			 eerste plaats tot arbeidsgenoot van den auteur, zonder als deze afgeleid te zyn
			 door de hindernissen van materieelen aard die 't werk belemmerden, en hy
			 ondergaat bovendien den weldadiger invloed van de oefening die deze kritische
			 beschouwing voorafgaat en vergezelt.
		  Wanneer we dan by dat alles nog letten op 't verschil der
			 zieletoestanden van de beschouwers, die 'n kaleidoskopische oneindigheid van
			 opvatting te-weegbrengen, waaraan de kunstenaar zelf niet kan gedacht hebben -
			 omdat deze, hoe universeel ook van opvatting, toch altyd slechts
			 éénling blyft - dan komen wy tot de slotsom dat kunst 'n
			 schatkamer is, waaruit zorgvuldige gebruikers meer weten te putten dan de
			 bekwaamste rentmeester daarin neerlegde. Ik hoop deze stellingen later
			 eenigszins te ontwikkelen en door voorbeelden toetelichten.
		
		
		  824.

		  (De onzedelykheid van de beloon-theorie in de opvoeding, 
			 561.) Ik erken dat er ditmaal konsekwentie
			 ligt in 't schenken van 'n ‘handvol pruimen’ aan 't jongetje dat de
			 vyf, zes pruimpjes met rust liet ‘omdat men die aan den volgeladen boom
			 niet missen zou.’ Zeker! Zoo'n kadeau is zeer gepast voor den knaap die
			 later met 'n hoed vol zaligheid in galop zal wegloopen na 'n deugdzaam
			 leven.
		  Zóó leert de kerk, zóó leert 
			 van alphen.
		  Of zou deze konsekwentie, wel beschouwd, slechts liggen in de
			 overeenstemming van twee even wraakbare inkonsekwentien?
		  
		  Zoo is het!
		  
		  Toen de Mensheid kind was, trachtten de vaderen hun bogert tegen
			 snoeplust te beschermen door 't uitloven van premien na den dood. Deze premien
		  	waren enorm. Eeuwige za-
{==244==} {>>pagina-aanduiding<<}
ligheid voor 'n oogenblikje
			 deugd! Welke dwaas zou dwaas genoeg zyn geen gebruik te maken van
			 zóó voordeelige konditien? Wie zou niet als
			 jantje...
		  Toch leert de ondervinding dat de deugdzame Jantjes zeldzaam blyven,
			 en dat we nog altyd, in-weerwil van 't al te gunstig akkoord, behoefte hebben
			 aan 'n stevige heining om den pruimenbogert. Jazelfs aan voetangels, klemmen en
			 bewaking.
		  
		  Vanwaar komt dit?
		  
		  Op deze vraag stel ik twee antwoorden voor. Het jantje van
			 onzen van alphen schynt z'n papa gekend te hebben als 'n solide betaler
			 van geleverde deugdzaamheid. De slimmert speelde 'n zéker spel. De inleg
			 was gering - 'n oogenblikje wachtens maar! - en de winst kon hem niet
			 ontgaan.
		  De Mensheid echter betaalde ten-allen-tyde haar inleg - 'n zeker
			 quantum deugd - òf met schroom òf liefst in 't geheel
			 niet, en de oorzaak van dien onwil zal wel hierin liggen dat ze minder
			 vertrouwen stelde op de vaderen die de premie hadden uitgeloofd. De
			 onevenredige hoogte daarvan wekt dan ook op tot achterdocht. 't Gaat met zulke
			 zaken als met Staatsleeningen, die minder solide zyn naarmate ze tegen lager
			 koers worden aan de markt gebracht. (Vgl. Japansche Gesprekken in de 
			 ‘Verspreide Stukken’ blz. 113 vlgg.
		  Uitg. 1875.)
		  Een doode die reeds sedert eenige eeuwigheidsweken de zaligheid
			 genoot, en zich verheugt in 't vooruitzicht op kontinuatie van hemelsch welzyn,
			 moet erkennen dat-i goedkoop aan z'n aangename pozitie gekomen is...
			 zóó goedkoop dat het den levende niet euvel mag geduid worden
			 als-i twyfelt aan de prompte betaling. Indien men my zalig wou maken, zou ik
			 bedanken uit pure bescheienheid. M'n beetje deugd - en ik vind me toch vooral
			 niet slechter dan veel anderen - is zooveel belooning niet waard.
		
		
		  825.

		  Maar niet alleen wantrouwen in de solvabiliteit van de gelukbelovers
			 hield de Mensheid terug van oprecht toetreden tot het voorgesteld akkoord. Er
			 ligt in de kerkdeugdpreekery zelf, 'n anomalie die haar eigen invloed
			 rechtstreeks in-den-weg staat.
		  Wie belooning toezegt voor goed-zyn, bereikt nooit z'n doel.
			 Men luistert daarnaar niet, men gelooft niet, men handelt
			 niet naar 't geloof, en in dit geval stoot de kerkmoralist z'n hoofd. Of
			 het tegendeel geschiedt, en... de geloovers houden haastig den hoed op om de
			 toegezegde pruimen in ontvangst 
{==245==} {>>pagina-aanduiding<<}
 te nemen. Mag dit goed-zyn
			 heeten, of is dit spekulatie? My dunkt:
		  
			 Wie 't goede doet 
			 Opdat 'n God hem loonen zou, maakt juist daardoor 
			 Het goede tot iets kwaads, tot handel. En wie boosheid
				vliedt 
			 Uit vrees voor de ongenade van dien God, is... laf! 
		  

		
		
		  826.

		  Godsdienst is dus in den hoogsten graad onzedelyk, en 't zal wel
			 hieruit voortkomen dat z'n invloed op 't goed-zyn zoo gering blyft,
			 of... juister, geheel negatief werkt. Men wischt met vuilen doek geen
			 smetten af. 't Stelsel van de goddienery brengt de fouten voort, welker
			 uitroejing z'n taak heet te zyn. Gevoel van menschenwaarde wordt als eerste
			 conditio sine qua non, van verzoeningsgezindheid des Scheppers, geknakt.
			 Zelfverwyt, moreele kastyding, neergebogenheid, stelt men in de plaats van 't
			 edel streven naar kracht, vryheid, geluk. Het eeuwig aanbidden en flikflooien
			 van 'n ‘Vader in den Hemel’ - die N.B. de moeite niet nam zich aan
			 z'n kinderen te openbaren - maakt ons tot laaghartige vleiers, tot gluiperts en
			 huichelaars.
		  Ik neem dit laatste woord niet in gewonen zin, en bedoel dus hier de
			 Tartuffes niet. Neen, ik spreek nu van hen die inderdaad gelooven. Een
			 tartuffe bedriegt hoogstens 'n paar stumperts die bot genoeg zyn zich
			 héél grof te laten foppen, maar de oprechte geloovers spelen
			 den tartuffe tegen hun eigen God. En God moet dit sedert langweten. Hy
			 zal toch niet dommer wezen dan moliere's Orgon? Me dunkt, ik
			 hoor hem mompelen, by 't aanhooren van 'n goed gestileerd zelfvernederend
			 gebed: ‘o jy kleine vleier, ik zie wel waar je heen wilt, je legt 't op
			 'n stukje van m'n zaligheid aan!’ 
		  Als ik God was, zou 'k 'n hekel hebben aan de vromen, en nooit
			 iemand zaligmaken die met 'n beetje deugd en veel sollicitatie daarnaar
			 gedongen had.
		
		
		  827.

		  Wat nu verder de toepassing van 't beloonsysteem op de opvoeding van
			 de kinderen aangaat, heb ik 'n kleine vertelling te doen. Daarin wordt niet van
			 't beloonen der deugd, maar van straf voor ondeugd gesproken. We zullen zien
			 dat het een zoo onzedelyk is als 't ander, en gewis even onpraktisch.
		  Van alphen dan heeft vergeten
			 ons te vertellen dat z'n slim jantjen 'n neefje had die zoo slecht was
			 als de ander braaf. De booze neef werd uitgezonden om perzikken te halen,
			 snoepte daarvan, en... werd in z'n lip gebeten door 'n wesp
{==246==} {>>pagina-aanduiding<<}
 die
			 zich in den perzik verscholen had, waarschynlyk om op 't juiste oogenblik heel
			 godsbesturig optetreden als wreker van de geschonden deugdzaamheid.
			 Pietjes lip zwol op. Pyn, berisping en straf bleven niet uit. Hy
			 beloofde aan z'n papa beterschap, en aan zichzelf: nooit weer perzikken te
			 stelen voor-i eerst onderzocht had of er 'n wesp in zat?
		  
		  De moraal van m'n vertelling?
		  
		  Wel, die is immoreel. Meer weet ik er niet van. En van
			 jantje's deugd of de godvreezendheid onzer geloovers ook niet.
		
		
		  828.

		  ('t Onderwys, 
			 561, vlgg.) Niet zeer ongelyk aan de
			 godsdienst, die kwaad sticht onder voorwendsel van goed te beoogen, belemmert
			 het Onderwys veelal de ontwikkeling die 't juist zyn taak was te bevorderen.
			 Het verschil tusschen deze beide menschbedervers ligt hierin, dat godsdienst 'n
			 slechte zaak is op-zichzelf, en dat het Onderwys dikwyls nadeelig werkt door
			 het wanbegrip of de traagheid van wie daarmee belast zyn.
		  Ik klaag geenszins over de maat van kennis waarmee wy de school
			 verlaten. Die hoeveelheid is van ondergeschikt belang, en blyft dit zelfs
			 later, als we iets - en altyd nog maar zeer weinig - meer weten dan 'n
			 schoolknaap. (155)
		  Maar onze onderwyzers moesten ons niet ongeschikt maken om iets
			 te leeren na 't verlaten van de school.
		  Zeker zyn zy te verontschuldigen door de eischen van de ouders die,
			 op hun beurt geperst door den toestand van de Maatschappy, wel genoodzaakt zyn,
			 niet zoozeer aantedringen op ontwikkeling van 't rein-menschelyke, en zelfs
			 niet op 't aankweeken van Staatsburgerschap, als wel
			 op beroepsbekwaamheid. Het kind moet worden afgericht tot het verdienen
			 van den ‘kost.’ 
		  Dit is treurig, en niet te veranderen. Althans niet op-eenmaal. We
			 vallen dus noch ouders noch leermeesters hard over 't toegeven in de
			 noodzakelykheid. Doch we mogen die noodzakelykheid niet méér stem
			 geven dan haar toekomt. Bovendien, gelyk byna altyd, de fout loopt in 'n
			 cirkel. Kan de Maatschappy slechts beroepshoedanigheden gebruiken, zyzelf zou
			 hooger staan, en ook voor edeler streven 'n werkkring aanbieden, indien sedert
			 veel geslachten de scholen menschen hadden geleverd. Of jonge-lieden
			 althans, dien men mensch-worden niet moeielyk gemaakt had.
		  Vordert de maatschappy verkeerd onderwys op straffe van
		  	broodsgebrek, de onderwyzers maakten sedert lang de Maat-
{==247==} {>>pagina-aanduiding<<}
schappy
			 tot wat zy is, door dat verkeerde al te gul te leveren. Ik erken evenwel dat
			 goed Onderwys ook materieel 'n onmogelykheid blyft, zoolang
			 één persoon belast wordt met het onderwyzen van 'n groot aantal
			 kinderen. Tien of twaalf leerlingen hebben de toewyding noodig van àl
			 den tyd en àl de gaven van 'n bekwaam en welwillend onderwyzer. Met den
			 besten wil reiken de krachten van één persoon niet toe, om te
			 voldoen aan 't geestelyk opzuigings-vermogen van dertig, veertig, kinderen. De
			 geplaagde meester is wel genoodzaakt 'n onkritisch watersoepje van dorre feiten
			 voortezetten aan zooveel hongerige magen, en al verdiende ik de
			 mauvaise-marque niet, waarvan onze tekst op blz. 17 spreekt, ik mag 't
			 den man niet kwalyk nemen dat-i zich zoo brusk van de zaak afmaakte.
		  Alle waar is naar z'n geld. Absolvo. (Wordt
			 vervolgd.)
		
		
		  829.

		  Voor eenigen tyd vonden wy in onze couranten 't volgend stuk van den
			 heer 
			 h. hemkes kz. te
			 Ried. De strekking is te nuttig, en de inkleeding te
			 flink-praktisch, dan dat het mag verloren gaan als éfémére
			 kranten-litteratuur.
		  ONDERWIJZERS-JAARWEDDEN.
 
Landgenooten!
 
Wilt
			 ge mij een oogenblik volgen? Ik breng u op een plaats, waar het wel juist niet
			 zoo aangenaam is te verkeeren, maar waar elk, die zijn vaderland met heel zijn
			 toekomst lief heeft, toch wel eens een kijkje mag, ja moet nemen,
			 om betrekkelijke toestanden naar waarde te kunnen beoordeelen.
Welnu - wij
			 treden zamen een huisgezin binnen. Wij doen dat in het begin der maand Januari
			 1871. Wij vinden daar vijf personen: man en vrouw - beide ongeveer 30 jaren oud
			 - en drie kinderen: één van vijf-, één van twee en
			 één van halfjarigen leeftijd. De woning ziet er uitwendig schamel
			 uit, en draagt de teekenen er van, dat het ook aan het noodig onderhoud heeft
			 ontbroken. Zij bevat één woonvertrek, één zij- of
			 spreekkamertje en eene keuken. De kamers zijn zeer eenvoudig gemeubileerd. Wat
			 in elke huishouding onontbeerlijk is, wordt er gevonden. Alles was niet in
			 besten staat. Half versleten gordijnen, waggelende stoelen en wat dies meer
			 zij! Maar - alles proper! En nu - de bewoners van het huis!
De man droeg in
			 huis een sober kleed. Dat zijner vrouw was verschoten en meer dan half
			 versleten. De kinderen waren goed gedekt, maar niet allen in staat om de
			 snerpende koude daar buiten te trotseeren. Aan ordelijkheid en zindelijkheid
			 ontbrak het evenwel niet. De werkplaats, waar de man zich dagelijks moet
			 bewegen, is goed ingericht.
Het woonvertrek wordt verwarmd door een kachel,
			 kookkachel 
{==248==} {>>pagina-aanduiding<<}
 tevens. De keuken mist in zoover zijne bestemming. Een
			 mand naast den kachel geplaatst, bergt eenige turven. Voor het overige ziet men
			 turfmolm, coaks en een weinig hout. Doorgebrande kolen worden in een doofpot
			 geborgen. Koude wordt er in het woonvertrek niet geleden.
Het gezin heeft
			 of gebruikt slechts één slaapvertrek: de woonkamer. En die
			 woonkamer telt, naar ik meen, maar één bed. In allen gevalle: er
			 wordt slechts van één enkel bed gebruik gemaakt. Daar slapen
			 vader en moeder, de laatste met het jongste kind aan de borst. Aan het
			 voeteneinde der bedstede zien wij een kribbe, waar de beide oudste kinderen 's
			 nachts huisvesten. Het geheele gezin begeeft zich vroegtijdig ter ruste. Men
			 spaart zoodoende vuur en licht, wellicht ook brood! Het laatste althans tot den
			 volgenden morgen! Ik konde dat opmaken uit al wat ik zag. Alle voedsel, dat er
			 genuttigd wordt, is sober. Ontbijt: roggebrood met een aftreksel van koffie en
			 cichorei, of liever cichorei en koffie. Middagmaal: aardappelen (volstrekt niet
			 eerste qualiteit) met zoogenaamd winkelsmeer. Boter en vleesch? Daaraan valt in
			 de verte niet te denken! Louter artikelen van weelde, waarbij den man wellicht
			 de plaat van 
			 A. Ver Huell voor den geest komt,
			 waar de laatste een sjouwerman afbeeldt, staande voor een vleeschhouwerswinkel,
			 en spellende en lezende: ‘biefstuk te koop’ , en heengaande met de
			 diep wijsgeerige uitdrukking: ‘dat hebben ze nou mij ook leeren lezen op
			 de zondagschool, maar ... vreet er 's van! Avondmaaltijd of souper:
			 weder aardappelen in anderen vorm gestampt, geroosterd of gebraden. Twee
			 avonden in de week echter meelpap! 's Zaterdags kunnen de kinderen zich
			 vergasten aan een tarwebrood, en op zondagmorgen alléén werd er
			 extra koffie gedronken.
Kwam er onverwacht bezoek - dan wordt er wat
			 uitgehaald!
Nu kennen wij het gezin zoowat uit- en inwendig.
Wie is het
			 hoofd er van:
Lezers! het hoofd van dat gezin is een HOOFDONDERWIJZER aan
			 eene der openbare scholen in ons vaderland! Zijn tractement? Minimum
			 tractement: Vier honderd gulden per jaar.
Ik vraag: is die man niet
			 physisch zoowel als moreel gedwongen, op zulk een armoedigen voet te leven? Ik
			 vraag meer: heeft menig dagloonershuisgezin, waar acht gulden per week door
			 groot en klein wordt verdiend, niet oneindig veel vooruit bij zulk een
			 staatsambtenaar, die kinderen moet vormen tot edele burgers van den staat, en
			 daardoor de toekomst van het vaderland helpt waarborgen?
Vraagt ge nadere
			 inlichtingen? Ik geef ze gaarne. Zie hier.
Inkomsten ƒ
			 400.
 

			 Uitgaven:		
Bijdragen
					 voor het pensioenfonds. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	8.-
Bijdragen
					 voor het weduwenfonds.
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	10.-
Bijdragen
					 voor het begrafenisfonds.
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	9.50
Zegels van 4 ordonnantiën. . .
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 	ƒ	0.84
Voor rijksbelastingen. . . . . . . .
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	15.-
     Transp.	ƒ	43.34

{==249==} {>>pagina-aanduiding<<}


			      per
					 transp.	ƒ	43.34
Gemeente-omslagen. . . .
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 	ƒ	3.-
Lidmaatschap van
					 onderwijzersvereeniging, enz. . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	6.-
Idem van leesgezelschappen
					 (‘Nieuwe Bijdragen, de Wekker’ , enz.). . . . . . . . . . . . . . .
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	4.-
 	 	 
(Bovenstaande
					 uitgaven zijn deels onvermijdelijk en deels noodwendig om de wille der
					 betrekking
					 zelve.)	 	 
 	 	 
     Voorts:	 	 
Brandstof
					 en licht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	30.-
Winterprovisie (aardappelen enz.). .
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	38.-
Kleeding, linnen, schoenen, klompen.
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	50.-
 	 	 
(De
					 laatste post is laag berekend, want de man is kleermakerszoon en eenigermate
					 met het vak van zijn vader
					 bekend.)	 	 
 	 	 
Tabak.
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 . . .	ƒ	10.-
Onkosten bij bevalling (in
					 1870). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	15.-
Medicinale hulp en medicijnen. . . .
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
					 .	ƒ	26.-
 	 	 
(Voor
					 medicinale hulp enz. wordt wekelijks 50 cents weggelegd. Er bestaat in dat dorp
					 geen ziekenfonds. Die geheele som was 1 Januari 1871 nog voorhanden. Men liet
					 haar onaangeroerd ondanks kommer en gebrek. Wat kan 1871 wellicht
					 baren?)	 	 
 	 	 
     Eindelijk:	 	 
Onkosten
					 voor het bijwonen van vergelijkende examina. . . . . .
					 .	ƒ	12.-
     Te zamen. . . . . . . . . . . . . .
					 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	ƒ	237.34

Van het geheele tractement blijft dus over ƒ
			 162.66. Bijgevolg per week ƒ 3.15 voor het geheele huisgezin of 63 cent
			 voor elk persoon. Voor die som moet brood worden gekocht, meel, melk, eieren,
			 sago, rijst, beschuit, olie, siroop, zeep, azijn, garen en band, koffie,
			 cichorei, thee, suiker, enz. Ook moet er nu en dan eene werkvrouw uit die
			 ontvangsten worden betaald.
De onderwijzer met wien wij ons bezig houden,
			 ontving maandelijks op eene scheurordonnantie ƒ 20, driemaandelijks op
			 eene verzegelde ordonnantie de overige ƒ 57.79.
Mag dat loon
			 heeten op trouwen arbeid? Spreken zulke feiten niet duidelijker
			 dan alle brochures? Moet ook op de school het kalf zijn verdronken,
			 vóór dat de put wordt gedempt? Ik vraag alleen. Antwoorde, wie
			 antwoorden kan!
Van het crediet, dat men dien onderwijzer gaarne schenken
			 wilde, maakte hij nooit gebruik.
‘Maakte ik schulden’, sprak
			 de man, ‘dan ware de ellende niet te overzien. Bovendien zou ik op vele
			 artikelen 5 à 10 pCt. meer moeten betalen. En - zoo voegde hij er bij -
			 als dan mijn tractement eens werd verhoogd, of ik kreeg voordeeliger
			 standplaats, wat zou in dat geval die lotsverbetering in de eerste jaren mij
			 baten?’ 
De vrouw zei: ‘Dat lijden, dat gebrek is
			 nog het ergste niet. Maar wij zijn niet in staat, om onze armoede voor het oog
			 der menschen te verbergen. Daaraan is het toe te schrijven, dat mijn man een
			 jaar geleden niet te H. werd benoemd. Waarom moest de commissie van plaatselijk
			 onderzoek het ook juist in den 
{==250==} {>>pagina-aanduiding<<}
 barren winter zoo treffen?’
			 
In den zomer was het lot van dat onderwijzershuisgezin meer dragelijk. De
			 vrouw gaf dan 's avonds aan eenige meisjes onderwijs in het breien. Eene geit
			 leverde dan melk, het tuintje groenten en wat aardappelen, hoewel in 1870, meer
			 zieke dan gezonde.
		  Ried, 24 Januari 1871. 
H. HEMKES Kz.
		
		
		  830.

		  De heer 
			 hemkes deed met het publiceeren
			 van dit stuk, dat ik me vereer van hem over te nemen, 'n goed werk. 't Spreekt
			 vanzelf dat Ministers en Kamerleden van zoo-iets geen notitie nemen. Die heeren
			 hebben altyd gewichtiger zaken te behandelen. Wie lust heeft in verwondering,
			 trachtte eens te zien te krygen den Staat van de pensioenen die de
			 Nederlandsche Staat uitbetaalt, en vergelyke dien met de som die er wordt
			 uitgegeven voor Onderwys.
		  Ik las eenigen tyd na 't verschynen van de welsprekende...
			 aanklacht van den heer hemkes, 'n antwoord van iemand die zich
			 kantoorbediende noemde, en die beweerde even slecht bezoldigd te zyn, of
			 nagenoeg. Hy wees de klacht terug met de opmerking dat die onderwyzer dan maar
			 'n ander vak had moeten kiezen, en ambachtsman worden. Dat ook hy gestraft werd
			 voor z'n begeerte om 'n ‘heer’ te zyn, dat-i deze straf geduldig
			 dragen moest, enz.
		  Welnu, dit alles is misschien waar. Doch de vraag is niet of wy uit
			 ziekelyk medelyden met iemand die te schraal bezoldigd wordt, moeten aandringen
			 op verhooging van loon, de vraag is of de staat voordeel heeft by
			 verkeerde zuinigheid? De betaling van geleverden dienst behoort, als
			 èlke belooning, aftehangen van de verhouding tusschen vraag en aanbod.
			 Is er kans goed onderwys te bekomen voor minder geld dan 't hoeden van varkens
			 kosten zou, dan is de Staat gerechtigd, en zelfs verplicht, zich die goedkoope
			 kostbaarheid aanteschaffen, nu eenmaal aannemende dat de heele zaak publicae
			 curae is, wat de vraag blyft.
			  *
		  Bekrompen filantropie - goedwilligheid, medelyden, aalmoezen, enz. -
			 dit alles komt niet te-pas. In gezonden zin is filantropie identisch met
			 rechtvaardigheid. Niet meer, niet minder.
		  De rechtvaardigheid nu schryft voor, dat er goed onderwys
			 
{==251==} {>>pagina-aanduiding<<}
 worde gegeven, en dat dit zoo laag mogelyk worde betaald.
			 By-mangel van 't eerste zou de mensch verwilderen. Wie 't andere uit het oog
			 verloor, zou oneerlyk omgaan met de gelden van de bevolking. Een fout die nooit
			 begaan wordt, gelyk... uit die pensioen-staten duidelyk te zien is.
		  Ik vraag alzoo, niet of de onderwyzer 'n aangenaam leven heeft, maar
			 of 't leven dat-i leidt, hem in-staat stelt het goede onderwys te geven
			 waaraan we behoefte hebben?
		  Het is m'n bedoeling geenszins hiermee te insinueeren dat nu deze of
			 gene onderwyzer uit nydigheid 'n tydvak van de Geschiedenis zal overslaan,
			 onder voorgeven dat z'n salaris hem niet toelaat de zaken kompleet te leveren.
			 Ik bedoel niet dat er 'n zeeheld of jaartal méér zal gedoceerd
			 worden voor 'n paar procent verhooging van traktement. Ik vraag niet naar de
			 hoeveelheid kennis die er voor dat knechtsloon kan worden meegedeeld, ik
			 vraag naar de wyze waarop dit geschiedt, wanneer de leeraar gebukt gaat
			 onder al te drukkende zorgen? Ook hy is artist, of behoort dit te zyn. Z'n vak
			 behoort tot de humaniora. Z'n beroep is of moet wezen:
			 humanizeerend. Welnu, men onthumanizeere dan hemzelf niet!
		  Gaat de karig bezoldigde onderwyzer voort, goed onderwys te
			 geven - ik betwyfel hiervan de mogelykheid, en bovenal de frekwentie - dan
			 schenkt hy 'n aalmoes aan den Staat, die wy eershalve niet mogen aannemen. Doch
			 ook zonder eer, waarom moet juist de dorpsonderwyzer uitsluitend worden belast
			 met het beweldadigen van de Natie? Als de Regeering haar dienaren wil verheffen
			 tot weldoeners, hebben allen gelyke aanspraak op die onderscheiding. En waarom
			 dan niet nog 'n weinig verder gegaan, en 't onderwys uitbesteed aan den
			 minstbiedende?
		  O schoone toekomst! De tyd nadert dat we de renten onzer schuld - en
			 die pensioenen! - betalen kunnen uit de opbrengst van de
			 veredelings-passie. Ministers en indische fortuinmakers gaan voor, dit spreekt
			 vanzelf, en dan zal de boerejeugd... 
		
		
		  831.

		  Blyven we by 't tegenwoordige. Die jeugd kan evenmin behoorlyk
			 onderwys ontvangen voor kwart of achtste betaling, als 't ieder ander mogelyk
			 is zich 't benoodigde aanteschaffen voor onevenredig-lagen prys.
		  Men heeft gezien dat ik - niet uit gebrek aan hart waarachtig, dit
			 is immers uit 
			 648, 
			 649, 
			 650, 
			 651 gebleken? - ieder zag dat ik, om
			 praktisch te zyn, by 't behandelen van deze zaak, alle boekerig medelyden met
			 den onderwyzer zelf op-zy zette, en de kwestie alleen beschouw uit het oogpunt
			 van Staatsbelang.
{==252==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  De vraag kan geopperd worden of de staat er belang by heeft
			 dat de boeren goed onderwezen worden? Ik geloof, ja. Wie dit ontkent, dringe op
			 afschaffing van de dorpsscholen aan, want hy moet elke cent die daaraan wordt
			 ten-koste gelegd, afkeuren als 'n verspilling. Anderen willen 't verschil
			 halveeren, de gewone uitweg van de velen die den moed missen 'n opinie te
			 hebben. Zy zeggen: ‘onderwys voor 't gemeen, nu ja, maar... niet te veel!
			 Verlichting, beschaving, 't zy zoo... maar in gepaste maat.’ 
		  Het komt me voor, dat zy die aldus spreken, in al te ‘gepaste
			 maat’ verlicht zyn, en geen onderwys genoeg hebben genoten - of misschien
			 't rechte onderwys niet - om te weten wat onderwys is. Ik zal hierop
			 later terugkomen, om nu niet aftedwalen van 't bepaalde onderwerp waartoe de
			 verdienstelyke uitboezeming van den Heer hemkes me aanleiding gaf:
			 de te karige bezoldiging van de onderwyzers.
		  Men verontschuldigt die door de beoogde... matigheid van wat-i te
			 leveren heeft.
			  * Te veel
			 verlichting zou de boeren lastig maken, onregeerbaar. Weldra zou 't
			 ‘gemeen’ - dan òngemeen geworden zeker - koningen,
			 kamerleden, gepensioneerden en renteniers wegjagen, kassen en banken
			 plunderen... 
		  
		  Dit is de zuivere waarheid... 
		  
		  Lezer, ik jok. Het kaas- en Broodvolk was niet onmatig verlicht, en
			 't aantal geleerden dat deelnam aan den Boerenkryg, bitter gering. De
			 Jacquerien die periodiek Europa beroerden - er staat daarvan 'n
			 vreeselyke herhaling voor de deur - waren niet zeer precies gevolgen van
			 overbeschaving, maar... 
		  Gy die op ‘maat’ van onderwys aandringt, behoeft dit
			 alles niet te weten. En ook ik vergeet het voor 'n oogenblik. Ik geef u
			 volmondig gelyk in de stelling dat 'n geleerde boerejongen uit kracht van z'n
			 onverteerbare eruditie terstond aan 't plunderen gaat, en dat dus de bezitters
			 wel moeten acht-geven op de ‘maat’ van onderwys... 
		  Maar eilieve, verdubbel dan oogenblikkelyk de traktementen van de
			 schoolmeesters. De man van wien de heer hemkes spreekt, komt me voor
			 'n achtenswaardige persoon te zyn, doch 't kòn wezen dat 'n ander,
			 minder braaf, gehitst tot wrevel over 't slecht beloonen van z'n arbeid,
		  	voorbedachte-
{==253==} {>>pagina-aanduiding<<}
lyk 'n verkeerde maat gaf, en z'n jongens
			 opleidde tot geleerde roovers. Hoe zou dat u smaken? Denk eens wat er worden
			 moet van de bezitters, indien de lieden wier geleerdmakende kracht ge zoo
			 vreest, daarvan misbruik maken uit wraakzucht en honger? Om 's hemelswil, geeft
			 hun behoorlyk te eten, den geweldenaars die met 'n paar hollandsche Graven te
			 veel, of met 'n verhoogde dozis differentiaal, de Nederlandsche Bank kunnen
			 doen tuimelen! Laat ons den man te-vriend houden van wiens maatjuistheid
			 zooveel afhangt... 
		  Maat? Maar eilieve, betaalt gy ook uw geneesheer maar half, als-i
			 halve geneesmiddelen voorschryft? Meent gy 't gevaar dat hy u met arsenik
			 vergiftigen zal, aftekoopen door beknibbeling van loon?
		
		
		  832.

		  Er ryzen by sommigen nog andere bedenkingen op, die evenwel hier
			 niet ter-zake doen. De vraag kan zyn, of Onderwys over 't geheel wel van
			 Regeeringswege behoort uittegaan? Men heeft uit de noot op blz. 250 kunnen zien
			 dat ik dit betwyfel. Ook zou er te onderzoeken vallen of we misschien met onze
			 beschaving op 'n verkeerden weg zyn, en meer Egyptisch-intensief moesten
			 te werk gaan?
		  Beide vragen zal ik straks behandelen. Doch:
		  
		  zoolang de staat zich met het Onderwys bemoeit,
		  
		  zoolang men van meening is, dat Verlichting gebaat wordt door
			 extensieve bevordering,
		  
		  zoolang men om goede waren te bekomen, zich behoorlyke
			 betaling moet getroosten,
		  
		  en:
		  
		  zoolang die bewuste pensioenen-staat zich blyft verheugen in
			 exuberantie van welstand,
		  
		  zoolang zeg ik dat de heer hemkes 'n braaf werk heeft
			 gedaan, waarop ik hem - met zeer matige hoop op redelyken uitslag - goed succes
			 toewensch.
		  
		  Hem en dien Onderwyzer m'n hartelyke groet!
			 Noot van 1871. Daar ik me soms uitvallen
				veroorloof tegen onze Kamer, acht ik me verplicht haar nu billykheidshalve in
				bescherming te nemen tegen zeker gerucht waartoe 't stuk van den heer
				hemkes aanleiding heeft gegeven. Booswilligen hebben uitgestrooid dat
				de geachte leden 'n eed zwoeren zich niet te wasschen, te kammen of te scheren
				vóór de toestand van onze Onderwyzers verbeterd was. Van
				welonderrichte zyde heb ik 
				vernomen dat dit laster is, en wel, by uitzondering, vuige. De
				heeren zien er niet haveloozer uit dan voor het stuk van den heer
				hemkes.
		
		
{==254==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  833.

		  Men heeft me wel eens beschuldigd, geen oprechte republikein te zyn.
			 Dit is ongegrond. Ik ben oprecht in al m'n meeningen. En ook ben ik
			 republikein, mits men dit woord niet opvatte in bekrompen beteekenis. Ik houd
			 genot voor deugd. (Minnebrieven blz. 49, Uitgaaf
		  1875.) De grootste genieting vinden wy in 't voortbrengen van genot, in 't
		  doen genieten. Ook waar we niet of maar gedeeltelyk slagen, zyn we
		  deugdzaam door 't pogen. Wie véél genot tracht te scheppen, wie
		  't algemeen welzyn wil bevorderen, in de meening dat-i daardoor de som
		  van geluk verhoogt, is deugdzaam en republikein, onverschillig of-i z'n doel
		  wil bereiken met één Koning of met zeventig. Niet-republikeinsch
		  is 't verjagen of tegenwerken van 'n Koning die nut voortbrengt.
		  Niet-republikeinsch is 't steunen van zeventig koninkjes die - al-of-niet
		  iets doende - kwaad doen.
		  De staatkundige overtuiging van den waren republikein openbaart zich
			 anders dan door 'n afgezaagd kibbelen over den besten regeeringsvorm. Dit is
			 hem byzaak. Hy bestreeft de verhooging van algemeen geluk, en zyn
			 politiek verbiedt hem aan 't bastertwicht: de politiek, meer
			 plaats te geven dan haar volgens dit program onvermydelyk toekomt. (114)
		  Gelyk onze meeste logiën zich ten-slotte in één
			 punt ontmoeten, is er alzoo nauw verband tusschen staatkunde en
			 deugd in eenvoudigen, d.i. allerhoogsten, zin. Zoo zou men aan
			 menschkunde den naam kunnen geven van psychische chemie, en zedelykheid
			 omschryven als ethische huishoudkunde of logika der plichten.
		  Uit dit alles vloeit voort dat de welmeenende inderdaad verlichte
			 man, republikein moet zyn, al heette hy 
			 bourbon.
		  Een der eerste gevolgen van deze richting van z'n geest is 't
			 wegcyferen van standen. De algemeene zaak omvat allen.
		  De republikein kent als zoodanig geen edellieden, geen ryken, geen
			 werkman, geen vrouwen of mannen zelfs, hy kent en erkent slechts
			 menschen. Door verheffing van menschen-waarde tracht hy de som
			 van geluk te vergrooten. 't Al te konventioneel verschil tusschen armen en
			 ryken, tusschen aanzienlyken en geringen, verlaagt de som van genot, en is dus
			 misdadig.
		  't Is nu de vraag niet, of de zoogenaamd-gemeene man zelf voor 'n
			 groot deel schuld heeft aan z'n vernedering...
		
		
{==255==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  834.

		  We gebruiken dit woord vernederen dikwyls verkeerd. 't Is 'n
			 wederkeerig werkwoord, en niet bedryvend. Men vernedert niet iemand. De
			 iemanden vernederen zich, en vooral in Nederland maakt de
			 zoogenaamd-geringe man - dan inderdaad gemeen - zich dikwyls aan deze
			 fout schuldig. Ik ken geen aristokratischer land dan het onze. Maar niet de
			 zoogenaamd-hoogere standen zyn hiervan uitsluitend oorzaak. De nederigste
			 vigilant is wel genoodzaakt als djagernaut-kar te fungeeren, wanneer
			 ieder zich obstineert overreden te worden. Er is bezyden die algemeene
			 nederigheid geen plaats.
		  En waren 't de allergeringsten slechts! Doch dit is zoo niet. De
			 meest kluchtige voorbeelden van die zonderlinge liefhebbery om gebruikt te
			 worden als 'n stukje straatweg, levert de middenstand. Ik hoop hieraan eens 'n
			 afzonderlyk nummer te... besteden. M'n pen schreef ‘wyden’ maar dit
			 deugt niet.
			 Noot van 1876. Ik heb later dit walgelyk
				onderwerp aangeroerd in een der noten op 451, op blz.
				49 van Bundel II, 5e druk.
		
		
		  835.

		  Hoe werkt nu uit 'n republikeinsch oogpunt het standverschil
			 in onze Maatschappy op 't Onderwys? We zagen reeds dat er voor boerenjongens 'n
			 afzonderlyke pot wordt gekookt. Wordt dit onderscheid in geestelyke voeding
			 konsekwent in-acht genomen? Geven we volle ‘maat’ van verlichting
			 aan 't kind van den ryke, van den aanzienlyke? Overmaat aan 't kroost van den
			 alleraanzienlykste?
		  Neen! 't Wanbegrip omtrent de behoefte aan onderwys van den geringen
			 stand loopt alzoo uit - gelyk elke fout in redeneering - op 'n
			 inkonsekwentie.
		  We zullen onderzoeken of er meer ongerymdheden voorkomen in onze
			 begrippen over 't Onderwys.
		  Vooraf moet ik erkennen dat er, vooral in dit onderwerp, veel
			 moeielykheden zyn, die ik nog altyd niet kan oplossen. Doch in dit geval heeft
			 reeds de aanwyzing van 'n veronderstelde fout haar nut. Wie na my in
			 ideen doet, moge zich bezig-houden met de aanvulling van 't
			 ontbrekende. En ook waar myn op- en aanmerkingen niet juist zyn, kan m'n
			 ongegrond afkeurend oordeel leiden tot betere waardeering van 't bestaande. Ook
			 dat zou winst zyn.
		
		
		  836.

		  Als richtsnoer by de behandeling, leg ik my de volgende vragen voor,
			 zonder evenwel my te wagen aan volledige beantwoording:
		  
		  Wordt het doel bereikt, dat we met onderwijs beoogen?
		  
{==256==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Zoo neen, welke fouten staan ons daartoe in den weg?
		  
		  Moet het onderwys zyn: intensief, extensief,
			 of gemengd?
		  
		  Waar is in 't laatste geval de grens?
		  
		  Behoort het onderwys tot de bemoeienis van den
			 staat?
		  
		  Het doel is Verlichting, Verfyning, Beschaving, Ontwikkeling,
			 Veredeling. Hierin spreekt me zelfs geen mecklemburger jonker tegen. De ridders
			 van den stok zyn in deze stelling - tot hun verwondering misschien - geheel aan
			 myn zy. Toch noopt me deze verwondering tot eenig bewys. Ziehier. Een
			 mecklemburger ‘onderdaan’ die den allergnädigst
			 uitgedeelden Prügel niet allerunterthänigst aanneemt, en
			 in-plaats daarvan z'n heer 'n pak slaag geeft, zal door dezen worden gehouden
			 voor 'n verdammt grober Kerl. ‘Verdammt’ beduidt
			 zeer, en verdammt grob is alzoo de superlatief van grof.
		  Met m'n gewoon talent heb ik daar den heelen mecklemburschen
			 landadel tot zeloot voor de verfyning van de boeren gemaakt.
		  De ingenomenheid met deze prouesse wordt wel eenigszins
			 gedempt door de bedenking dat het niet zùlke Verfyning is die wy met het
			 Onderwys beoogen.
		  Van welke soort is ze dan?
		  Zoolang wy 't onderling oneens zyn over 't antwoord op deze vraag,
			 zal goed Onderwys 'n onmogelykheid blyven. Voor we op 'n doel aanleggen moet
			 dit doel vastgesteld zyn.
		
		
		  837.

		  Tot-nog-toe is er meer konsekwentie in de mecklemburgsche methode
			 dan in onze opvatting. ‘De jongens moeten unterthänig zyn,
			 Herr Schulmeister, leer ze dat!’ is 'n voorschrift, blinkend van
			 bevattelyken eenvoud. ‘Gnädigst aufzuwarten! is 't onzinnig
			 en toch zinryk antwoord. Er is in 't ‘aufwarten’ wel niets
			 ‘gnädigs’ maar de luî begrypen elkaar, en weldra
			 begrypen de ruggen van de jongens de zaak ook.
			  *
		  Wat schryven wy onzen schoolmeester voor? Is er ook in
			 
{==257==} {>>pagina-aanduiding<<}
 òns streven zoodanige duidelykheid en
			 éénheid? En vooral is er oprechtheid in de wyze waarop we
			 onze wenschen uiten? Knippen we niet wel-eens 'n oogje tegen den onderwyzer,
			 als we spreken van ‘opleiding tot iets hoogers’ en hem willen
			 doen vatten dat we toch... wel beschouwd, het lagere niet zoo heel erg
			 versmaden?
		  Zóó is het. We zeggen Veredeling, Beschaving
			 enz. te bedoelen, en verwachten afgerichtheid tot zeker beroep. Het
			 ‘kostverdienen’ staat op den voorgrond. Welnu, indien de toestand
			 onzer Maatschappy, en de daaruit voortvloeiende moeielyke Streit um's
			 Dasein dit gebiedend vorderen, zyn we verplicht onze kinderen behoorlyk
			 toeterusten tot dien stryd. Doch ik dring op rondborstigheid aan. Dat
			 amalgameeren van hemelburgerschap en geldwinnen werkt nadeelig, zoowel op de
			 nyverheid als op 't bevolken van den Hemel. 't Gehalte van onze
			 timmerluî, makelaars en ministers wordt er niet beter door, dat ze na 'n
			 jaar of zestig levens onbruikbaar worden bevonden als engelen. Ik heb
			 kooplieden gekend die op hun veertigste jaar - na alzoo ruim twintig jaren te
			 hebben besteed aan ryk-worden - niet eens millionair waren, en evenzeer is van
			 sommige anderen de zaligheid te betwyfelen, na 'n heel leven vol professie van
			 minachting voor 't slyk der aarde. Wat al kracht die te-loor gaat!
		
		
		  838.

		  Wat wachten wy van 't Onderwys? Welke instruktie geven wy den
			 schoolmeester? De man moet toch weten waaraan-i zich te houden heeft? Van myn
			 standpunt is 't antwoord op deze vragen zoo moeielyk niet. Ik meen dat het
			 denkvermogen hoofdzaak is, en vorder van den onderwyzer - vrye-studie!
			 - dat hy... 
		  
		  De lezer verwacht dat hier iets volgen zal als: oefening in 't
			 denken, cursus in orthologiek, onderwys in verstand? Waarachtig niet!
			 Met voordacht koos ik beide uitdrukkingen, omdat ze den stempel der
			 ongerymdheid op 't voorhoofd dragen.
		  Ik vorder van den onderwyzer dat-i de oefening in 't denken, die
			 zich even natuurlyk vanzelf openbaart als 't ademhalen, niet tegenwerke.
		  	De jongen van de diersoort mensch zùllen den-
{==258==} {>>pagina-aanduiding<<}
ken.
			 Dit moet wel, omdat ze nu eenmaal denkdieren zyn. Zelfs de naam dien ze dragen,
			 wyst dit uit. (489) Wie 't betwyfelt, wordt
			 veroordeeld tot het opzetten van 'n zwemschool voor jonge eenden. Hoe 't met
			 die eenden gaan zou, als men kostbare en moeielyke studie maakte van wat de
			 Natuur om-niet geeft en zelfs opdringt, is hùn zaak. Maar zeker zou 't
			 zwemmen niet toenemen in volmaaktheid, als men de kuikens verbood te
			 water te gaan, en alzoo de oefening belette.
		  Ons onderwys moest het denken niet tegenwerken. Wat en
			 hoeveel men op de school leert, zou er minder toe doen, indien we slechts het
			 leeren niet afleerden.
		  Kennis is wel-is-waar op zichzelf 'n bezitting, maar ons
			 denkvermogen levert de middelen om tot dat bezit te geraken, en staat dus tot
			 het eerste als 'n boomgaard tot ooft. De bekwaamste en yverigste leermeester
			 kan z'n discipelen slechts zeer weinig kennis meedeelen, doch dit is volkomen
			 onverschillig wanneer-i hen slechts in-staat stelt - d.i. als hy ze in-staat
			 laat - die kennis voortdurend te vermeerderen.
		  Met 'n herhaald beroep op 
			 155 maak ik hier de opmerking dat het
			 onderling verschil van kennis waarmee knapen de school verlaten, zeer gering is
			 in-verhouding tot hetgeen ze nog leeren moeten, en onwaarneembaar
			 in-evenredigheid met alles wat ze nooit zullen leeren. 't Onderscheid
			 tusschen twintig en veertig kersen is den eigenaar van 'n boom
			 onverschillig, en vooral den bezitter van 'n ganschen bogert, wanneer hy dien
			 goed leerde beheeren, d.i. alweer in de vergelyking: als men hem niet onbekwaam
			 maakte tot dat beheer.
		  Het instampen van 'n beetje weten werkt schadelyk. Om 't
			 weten niet, en om 't beetje niet, maar om 't stampen.
		
		
		  839.

		  Toch is ook dit weten 'n vereischte. 't Kind moet gegevens
			 hebben waarmee z'n denkvermogen zich bezig-houdt, maar - en hier roeren wy 'n
			 hoofdzaak aan - die gegevens worden geleverd door de natuur. Meent men
			 dat ze zwemvogels zou hebben kunnen voortbrengen zonder water?
		  Gelyk ieder voorwerp door z'n grenzen bepaald wordt, is elke wording
			 'n produkt van haar omgeving. Juist door 't leveren van 'n oneindig aantal
			 voorwerpen die tot nadenken uitnoodigen en dwingen, heeft de natuur -
			 in-verband met de gegevens in onszelf, waaronder de inrichting van de
			 menschelyke keel 'n groote rol speelt - ons tot denkende wezens gemaakt. 't
			 Ligt in de rede dat ook die gegevens op hun beurt produkten waren van al 't
			 andere.
{==259==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Wy zyn in onze huishoudelyke opvatting gewoon den loop der
			 zaken omtekeeren. In 't bezit geraakt van 'n vogel, koopen wy 'n kooi. In de
			 groote volière van de Natuur daarentegen, zyn vogels noodzakelyke
			 sekwelen van ruimte in-verband met 'n oneindig aantal andere gegevens.
			 By haar is inhoud bedongen door omtrek. Wy omheinen het bestaande
			 met willekeurige lynen. Zy vult, en wy vormen.
		  De Natuur levert alzoo slechts rezultanten. Iets verder
			 gaande mogen we vaststellen dat ook ònze arbeid, het rezultaat van
			 ònze luim en ònze kracht, tezaamgenomen met de onderwerpen waarop
			 we dat alles toepassen, slechts rezultante is.
		  Gegeven: onze Maatschappy, myn oordeel over 't onderwys, 't stuk van
			 den heer hemkes, de mauvaise-marque
			 van 1828, pen en papier, de brandende dorst van publiek naar
			 veredeling, en nog 'n dozyn oneindigheden gegevens meer... ziedaar de redenen
			 waarom de eentjes te water gaan. Wie de vyvers supprimeert, maakt er kippen
			 van.
		  Ziedaar tevens de oorzaak die my noopt deze nummers over Onderwys te
			 schryven.
		  En ziedaar ook grond tot de verwachting dat de Natuur 't nooit zal
			 laten ontbreken aan onderwerpen waarmee onze kinderen zich kunnen oefenen in 't
			 denken. Wy behoeven hun die onderwerpen niet optedringen. We
			 mogen dit niet. En toch geschiedt het op de scholen.
		
		
		  840.

		  Er bestaat 'n noodzakelyke evenredigheid tusschen
			 waarnemingsvermogen en denkkracht. 't Pasgeboren kind schynt niet waartenemen,
			 althans daarvan blykt ons niets. Eerst na eenige dagen of weken brengt het
			 licht zekeren indruk te-weeg. Dat deze waarneming 't denkvermogen in beweging
			 brengt, zou kunnen worden opgemaakt uit het wezenloos star-oogen van 'n idioot
			 kind. De begeerte om 't licht te zien, gaat hand-aan-hand met iets als nadenken
			 over dat verschynsel. Dat de hersens hieraan deel hebben, schynt zeker. Zeer
			 spoedig is de kleine denkleerling verzadigd van de eentoonigheid eener vonk,
			 van 'n vlam, van de maan. Na eenige vergeefsche pogingen om dit hemellichaam te
			 grypen - hoe wys toch van den Schepper, dat-i 't buiten bereik zette, niet
			 waar? - verlangt de kleine dief naar 'n geschiedenisje, naar beweging.
			 Nieuwsgierig als-i zestien jaar later wezen zal naar den afloop van 'n
			 boeienden roman, wil hy weten of de slinger van de pendule wel behoorlyk rechts
			 zal aanlanden, als 't ding z'n tocht heeft aangevangen van de linkerzy.
			 Tik... tik... 't heele gemoedje tikt mee, en zet de 
{==260==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 boeiende anabasis - daar gaat-i weer: de katabasis dan - op
			 muziek. De jonge komponist volgt z'n sujet met de oogen, en verslindt heerlyke
			 sprookjes, prachtige vertellingen, verrukkelyke geschiedenissen. Hy is op-reis
			 tusschen Ninive en Babilon... tik, tik! Vi... ce... ver... sa... 
		  
		  Wat anders! Xerxes dreigt. Tik, tik... daar komt-i
			 aan: Griekenland, pas-op! Tik... in 't midden, 'n dood punt:
			 hellespont! Nog-eens tik, hy is 'r over! Weer tik...
			 daar is-i! Tik... 't dooie punt: thermopylae! Tik aan de
			 andere zy: marathon! De geschiedenis is uit.
		  
		  Wat anders! Nu eens van Rome naar
			 Karthago... heen-en-weer... tik, tik! De... len... da... tik,
			 tik! 
			 Hannibal... an... te... por...
			 tas? Nog niet! Alpen: 'n dood punt alweer... tik: hy is er!
			 Tik, tik... daar komt fabius! Halt in 't midden... 'n dood
			 punt: cunctator! Rechts... links! Delenda? Ja. - Deleta?
			 Neen. Tik... tik: cannae! Tik, tik... 'n dood punt:
			 capua! Tik... scipio!
			 Tik, tik, tik, tik, tik: zama... tòch deleta!
		  
		  Och, de kleine denker kwam niet zoover. De lieve natuur der dingen
			 zorgde wel dat het drama hem niet forscher aangreep dan de weeke hersentjes nut
			 was. Vermoeid van waarnemen, juist genoeg om zich te sterken, niet genoeg tot
			 het rekken van z'n belangstelling boven de spankracht, sliep-i voldaan in,
			 misschien reeds te Ninive... zyn capua! La reprise à
			 tantôt, als-i uitgerust is.
		
		
		  841.

		  Maar morgen leest-i verder in z'n geschiedenisboekje. Morgen zal-i
			 meer kunnen verwerken. Lust en kracht groeien aan in gelyke maat, en over 'n
			 week komt de slinger-epos hem eentonig voor. Hy kent al de romans van-buiten,
			 die de pendule hem voortikte, en verlangt naar wat anders. Al zoekende quem
			 devorent gaan z'n oogjes op de jacht naar gekompliceerder voorstelling. Hy
			 wil iets waarnemen waarvan de oplossing hem ernstiger inspant. Zoo gaat de
			 behoefte aan geestelyken arbeid voort, en de verstandsontwikkeling kan alleen
			 dan op gunstige wys plaats-hebben, als de juiste verhouding tusschen
			 vatbaarheid tot waarnemen en belangrykheid van 't waargenomene bewaard blyft.
			 By 't verstoren hiervan houdt het genot op, en alzoo de drang, der
			 Trieb.
		  Maar deze verhouding kan niet bewaard blyven, als we 't kind zaken
			 opdringen die hem geen belang inboezemen, en 't is zeer moeielyk dit te
			 vermyden, omdat we zelden weten hoe ver 't jong gemoed gevorderd is. De Natuur
			 maakt deze fout niet. Zy openbaart haar wenken in de wenschen van 't
{==261==} {>>pagina-aanduiding<<}
 kind-zelf, dat zeer methodisch van z'n bemoeienis met licht, kleur en
			 klank, overging tot het belangstellen in beweging.
		  Zoodra wy dezen denk-kathechismus willen schryven, doen we 't
			 gewoonlyk onhandig. Wy geven 'n stilstaande maan waar scipio's
			 noodig-zyn, en omgekeerd. De bal dien we opwerpen en vangen om 't kind te
			 vermaken, moest gerold worden, en waar we met 'n zweepje klappen, was misschien
			 behoefte aan 'n beetje tragedie. De ontydigheid waarmee wy beelden te voorschyn
			 roepen, is storend, en wanneer de Natuur in woorden sprak, zou ze ons dikwyls
			 verwyten: bederf m'n werk toch niet! Zie, daar was ik juist bezig met de
			 grondslagen van 'n logische bosse, en gy verdringt m'n fundament met 'n
			 bult van... 
		  De drommel weet hoe al die bulten heeten. M'n geheugen verzwakt, en
			 't scheppen begint me makkelyker te vallen dan 't herinneren. De goede Natuur
			 zal bedoeld hebben: intempestiviteits-denkmoedeloosheid. Zoo kunnen we
			 by-benadering 't frenologisch uitwas noemen dat op onze scholen wordt
			 aangekweekt.
		
		
		  842.

		  Nu weet ik wel dat scholen 'n noodzakelyk kwaad zyn. (15) Het is materieel onmogelyk dat 'n onderwyzer by elken
			 leerling de opportuniteit beoordeelt. Hy heeft den tyd niet, zich te onthouden
			 van onbescheidenheid, en is wel genoodzaakt historie optedringen - en
			 wèlke historie! - waar misschien behoefte was aan... 
		  Neen, Historie altyd! Maar in 's hemels naam àndere
			 geschiedenis, àndere romans, àndere beweging, dan er voor den
			 knaap te halen is uit de Geschiedenis zooals die geleeraard wordt! Als
			 kriterium van gepastheid sla ik voor - we zyn nu eenmaal in de buurt van
			 frenologie - te letten op de receptiviteit. En men behoeft daartoe de
			 kinderen niet by 't hoofd te vatten. Als by de slinger-geschiedenis, kan de
			 gepastheid van 't schouwspel worden afgemeten naar de aandacht der
			 toeschouwers. Er is voor 'n kind niets ònbelangrykers dan de
			 Wereldgeschiedenis met haar volksverhuizingen, dynastien, Assyrische ryken,
			 Westfaalsche vredes, en Smalkaldische Verbonden. Men leert de Geschiedenis niet
			 waardeeren, voor men eenigszins beseft hoe gebrekkig ze geschreven werd. Er
			 komt 'n tyd - tenzy de nieuwe bosse met den langen naam de overhand nam
			 - dat we méér willen weten dan beschreven staat,
			 méér begrypen dan schryvers ons ophelderen. Deze nieuwe behoefte
			 vordert arbeid, en deze arbeid brengt 'n gelyksoortig genot mee, als ons
			 dertig, veertig 
{==262==} {>>pagina-aanduiding<<}
 jaar vroeger die pendule verschafte.
		  
		  Het heen-en-weer slingeren van dynastien is als zoodanig, den
			 knaap te eentonig geworden. ‘Huis van Holland... tik, tik... lieve
			 god, dat weet ik al! Rechts geweest, midden geworden - tal van dooie punten! -
			 links aangekomen in 't huis van... tik, tik... van de Arsaciden,
			 geloof ik... 't scheelt me niet!’ 
		  
		  De knaap staat alzoo boven 't eentonig gewawel dat men voor
			 historie uitgeeft, maar beneden de wysbegeerte die haar tot 'n
			 leerschool maken zou als we haar beter kenden, tot 'n oefenschool althans
			 zoodra wy, zoo heel weinig wetende, behoefte beginnen te voelen aan
			 méér.
		
		
		  843.

		  Historie, beweging, altyd! Sedert dien mislukten diefstal van
			 de maan, is elk stilstaand voorwerp ons onverschillig. Cyrus op z'n
			 troon is vervelender dan cyrus aan 't hof van astyages, waar
			 dan toch een-en-ander voorviel dat wat kleur heeft om 't kinderlyk oog te
			 vermaken. De Trojaansche oorlog is niet geheel te versmaden. Daarin is
			 vermakelyke beweging. Ook de kruistochten leveren onderwerpen die 't kinderlyk
			 waarnemings-vermogen niet van zich stoot. Vanwaar komt dit? Wy hebben dit
			 verschynsel te wyten of te danken aan Cyropaedie en Ilias die de
			 Geschiedenis opsierden. Aan den romantischen tint waarmee de vinders in de
			 middeleeuwen - 't was 'n kostwinning, en de eervolste niet! - de vechtpartyen
			 tegen 't Oosten kleurden.
		  Indien men let op de epizoden die de jeugd belang inboezemen, kan
			 men met veel juistheid besluiten tot de onbruikbaarheid van al 't overige. Wat
			 dor is, deugt niet.
		  Behoort dus al dat overige op 'n romantisch welklinkend deuntje
			 gezet te worden? Volstrekt niet. Maar men wachte met de toediening van die
			 spys, tot de maag ernaar vraagt. Zoodra de leerling ver genoeg gevorderd is om
			 behagen te scheppen in 't nasporen van nuchtere waarheid, zal 't genot
			 van zyn onderzoek meer geur geven aan wat vroeger dor scheen, dan xenophon, 
			 homerus en die flikvlooiende
			 tokkelaars der middeleeuwen konden leveren in hun romans.
		  Beweging altyd! Maar ze behoeft niet uitsluitend gezocht te
			 worden in de Geschiedenis, welker oscillatie gewoonlyk aan 't
			 waarnemingsvermogen van den knaap ontsnapt. My, byv. was de Vaderlandsche 'n
			 stilstaande pendule. Minder nog. Eén onbewegelyke klomp graven,
			 volksvolmaaktheid en zeehelden. Meer vatte ik er niet van. Hoogstens ging 't
			 aandeel dat ik in de
{==263==} {>>pagina-aanduiding<<}
 zaak nam, tot eenige verwondering dat
			 Engeland telkens weer durfde beginnen na zoo vreeselyk getuchtigd te zyn...
			 neen, hier vlei ik m'n jonkheid. Tot zoodanig niet-begrypen was ik te
			 onontwikkeld. Dat kwam eerst later - en overvloedig! -toen ik moed vatte den
			 banbliksem van mauvaise-marques voor impudentie te trotseeren.
			 Noot van 1876. Eerst zeer onlangs (zie
				de noot op 
				760) ben ik begonnen iets te
				begrypen van den zoogenaamden tachtigjarigen oorlog. Neemt men 't me kwalyk?
				In-godsnaam!
		
		
		  844.

		  Er schynt in 't erkennen van onkunde 'n beleediging te liggen voor
			 de velen die met half-weten tevreden zyn.
		
		
		  845.

		  We mogen de kennis waarmee de knaap bezwaard wordt, niet vergelyken
			 - 'n gewone fout! - by overvoeding, waarlyk niet! De kwaal die ik bedoel, heet
			 niet indigestie, het is atonie. De maag van den geest ontvangt
			 niet te veel, maar 't goede niet. Ze wordt niet door opwekkende middelen
			 voortgezweept tot onmatigen arbeid. Juist andersom belast men haar met werk dat
			 ze niet verrichten kan en dan ook vry onverschillig liggen laat. Men bezwaart
			 haar niet met overmaat van spys, zy is werkeloos omdat ze de
			 steenen niet kan verteeren, waarmee men haar opvult.
		  Wie de waarheid van dit alles betwyfelt, trachte eens de boekjes
			 onder de oogen te krygen, waaruit-i z'n eerste wetenschap putte. Nu iets
			 meer wetende, iets verder gevorderd in niet-begrypen, zal-i verbaasd
			 staan over de domme berusting waarmed-i voor twintig, dertig jaar... die
			 steenen liggen liet. M.a.w. hoe z'n denkvermogen juist in de voor mogelyke
			 ontwikkeling gunstigste periode braak-lag.
		
		
		  846.

		  Over verloren tyd klaag ik niet. Die ware intehalen. Ik klaag
			 over 't noodlottig aanwensel van niet-begrypen. (462)
			 Ik klaag over de verlamming der organen. Eén bestudeerd grasscheutjen is
			 meer waard dan 'n heel zoodjen onverteerde volksverhuizingen en Uniën van
			 Utrecht.
		  De maag laat ze liggen, die steenen!
		  Niet geheel. De Natuur is sarkastisch - ze moet wel, zy die
			 àlles is (158) - en spot heel aardig met de
			 intempestiviteit van de kennis die wy 't jong gemoed opdringen. Als 'n
			 boere-jokrisse, die door misverstand de stadhuistaal van z'n meester
			 verknoeit tot andere zotterny, zoodat men in-twyfel staat of we te doen hebben
			 met onnoozelheid of persifflage, weet 'n kind altyd die zyde van 't onderwezene
			 aantegrypen, 
{==264==} {>>pagina-aanduiding<<}
 waardoor de bespottelykheid van 't geheel wordt in
			 licht gesteld.
		  
		  ‘Tot hiertoe en niet verder, sprak in 't jaar
			 zóóveel de God van nederland. Het korsikaansche
			 monster...
		  
		  We kennen de rest. Neen, lezer, ge kent ditmaal de rest niet. Op de
			 bladzy waar men my zoo plechtig inwydde in de geheimenissen Gods, was 'n
			 inktvlek. ‘Tot hiertoe en niet verder’ stond er. Ik verzeker
			 u dat in myn voorstellingsvermogen, de God van Nederland nooit slaagde
			 in 't passeeren van dien inktvlek. Toen ik later in 'n ander boek iets
			 dergelyks las, zocht ik te-vergeefs naar de bekende barrière, en had 'n
			 indruk alsof God by-gebreke van 'n duidelyk merk, niet precies weten kon tot
			 hoever hy de tirannen hun gang mocht laten gaan.
		  
		  Hoe zoo'n licentia rustica van 't kind Jokrisse werkt
			 in 't zedelyke, zagen we reeds in 
			 827.
		
		
		  847.

		  Ook op ander gebied staat het slikken van onbegeerd en dus
			 onverteerbaar voedsel, vrye-studie in den weg, en de klacht waarmee ik
			 m'n verhandeling over dat onderwerp opende, is 'n treurig gevolg van de
			 ongerymdheden die aan Fliegende Blätter stof leveren tot kluchtige
			 zotterny, maar den menschenvriend bedroeven.
		  En nog-eens vraag ik u die dit instampen van onnutte kennis zoo
			 verderfelyk niet vindt, u die misschien de zaak ontkent, wat leerdet gy
			 op de school? Uit vrees voor ongenoegen zonder ik den lezer zelf uit, maar
			 verzoek hem achtteslaan op anderen. Wat bleef er in huis en wereld over van al
			 't geleerde? Niets? Dit is 't ergste niet. Alles? De steen bleef liggen!
		  Ik neem 't niet kwalyk dat men de hollandsche graven vergat, maar
			 wel vind ik 't treurig dat men ze nog altyd weet optezeggen, zonder ooit te
			 vragen wat voor lieden dat toch eigenlyk waren? 't Schynt altyd vanzelf te
			 spreken dat zy 'n rol speelden, maar wie ze zond
			  * wat hun funktie was, 
{==265==} {>>pagina-aanduiding<<}
 welke
			 rechten ze uitoefenden - en vooral met welk Recht? - wat hun
			 verplichtingen waren... deze steenen in de maag hebben de meesten onzer ooit
			 gehinderd. En ook dit is op zichzelf 't ergste niet. Maar wie dertig jaren lang
			 al die mysterien van den voortyd ongedeerd met zich sleepte, zonder behoefte te
			 voelen aan wat licht, ontwende zich 't voedend verteeren van zaken die 'r
			 wèl op aankomen. De knaap die tevreden was met het werktuigelyk
			 ‘sommen maken’ wordt door z'n tevredenheid voorbeschikt zich thuis
			 te voelen in den stand van werktuig, en er blykt dan dat we met ons
			 inpompsysteem op 'tzelfde doel aanleiden dat de mecklemburger baron z'n
			 dorpspaedagoog aanbeval: maak ze unterthänig, Herr
			 Schulmeister!
		
		
		  848.

		  Wat eischen wy van de school? Ontwikkeling van denkvermogen?
		  ‘Neen, zegt daar iemand, dit komt later. Eerst
			 kennis... 
		  In zekeren zin is dit waar. 't Kind moet hebben kennisgemaakt
			 met de pendule, voor 't kan acht-geven op de beweging. Doch wie kennis in wyder
			 beteekenis wil laten voorgaan, vrage zich af of deze bevorderd wordt door
			 ontydige mededeeling? Kennis wordt waarlyk niet gebaat door onevenredige
			 achterstelling van denken. Men kan hiervan de proef nemen, door byv. aan
			 eenige dozynen bekenden te vragen naar iets dat verondersteld kan worden hun op
			 de school geleerd te zyn. Dan zal men weldra ontdekken dat de hoogte der bergen
			 in Azie, 't worteltrekken, de geslachten der woorden en al die belangrykheden
			 meer, even goed zyn verloren gegaan alsof men nooit, iets
			 ‘van-buiten’ geleerd had, en dat het Geheugen waarachtig niet ryker
			 werd door 't spolieeren van 't Verstand.
		  Integendeel! Wie 't geleerde vergat, doch zich oefende in
			 denken, zal gedurig behoefte voelen aan materiaal ter verwerking, aan
			 feiten. Hy is dan wel genoodzaakt het verlorene terug te zoeken. En hy
			 vindt het, met voordeel. Want dit zoeken-zelf was winst. Op den weg dien we
			 langs gaan om terugtekeeren naar 't punt dat we uit het oog verloren, merken we
			 gewoonlyk zaken op, die ons òf niet waren geleerd, òf waarvan de
			 indruk uitsleet. We sluiten dan nieuwe vriendschap met iets onbekends, of zien
			 met vreugd oude vrienden weder.
		
		
		  849.

		  Wat wachten we van 't onderwys? Beroepshandigheid? Ook in dit geval
			 is de thans gevolgde methode verkeerd. 't Opdringen van inopportune kennis
		  	werkt niet voor-
{==266==} {>>pagina-aanduiding<<}
deeliger op handel, industrie, vakgeleerdheid, dan
			 op de ontwikkeling als denker. Voor beroepen die geschaad worden door 't
			 mensch-zyn, behoorde geen patent te worden uitgereikt. En dit komt dan
			 ook zelden voor. Als ik me hierin vergis, zouden we weer aanlanden by de
			 Mecklemburgers.
		  Gesteld dat er afscheiding te maken valt tusschen hoogere en lagere
			 eischen, dan nog beweer ik dat ontydige kennis even schadelyk werkt op 't
			 zoogenaamd lage als op 't hoogere. De al te onnoozel geslikte volksverhuizingen
			 maken evenmin den schrynwerker bekwaam in z'n vak, als den denker in 't zyne.
			 Er zal dan toch immers geen beroep zyn, waarby men 't gezond verstand missen
			 kan? Of welks uitoefening door 't gezond verstand zou geschaad
			 worden?
		  Ik verzoek ernstig me niet aan 't woord te houden by 't schynbaar
			 tégenstellen van denkers en ambachtslieden. Inplaats van schrynwerker,
			 had ik even gepast den beoefenaar van eenig ander beroepsvak kunnen noemen, 'n
			 advokaat, geneesheer of staatsdienaar. De vraag komt hierop neder, of 't smoren
			 van denklust en denkkracht voordeelig werkt op de ontwikkeling van hen die men
			 - met voorgewend praktischen zin - uitsluitend wil afgericht zien tot het
			 verdienen van den kost? Ik zeg neen!
		
		
		  850.

		  ‘Geen zotterny is zoo zot dat ze niet nu-en-dan door
			 beroeps-wysgeeren wordt in bescherming genomen’ zeide ik in 
			 542. Welnu, geen onbekwaamheid
			 zóó grof dat vakmannen zich daaraan niet schuldig maken.
			 Timmerlui, slotemakers, geneesheeren, advokaten, ministers, steken in
			 jokrisse-achtige ineptie onze kamergeleerden naar de kroon. De
			 Specialiteiten zyn gewoonlyk specialiteiten van onbedrevenheid, en
			 telkens voelt zich de leek opgewekt tot de vraag: is dàt nu 'n smid, is
			 dàt nu 'n minister? Ik mag niet toegeven in den lust, hiervan -
			 anekdotische! - voorbeelden aantehalen. Met eenige oplettendheid zal de
			 belangstellende lezer die in voldoende menigte kunnen waarnemen.
			 Noot van 1874. Men zie overigens over
				dit onderwerp ‘duizend-en-eenige Hoofdstukken over 
				specialiteiten’ (Delft by 
				j. waltman jr.) een werk dat
				alweer gebleken is beneden nederlandsche kritiek te zyn.
		
		
		  851.

		  Mocht men niet in-staat zyn te voldoen aan den wenk waarmee 't vorig
			 nummer eindigt - de aangeleerde berusting in 't gebrekkige maakt kortzichtig,
			 en hierin ligt juist het zwaartepunt van m'n betoog - welnu, waar de lezer niet
			 
{==267==} {>>pagina-aanduiding<<}
 overtuigd is, wys ik hem op den uitslag. Is de ‘kost’
			 van de tot ‘kostverdienen’ afgerichte mensheid, overvloedig? Immers
			 neen. We bereiken alzoo 't lagere niet door 't opgeven van hooger. Wel 'n bewys
			 dat we op den verkeerden weg zyn, hoe men 't ook neemt.
		  In landen waar men zich met het zoogenaamd hoogere niet bemoeit,
			 vertoont zich dit verschynsel niet. Elk Javaan is 'n goed landbouwer. Er is
			 harmonie tusschen z'n - negatieve - opleiding, z'n behoeften en z'n
			 bekwaamheid. Deze overeenstemming hebben wy in ons opvoedingsstelsel verbroken.
			 Met 'n beetje makelary, 'n beetje geschiedenis, 'n beetje god en 'n beetje
			 staatkunde meenen wy iets degelyks voorttebrengen. God, Staat en kostverdienen
			 varen er even slecht by.
		  Reeds voor jaren heb ik gezegd dat het moeielyk is zich juist
			 uittedrukken. (13) Ik dring geenszins aan op 't
			 fabriceeren van Specialiteiten, doch beweer dat er winst zou te behalen
			 zyn door gepaste ontwikkeling van 't denkvermogen over 't algemeen,
			 waardoor dan ook de speciale hoedanigheden van den individu zich ter-zyner-tyd
			 behoorlyk zouden vertoonen. Algemeene bildung moet de byzondere
			 voorafgaan.
		
		
		  852.

		  M'n antwoord op de vraag: of 't doel dat we met Onderwys beoogen,
			 bereikt wordt, is onvolledig, en moet dit zyn. Ik hoop genoeg gezegd te hebben
			 om dezen en genen die oud - of jong - genoeg is om 't slingeren van myn
			 pendule met de oogen te volgen, lust ingeboezemd te hebben tot aanvulling. Met
			 voordacht was ik... éénzydig. Ik weet zeer goed dat ons Onderwys
			 uit geheel andere oogpunten kan beschouwd worden. Zy die dit doen, zullen
			 misschien langs anderen weg aanlanden op 'tzelfde punt waarop myn opmerkingen
			 uitloopen.
		  Men zoeke overigens geen tegenspraak in m'n bewering dat we aan de
			 beslissing van de Natuur moeten overlaten wat het denkvermogen van 'n kind
			 bearbeiden kan, en idee 
			 268. Juist òmdat het denken moet
			 geleerd worden, mogen we niet door ontydig meedeelen van niet
			 begeerden indruk, de vatbaarheid voor dat leeren verstompen. Men bevordert
			 de zwemkunst van eenden niet, door de eieren in 't water te werpen. Er moet
			 gebroeid zyn. Met dit broeien belast zich de lieve trouwe klokhen Natuur.
		  Misschien ware 't heele voorschrift in 
			 268 overbodig, indien men ons niet op onze
			 scholen... als eieren in den vyver gegooid had!
		  Wie na dit alles nog niet gelooft dat er aan ons Onder-
		  	
{==268==} {>>pagina-aanduiding<<}
wys een-en-ander ontbreekt, zoeke eens naar 'n gepast antwoord op 
			 74. Ik houd me voor de mededeeling
			 aanbevolen.
		
		
		  853.

		  Behoort het Onderwys te zyn intensief, extensief of
			 gemengd? Waar is in 't laatste geval de grens?
		  't Spreekt vanzelf dat deze kwestien moeten worden beschouwd uit 'n
			 republikeinsch oogpunt. Wie toch hierby ander belang vooropstelt dan 't
			 algemeene - z'n eigen belang, byv. of wat-i daarvoor houdt - schaffe
			 àlle scholen af. Misschien ook zoud-i speciaal-instituten behooren
			 opterichten voor byzonderen dienst. Alles werd dan 'n soort van onderricht
			 in usum Delphini. Scholen voor hofnarren. Scholen voor
			 heldhaftigheid-bezingers. Scholen voor kamerheeren. Enz.
		  Ik vergat: scholen voor ploegdieren.
		  De lezer denkt hier aan Mecklemburg, en als gewoonlyk heeft-i
			 ongelyk. Het systeem van de landjonkers in dat gezegend land komt hier niet in
			 aanmerking, omdat het ter africhting voor de privaat-behoefte van de
			 menschgebruikers ondoelmatig wezen zou. ‘Leer ze dàt, Herr
			 Schulmeister!’ isonzin. By de hier bedoelde soort van eruditie komt
			 geen leeren en geen schoolmeester te-pas. Hoogstens zou men zoodang desideratum
			 moeten te-kennen geven door 't bevel: ‘leer ze het tegendeel niet’
			 d.w.z. leer ze niets. Want al wat ze leeren is tegendeel van
			 dierlyke onderworpenheid.
		  't Leeren zèlf, van wat ook, ontwikkelt elementen van
			 weerstand tegen brutaal geweld... 
		
		
		  854.

		  Ik vergis me. Verkeerd onderwys als waarover ik handelde in
			 de vorige bladzyden, maakt even geschikt tot het welvervullen der plichten van
			 'n mecklemburgschen onderdaan, als geen Onderwys. Ook hier raken de
			 uitersten elkaar. De overbeschaafde Griek was evenzeer voorbeschikt om 'n prooi
			 van de Romeinen te worden als de onbeschaafde Barbaar, en wie 't plebs
			 beheerschbaar maken wil, kan dit doel zoowel door misvormen bereiken, als door
			 't verhinderen van vorming. Een tegen-wil-en-dank ingepompte 
			 cicero verzwakt het
			 weerstandsvermogen niet minder dan volslagen onschuld aan letterkunde. 't
			 Laatste middel zou dan nog te verkiezen zyn, omdat het goedkooper is. Wie
			 echter daaraan de voorkeur geeft, leest myn ideen niet. lk mag dus
			 aannemen te spreken tot dezulken die de scholen nog niet willen afgeschaft
			 zien.
		  Ze behooren evenwel te bedenken dat er 'n zonderlinge 
{==269==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 krachtsverspilling zou plaats vinden, indien ze moeite en geld ten-koste legde
			 aan 'n Onderwys, dat dezelfde rezultaten opleverde als 't mecklemburger
			 systeem. Wie 'n kind voedt tot het in den vorm van vyftig kilo gewicht
			 behoorlyk kan dienst-doen in den tredmolen, heeft te berekenen hoeveel water-
			 stoom- of paardekracht hy terug-ontvangt voor de uitgegeven aardappels en
			 karnemelk. Deze berekening is eenvoudig, en 't moet al 'n heel slecht ekonoom
			 wezen die er niet van-tyd-tot-tyd 'n stevigen ezel mee uitwint, waarvoor-i
			 anders kontant geld had moeten neerleggen. Maar de weifelaar die z'n kind voor
			 den tredmolen te ligt maakt, en tegelyker-tyd ongeschikt voor iets anders,
			 werpt z'n voedingskosten - dan met de kosten van zoogenaamde òpvoeding
			 verhoogd - zonder nut weg.
		
		
		  855.

		  Er is 'n deun in omloop, dat men ‘eerbied schuldig is
			 aan alle opiniën.’ Ik erken, wel-eens tegen dit voorschrift
			 gezondigd te hebben. Misschien is deze misslag vergeeflyk, omdat ik de
			 oprechtheid van veel meeningen in twyfel trek, en dan moet de ruwheid van m'n
			 aanval niet zoozeer worden toegeschreven aan minachting voor de bestreden
			 meening, als aan verachting van 't voorwenden.
			  *
		  Om alzoo te beoordeelen of men in dit opzicht den eerepalm behoort
			 uittereiken aan den mecklemburger baron of aan onze verkeerd-beschavers, zouden
			 wy de oprechtheid van de uiteenloopende methoden moeten onderzoeken, en ik gis
			 
{==270==} {>>pagina-aanduiding<<}
 dat we daarna onzen opinie-eerbied, òf vry gelyk tusschen
			 beide partyen zullen kunnen verdeelen, òf die geheel terughouden.
			 Zoolang men schoolmeesters aanstelt in den geest van de mecklemburger
			 domeinheeren, pleegt men verraad aan den tredmolen. En wie paardekracht en
			 menschenwaarde tegelyk verwaarloost, verdient by z'n eerstkomende
			 avatara in 't mecklemburgsche ter-wereld te komen.
		  We moeten oprecht zyn, en tusschen beide richtingen 'n keus doen.
			 Door 't hinken op twee gedachten loopen we gevaar den boer zwak, mager en
			 onwetend, den burger mager en onbekwaam, den geleerde dom en mager te maken,
			 d.i. allen onbruikbaar.
		  Begeeren we been en spieren? Willen we beroepshandigheid? Beoogen we
			 wetenschappelyke transcendentale ontwikkeling?
		  Alles in gepaste maat.
		  Dit spreekt vanzelf, maar wie bepaalt deze maat?
		  't Ideaal van beschaving zou meebrengen dat ieder voor-zich den
			 evenaar in 't huisje wist te houden. Dit echter is het doel dat beoogd moet
			 worden, geen handleiding om 't te bereiken. Maar wel kunnen we door die
			 stelling nagenoeg geraken tot de slotsom dat het algemeen-menschelyke
			 behoort ontwikkeld te worden.
		  Hieruit toch is te verwachten dat de meest gunstige toepassing op
			 byzondere omstandigbeden, kan worden overgelaten aan den individu.
		
		
{==271==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  856.

		  Zal die algemeen-menschelyke ontwikkeling bevorderd worden door
			 gelyktydig-algemeen werkende pogingen?
		  't Komt me voor, dat deze belangryke vraag nooit ernstig genoeg werd
			 ter-sprake gebracht. De voorstanders van Verlichting vergeten soms dat niet
			 ieder die 't licht koncentreeren wil, daarom 'n vriend van duisternis behoeft
			 te zyn. En zy die te-velde trekken tegen vulgarizatie van kennis, zien dikwyls
			 ten-onrechte 'n verblinder in elken yveraar voor algemeene
			 lichtverspreiding.
		  Ook in deze zaak ware 't nuttig geweest het punt van verschil
			 juist te noemen. (779) De tegenstander van
			 vulgarizatie kan bedoelen dat de ware Verlichting van weinige punten behoort
			 uittegaan. 't Is immers mogelyk dat-i niet wil dooven, maar integendeel
			 uitstraling bevorderen? Misschien leverde hem de stoffelyke Natuur aanleiding
			 tot z'n methode. Hy maakte de opmerking dat vuurtorens nuttiger zyn dan
			 illuminaties. Nooit zag-i in wintertyd ter verwarring van 't Volk, kachels in
			 de open lucht. Overal treffen hem wenken dat er afgesloten stookplaatsen noodig
			 zyn, 'n focus. Misschien ook trok 't z'n aandacht, dat een op gepast
			 oogenblik aangebrachte domper 't lichtgevend vermogen bewaart, dat zonder nut
			 zou verloren gaan door ontydig aanblazen, of zelfs door ongestoord
			 voortbranden. We mogen gissen dat-i opmerkte hoe 'n straal die onweergekaatst
			 vervliegt in de ruimte, even weinig duisternis verdryft, of minder nog, dan
			 wanneer-i gevangen ware binnen den wand van 'n korenmaat.
		  Er is geen licht, zonder voorwerp waarop 't schynen kan. Behoort nu
			 dit onmisbaar objekt te zyn de geheele Maatschappy
			 op-éénmaal? Moet het onderwys dat aan 't denkvermogen beelden
			 levert ter oefening, terstond aan allen worden gegeven? Moet het voor
			 allen gelyk zyn?
		  Jezus zeide: predikt het evangelie aan alle
			 kreaturen.
		  Maar... hyzelf deelde dien last aan slechts twaalf apostelen
			 mee.
		  Dit geeft te denken. Want al zy nu dit voorbeeld niet verbindend, we
			 letten op de omstandigheden die het te-weeg brachten, en er kan gevraagd worden
			 of dergelyke oorzaken ook thans nog bestaan?
		
		
		  857.

		  Ik zeide reeds, geen standen te erkennen. Oppervlakkig zou
			 hieruit volgen dat ik algemeene verspreiding voorsta. En ik zeg het
			 tegendeel niet, vooral wanneer we, als kriterium der soort van onderwys,
			 de wenken van de Natuur volgen. We mogen evenwel 't ideaal: algemeene
			 ontwikkeling, niet 
{==272==} {>>pagina-aanduiding<<}
 verwarren met de middelen die daartoe leiden
			 kunnen. Al wenschen we dat geheel het brood gerezen zy, toch is 't niet noodig
			 daartoe den zuurdeesem door 't deeg te kneden.
		  In deze vergelyking ligt geen bewys. Ik geef haar slechts als
			 toelichting van 't onderscheid tusschen de beide methoden.
		
		
		  858.

		  Genot en Deugd zyn gevolgen van Veredeling. Deze wordt bevorderd
			 door Kennis. Kennis is grootendeels 'n gevolg van welgebruikt denkvermogen. Is
			 er nu te verwachten dat de som van genot grooter zal zyn by
			 gelyktydige ontwikkeling der denkkracht van allen, of moet hierin
			 zekere afscheiding plaats hebben, zeker rangverschil?
		  Indien uitbreiding van 't goede kan geschieden zonder schâ
			 voor 't gehalte, dan is de vraag oogenblikkelyk beantwoord in
			 extensieven zin, en de woorden: dorpsschool, boeren-onderwyzer, lager
			 onderwys, drukken 'n ongerymdheid uit. De beenbreuk van 'n daglooner en van den
			 aanzienlyke, vorderen in den wondheeler dezelfde bekwaamheid. Zoo zou ook 't
			 meedeelen van kennis aan geringer stand, dezelfde zorg vereischen die wy
			 ten-koste leggen aan de hoogere klassen, en zelfs in den beginne
			 méér. Professers moeten dan naar de dorpen - nu voor 'n oogenblik
			 aannemende dat de onwetendheid daar grooter is, en dat 'n professer meer
			 wetenschap levert dan 'n ander - en akademien waar de discipelen per se
			 eenigszins bekwaam zyn, zouden zich voorshands kunnen behelpen met
			 hulponderwyzers. Zoodra dan de niveau zou gelykgevloeid zyn, kon alle
			 onderscheid ophouden.
		
		
		  859.

		  Tot-nog-toe handelde men anders. Hòe, weet ik eigenlyk niet.
			 Er wordt gegeven: hooger onderwys, middelbaar, lager, en nog iets lager
			 onderwys, meen ik, en misschien na dat alles, nog 'n beetje lager. Ik ken 't
			 aantal trappen niet, en dit zal ook nogal groot zyn, veel grooter althans dan
			 't aantal officieel erkende benamingen. Hoe àl die gradatien worden
			 uit-elkander gehouden, is me almede onbekend.
		  In eenige kringen doceert men de wysheden die op us, a, um
			 uitgaan. Anderen komen slechts tot le père, du père. Op
			 zekeren trap van 't veredelings-gebouw ontmoeten we krygswetenschap en
			 vormleer. Elders tuin-gymnastie. Wat hooger of lager logeert de roem van 't
			 voorgeslacht, liefst op rym. Ginds nemen de jaartallen 'n niet bescheiden
			 plaats in. Differentiaal en integraal zitten verscholen in 'n hoekje. Algebra
			 en meetkunde staan vry hoog, maar worden over-schouder aangezien door
			 diplomatie, die zich voor 'n allerfatsoenlykste 
{==273==} {>>pagina-aanduiding<<}
 studie houdt.
			 Natuurkunde is aan 't parvenieeren. Zeer ontevreden met vroegeren rang, blykt
			 ze nog geenszins ingenomen met haar tegenwoordig standpunt, en hoopt op beter.
			 Anderen echter vinden 't aanmatigend dat ze reeds muziek naar de kroon steekt,
			 en zelfs het dansen. De theologie... ik ben er!
		  Want, om te doen begrypen waarom ik niet kan wys-worden uit het
			 splitsen van al die veredelingsvakken, vraag ik hoe 't komt dat theologie
			 omnibus is? Waarom is de Maatschappy zuiniger met fransche-taal, algebra
			 en gymnastie, dan met de kennisse Gods? In godkunde gaat de boer niet voor den
			 steeling uit den weg. In bybel of kerkleer is-i thuis als de beste... 
		  
		  ‘Allen moeten gelykelyk zalig worden’ zal men
			 antwoorden.
		  
		  Niet alzoo gelykelyk door onderwys
			 veredeld?
		  Waarom kent de geringe man 
			 paulus wel, en tacitus niet? Waarom is 't grieksch 'n
			 geleerdheid, en 't evangelion banaliteit tot het vulgaire toe? Door 'n
			 zonderlinge verkrachting van beteekenis, zyn de heilige zaken allergemeenst
			 geworden, en wat men profaan noemt, wordt weggestopt als 'n heiligheid.
		  Zonder 't minste gevaar voor de Nederlandsche Bank, mag de
			 proletarier z'n Credo opzeggen in 't latyn, maar we vreezen oproer van
			 'n arma virumque cano in onfatsoenlyke monden. De millionair verbleekt
			 niet, wanneer de boer, zóó van de ploeg, de Openbaring
			 van joannes - die zwaar te vatten is! - allerduidelykst
			 verklaart. Maar hy zou z'n geld in Engeland of Siberie gaan beleggen, zoodra de
			 stumpert aan 't emendeeren ging van den gemakkelyken 
			 eutropius.
		  Vanwaar dit onderscheid?
		  De lezer heeft recht tot de klacht dat ik vragen geef instee van
			 antwoord. 't Is waarlyk myn schuld niet. Als bewys van goeden wil, waag ik de
			 gissing dat... theologie goedkooper is dan fransch, dansen of latyn.
			 Zóó zal 't wezen!
		
		
		  860.

		  We ondergaan weinig aandoeningen die niet worden bestreden door 'n
			 geheel of gedeeltelyk tegenovergestelden indruk. Gelyk het kind dat in 't bezit
			 raakte van 'n geheim, weifelden volksvoorgangers ten-allen-tyde tusschen de
			 begeerte om hun kennis meetedeelen, en de zucht om die te verstoppen. Als
			 voorbeelden wys ik op de Orakels der oudheid, die de specialiteit beoefenden,
			 iets zeggende, niets te zeggen. Er ligt ekonomie van vermaak in die methode.
			 Genietende van 't spreken en van den dank der onderwezenen, blyft 
{==274==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 men bovendien in 't uitsluitend bezit van de niet-meegedeelde wysheid, die
			 morgen weer kan dienen met gelyk succes.
		  Was de dryfveer van de mysterien-kramers der oudheid, en van de
			 monniken in de middeleeuwen, altyd zoo onedel?
		  Misschien slechts gedeeltelyk. 't Is zeer moeielyk,
			 onvereenvoudigbare grondstof aftescheiden uit de beweegredenen die ons dryven.
			 We mogen 't opsluiten van kennis binnen de wanden der tempels, niet
			 geheel-en-al op rekening stellen van eigenbaat of pedanterie. Het beeld van den
			 zuurdeesem, dat ook jezus gebruikte, dringt zich aan den welwillenden
			 leeraar op, en deze voelt zich dikwyls genoopt in 't belang van de zaak die-n-i
			 voorstaat, denzelfden weg te kiezen dien de baatzuchtige insloeg uit
			 eigenbelang.
		
		
		  861.

		  't Is, op z'n voorzichtigst uitgedrukt, mogelyk dat
			 meedeeling in beperkten kring - intensief alzoo - voordeeliger werkt op
			 behoorlyke verspreiding, dan rechtstreeksche verkondiging aan allen. Waar dit
			 mogelyke wordt aangenomen als zekerheid, moet men juist ter bereiking van
			 algemene ontwikkeling, de uitbreiding van onderwys afkeuren, en
			 in dit geval zouden wy de schynbare anomalie zien geboren worden dat de ware
			 republikein aandrong op scheiding in casten.
		  Ik hoop voor deze paradoks bewaard te blyven, en geloof haar te
			 ontgaan door de stelling: alles op z'n tyd! 't Is deze opvatting die,
			 naar ik hoop, de kwestie tusschen uitbreiding of kondensatie over het algemeen,
			 in 'tzelfde spoor zal leiden met m'n gevoelen over de opportuniteit van 't
			 onderwys aan één kind. Ook hierin zal de Natuur ons den weg
			 wyzen.
		  Men dringe den zoogenaamd-geringen stand geen beschaving op
			  * doch belemmere die niet waar ze verlangd wordt. De Natuur zal
			 spreken. En waar ze spreekt, meene men niet aan haar wil te voldoen door
			 eigenlyk doceeren zoozeer, als door 't openstellen van de gelegenheid tot
			 zelfbekwaming.
		
		
		  862.

		  De boer... 
		  
		  Ik gebruik gemakshalve dit woord, om de vervelende omschryving:
			 zoogenaamd-geringe stand te vermyden, en weet zeer goed dat over 't
			 geheel de landman vooral niet minder ontwikkeld is dan z'n standgenoot in de
			 steden.
		  
		  ...de boer nam van de geboorte af evenveel voorwerpen 
{==275==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 waar, als 't kind van den rykste. De Natuur is overal gevuld. Ook de
			 beweging van wat-i zag, was eindeloos. Er is geen enkele reden waarom hy
			 in-den-beginne minder geschikt zou zyn, of minder aandrang voelen, om die
			 beweging met belangstelling gadeteslaan. Aanvankelyk is dus de vatbaarheid tot
			 denken dezelfde.
			  *
		  Na tien, twaalf, jaren openbaart zich 'n groot verschil tusschen
			 dien boereknaap en 't beter - liever ànders - geschulte kind. 't
			 Nadeel is geheel aan den kant van 't laatste. De maat van opgedanekennis
			 zal wel nagenoeg gelyk zyn (464) maar de soort
			 daarvan is by 't stadskind niet, by den ander wèl in harmonie met
			 omgeving, smaak en denkkracht. 't Spreekt alzoo vanzelf dat de boereknaap op
			 dat oogenblik hooger staat als mensch. Zyn denkvermogen arbeidde, terwyl
			 dat van 't andere kind òf werkeloos bleef, òf op verkeerden weg
			 geleid werd.
		  Stellen we dat de eerste zich bezig-hield met 'n zieke koe. Hy
			 ondergaat al de aandoeningen die opgewekt worden door de verschynselen van de
			 ziekte, door - historie altyd! (843) - door
			 de historia morbi. Hy vreest en hoopt, want de zaak boezemt hem belang
			 in. Hy hoort met gespannen aandacht de beraadslagingen over de aantewenden
			 middelen, hy ziet die toedienen, helpt daaraan mee, en bespiedt met begeerigen
			 blik den uitslag. Genezing of dood is hem de laatste bladzy van 'n zeer
			 boeiende geschiedenis. Na jaren nog zal-i daarvan spreken. Hy heeft indrukken
			 opgevangen, en ze verwerkt tot gedachte, beeld en meening.
		  Dit is menschenwerk. Hy is dus vooruitgegaan.
		
		
		  863.

		  Het stadskind werd gedurende dezen tyd bezig-gehouden met andere
			 geschiedenissen, met dingen die hem in 't minst niet aangaan. Hy hield er zich
			 dan ook eigenlyk niet mee bezig. De opgedrongen taak was juist voldoende
			 om hem aftetrekken van wat hem wel behagen zou, zonder daarvoor in 't minst 'n
			 begeerden indruk in de plaats te geven. Men verkrachtte z'n smaak, en maakte
			 van z'n vatbaarheid misbruik.
		  ‘Wat zou 'r toch geworden zyn van den tol die onlangs over
			 
{==276==} {>>pagina-aanduiding<<}
 den muur vloog?’ 
		  
		  Het vragend gemoed krygt ten-antwoord dat Dordrecht 'n
			 fameus priviligie kreeg: 't Stapelrecht. Of: dat Madrid aan
			 den Manzanares ligt... 
		  
		  Allerbelangrykst voorzeker, maar niet voor hèm.
		  
		  Daar gonst 'n vlieg... 
		  
		  Broem... broem!
		  
		  ‘Zal ze zich neerzetten, en waar? Als ze 'ns zitten ging op
			 den neus van m'sieu. Ik wou dat ze 't deed!
		  
		  Broem... broem!
		  
		  - Waar vestigden zich de Batavieren?
		  
		  Hy hoort de vraag niet, maar z'n ondeugend hartje hoopt nog altyd:
			 op den neus van m'sieu!
		  
		  - Jongen, ben je doof? Waar vestigden zich de Batavieren, en
			 wanneer?
		  
		  Broem... broem!
		  
		  - De Batavieren? In Hessenland, m'nheer... al in de rondte...
			 neen, op 'n eiland... 
		  - Juist! en hoe heette dat eiland?
		  
		  't Kan hèm wat schelen! Toch wil-i 't wel zeggen:
		  
		  - 't Eiland der Batavieren, m'nheer... daar gaat-i
			 zitten.
		  - Wie was hun beroemdste veldheer?
		  - 
			 Claudius civilis,
			 m'nheer... z'n heele achterlyf is groen!
		  - Juist! Kinderen, nu grammaire! Noem eens de rededeelen
			 op.
		  
		  ‘Daar vliegt ze weer.’ 
		  
		  Broem... broem!
		  
		  - Ik vraag je naar de rededeelen!
		  - Zelfstandige naamwoorden... 't zal me benieuwen of ik op
			 m'n verjaardag 'n doos timmergereedschap kryg... voorzetsels,
			 m'nheer!
		  - Dat volgt niet.
		  - Mama heeft 't beloofd... voegwoorden, m'nheer! Dan zaag ik
			 al m'n kegels den kop af.
		  - Alweer mis! 't Gaat niet met je. Begin nog-eens!
		  - Zelfstandige naamwoorden... wat 'n gekke scheur in die
			 
{==277==} {>>pagina-aanduiding<<}
 vensterruit, precies 'n gebocheld mannetje met 'n pyp in z'n
			 mond... 'n tusschenwerpsel, m'nheer!
		  - Deugt niet! Denk eens goed na. Ik zal je anders... 
		  
		  Broem!
		  
		  - Daar zit ze tegen 't plafond! Zelfstandige
			 naamwoorden...
		  - Die hebben we al gehad, ga voort!
		  - Als ik zoo'n vlieg was... 
		  - Nu, hoe is het, weet je 't nog niet?
		  - Dan vloog ik... mannelyk, vrouwelyk en onzydig,
			 m'nheer!
		  - Mauvaise-marque! Mannetje, als je niet beter oppast, komt
			 er niets van je te-recht. Ik zal er je papa over spreken.
		
		
		  864.

		  De voorspelling van den onderwyzer dat er niets zal te-recht komen
			 van 't kind wiens gemoedje heen-en-weer zweeft met 'n goudvlieg, kan bewaarheid
			 worden, al gelooft hyzelf daaraan niet. Onder vier oogen zal hy erkennen dat
			 z'n meeste discipels mank-gaan aan 't euvel dat-i distraktie noemt, en waarover
			 hy dus ten-onrechte zich aanstelt als verwonderd of byzonder ontevreden. Hy
			 weet zeer goed en erkent dan ook: ‘dat alle kinderen zoo zyn.’ 
		  Dàn moest-i ook inzien dat z'n konkurreeren met die
			 distraktie 'n aanranding van de Natuur is! Dan ook mogen ouders daarop niet
			 aandringen! Dan ook behooren wy met ons onderwys een heel anderen weg
			 inteslaan!
		  
		  ‘'t Mannetjen is distrait en speelsch, zegt de
			 onderwyzer, er komt niets van hem te-recht.’ Maar tevens stemt-i toe dat
			 alle mannetjes van dien leeftyd speelsch en distrait zyn.
		  Vrage: wat komt er alzoo te recht van allen?
		  Ik erken dat het ons dikwyls gelukt - ten-spyt van alle
			 blauwvliegen, wier gegons we niet willen verstaan - den kleinen mensch
			 eenigszins intewyden in de verrukkelyke geheimenissen van stapelrecht en
			 rededeelen. Maar tot welken prys! Door dwang verstoppen we den ryksten bron van
			 genot en goed-zyn: 't onafhankelyk denken. En dit niet voor 'n oogenblik
			 alleen, maar we leggen daardoor den grond tot den vervloekten afkeer van
			 geestelyke inspanning, tot de roestige luiheid die onze Maatschappy
			 kenmerkt.
		  Er zou gewis 'n tyd aangebroken zyn dat de knaap, na uit eigen
			 beweging z'n oorsprong en dien van den mensch te hebben nagevorscht
			 (517) de vraag deed: waar kwamen de Hollanders
			 vandaan? Liever zag ik dat-i z'n denkvermogen besteedde - en dit zoù
			 geschieden als men 't niet bedorven 
{==278==} {>>pagina-aanduiding<<}
 had - aan 't geologisch
			 beschouwen van de wyze waarop nederland ontstaan is?
		
		
		  865.

		  't Is 'n zonderling praatje van geschiedenismakers, dat 'n Volk, als
			 zoodanig, ergens vandaan gekomen is. Ze begaan hierin denzelfden blunder als we
			 aantreffen in byna alle kosmogonien. Wat genesis is, 'n
			 wording, krimpt men in tot op-zichzelf-staand feit, tot afgesloten
			 handeling. 't Heeft er iets van, alsof men 't oud-worden van den mensch aldus
			 beschreef: ende toen roerde saturnus de wieg aan, en 't pasgeboren
			 wicht was honderd jaar.
		  Nogal naïf erkennen de historici by 't vermelden van zulke
			 volksverhuizingen, dat men niet geheel juist kan opgeven wanneer ze voorvielen,
			 alsof men zeide: we hebben maar niet kunnen te weten komen hoe laat het
			 eigenlyk was, toen de oude man van nul op honderd sprong.
		  Is 't niet beteekenisvol dat dit vruchteloos nasporen van 'n bepaald
			 tydstip, nooit op 't denkbeeld bracht dat zoodanig tydstip niet bestond, niet
			 bestaan kan? De oorzaak zal wel hierin liggen dat de heeren voorgangers zelf
			 scholen hadden bezocht, en zich dus niet te-buiten gingen aan onafhankelyk
			 denken. Doch... waarom die ziekte meegedeeld aan 't kind? Het aanmoedigen van
			 beredeneerd niet-begrypen, van 't vragen om opheldering, en vooral van
			 't zelf zoeken eener oplossing, zou denzelfden weldadigen invloed op den
			 kleinen denker uitoefenen, als 't waarnemen van de lydensgeschiedenis eener
			 zieke koe op den boereknaap.
		
		
		  866.

		  Wat we op de school leeren, is uit den aard der zaak... schoolsch,
			 en maakt 'n onaangenamen indruk. Wie, byv. 'n schryver volslagen wil uitroeien
			 in de harten der menschen, dringe hem op aan 't geheugen van den
			 knaap. Dit is almede van toepassing op zedelykheid.
		  De wereld zou meer deugen, als we ons niet zoo overyverden 't
			 kind te doen walgen van praatjes over deugd.
		  Vanwaar over 't algemeen de tegenzin in gesprekken over onderwerpen
			 van eenig wetenschappelyk belang, dan uit die opgedrongen oververzadiging in
			 onze jeugd? Waarlyk, we zouden meer lust en meer vatbaarheid bezitten tot
			 leeren, indien men ons minder geleerd had!
		
		
		  867.

		  Maar ik spreek op dit oogenblik niet van de zydelingsche
			 gevolgen dezer opdringery. Ik vraag nu: welke zyn de rechtstreeksche
			 rezultaten van ons dwangsysteem? Ze zyn nietig. 
{==279==} {>>pagina-aanduiding<<}
Indien 't mogelyk
			 ware alles opteschryven wat we te danken hebben aan de school, zouden we ons
			 ergeren aan de geringe som zilverlingen, waarvoor 't genot en de nuttigheid van
			 't onafhankelyk waarnemen, aan ons jong gemoed ontfutseld werd.
		  Wie achtslaat op 't peil van algemeene, kennis, zou byna in
			 verzoeking komen te gelooven dat onze jeugd zich steeds onbelemmerd had mogen
			 overgeven aan 't bestudeeren van blauwvliegen. En de graad onzer geschiktheid
			 tot waarnemen van wat de Natuur ter beschouwing aanbiedt, geeft recht tot den
			 eisch dat we volleerd zouden wezen in persoonlyke tusschenwerpsels, bedryvende
			 voegwoorden, of wat dies meer zy.
		  Maar noch 't een noch 't ander is het geval. De Natuur laat zich
			 niet bespotten. Wie háár versmaadt, bereikt niets.
		
		
		  868.

		  In-weerwil der vaak huichelachtige aanhaling van den deun
			 ‘hoe meer ik weet, hoe meer ik inzie niets te weten’ slaan
			 we zelden geloof aan onze onwetendheid. Dat misbruikt beroep op 
			 sokrates beduidt gewoonlyk
			 ‘ik die zóóveel weet, betuig laag te staan.
			 Quaeritur: waar is uw plaats, gy die minder weet dan ik?’
			 
		  Voor sokrates willen we hopen dat-i notie had, of
			 Ahnung althans, van 't uitgestrekt gebied dat-i nooit betrad. 't Is
			 oneindig! Maar wy misbruiken veelal z'n klacht, om zelfverheffend de aandacht
			 te vestigen op 't - nietig! - deel daarvan, dat we wèl doorliepen, en in
			 dat geval bewyst de pretentie per se dat ze aanmatigend is. Want 'n
			 oneindig-klein deel en 'n nog iets kleiner deel staan in gelyke verhouding tot
			 oneindigheid.
		
		
		  869.

		  Daar nu eenmaal de erkenning der oneindigheid van 't onbekende 'n
			 scie geworden is, acht ik 't niet onnoodig dien deun van z'n muziek te
			 berooven, en terug te brengen tot nuchteren tekst.
		  
		  Hoe weten we dat ons niet-weten oneindig is?
		  
		  Het volgt uit de opmerking dat elke nieuwe ontdekking aanleiding
			 geeft tot nieuw onderzoek. Zoolang we, byv. de wet op den val der lichamen niet
			 kenden, konden we ons niet bezig-houden met 'n onderzoek naar de oorzaak
			 van die kwadraat-verhouding. Nu we weten dat ons bloed niet stilstaat, ryst de
			 vraag welke kracht het voortdryft? Wat ik in 
			 87 over ideën zeide, is van
			 volle toepassing op behoefte aan kennis. Ze is autogenérisch. By elke
			 verovering op 't gebied 
{==280==} {>>pagina-aanduiding<<}
 van 't onbekende, roept ons de Natuur
			 duidelyk toe: what next? 't Zou 'n leugenaar zyn die, iets gevonden
			 hebbende, zich beroemde: we zyn er! Integendeel, elke oplossing is de moeder
			 van nieuwe vraagstukken.
		  De sokratische deun mag dus niet gebruikt worden als
			 nederigheids-fraze. Ze behoort de erkenning te wezen van de oneindigheid der
			 hoedanigheden van het zyn.
		
		
		  870.

		  Doch ook zy die - inderdaad nederig, d.i.: waar - ontevreden
			 zyn met de maat van hun kennis, vergissen zich in 't schatten van anderen die
			 ze boven zich stellen, al geschiedt dit ten-rechte. De man die waarlyk mag
			 aanspraakmaken op den rang van geleerde, naar de beteekenis die wy gewoon zyn
			 aan dit woord te hechten, weet zeer weinig, ook zonder de minste vergelyking
			 met de oneindigheid van 't onbekende, die ons allen dezelfde doctors-bul in 't
			 niet-weten uitreikt.
		  Men vraagt hier, hoop ik, naar welken maatstaf we dàn
			 gerechtigd zyn den graad van kennis hoog of laag te schatten? We nemen toch
			 immers verschil aan? Ik stel voor, dien maatstaf gemakshalve te zoeken, of onze
			 bevinding uittedrukken, in geldswaarde, en beweer:
		  
		  dat niemand alles weet, wat er staat in sommige (leer)boekjes die
			 voor 'n paar stuivers verkocht worden.
		  
		  dat een boekje waarin alles ware byeengebracht wat de grootste
			 geleerde weet, niet meer dan eenige stuivers zou waard zyn.
		  
		  Ik gis dat deze stellingen verrassend vreemd zullen gevonden worden,
			 doch dring aan op 't nemen van 'n proef, en wil den lezer hierin te-hulp
			 komen.
		  Vooraf echter deze opmerking: ik spreek van weten. Niet van
			 't weg-weten in 'n boekery. Niet van bekwaamheid in 't oplossen van 'n
			 vraagstuk. Niet vooral van denken.
		  Ziedaar 'n man die niet ter-school ging. Hy is poldergast,
			 voddenraper... 'n persoon die nooit onderwys genoot. 't Boekje waarin de
			 tot eenige tak van wetenschap behoorende feiten die hem bekend zyn,
			 werden opgeschreven, kan zeer dun zyn.
		  Lieve lezer, het uwe en 't myne zouden niet veel dikker wezen!
		  Zoomin als hy weten we hoe hoog deze of gene berg is? In welke
			 verhouding ons lichaam uit water bestaat? Hoeveel kalk er zit in spinazie? In
		  	hoeveel tyd de planeten hun ba-
{==281==} {>>pagina-aanduiding<<}
nen beschryven? Hoe de chinesche
			 keizer heet? Welk gewicht onze aarde heeft? Wie konsuls waren te Rome,
			 toen caesar geboren werd? Hoe uitgestrekt Mexiko is, of welk ander land
			 ook? Hoe oud jan de witt was, toen-i vermoord werd? In hoeveel soorten
			 de insekten verdeeld worden? Hoe al die soorten heeten. Welke diertjes daartoe
			 behooren? Wat hun eigenschappen zyn? Hoe... wat... waarom... wanneer... hoe
			 groot... hoeveel... 
		  Zie, dàt zou inderdaad 'n dik boek worden, als ik mocht en
			 wilde voortgaan.
		  
		  ‘O, zegt iemand, ik kan nu dat alles wel niet terstond
			 beantwoorden, maar 't onderscheid tusschen dien zeer ongeleerden voddenraper en
			 my bestaat hierin...
		  
		  Dat gy 't antwoord op al zulke vragen zoudt kunnen opzoeken
			 in de zeer goedkoope boekjes waarvan ik sprak. Juist wat ik bewyzen wilde.
		  De dusgenaamde geleerden maken geen uitzondering, noch
			 evenrediger-wyze, noch zelfs in volstrekten zin. In één deel der
			 Dictionnaire Historique et Critique van den zonderlingen maar
			 beminnelyken 
			 bayle
			  * steekt meer eigenlyk gezegde
			 kennis, dan ooit de allergeleerdste man - bayle zelf, byv. - in
			 z'n hoofd by-eenzamelde. In-stede van één deel, had ik veilig
			 kunnen zengen: in drie, vier, bladzyden van dat werk. Maar... dit is ook de
			 eisch niet. Ware eruditie komt neer op vatbaarheid voor studie, op 'n
			 zuiverheid van oordeel en gemoed, die ons in-staat stelt logisch en eerlyk met
			 hoogstbereikbare nauwkeurigheid het onbekende uit het gevondene afteleiden.
		  Had ik dus niet gelyk, 't weinigje kennis waarvoor men die
			 hoedanigheden in ons bedierf, te vergelyken met verradersloon?
		
		
		  871.

		  En... dat er onder 't beetje kennis waarmee men ons oordeel
			 bedierf nog 'n groote rol wordt gespeeld door valsche munt, spreekt vanzelf.
		  	Men nam ons voor 'n paar ker-
{==282==} {>>pagina-aanduiding<<}
sen den heelen bogert af, en by nader
			 inzien blykt er dat die kersen niet eens eetbaar zyn, want de kennis waarmee
			 men ons op de school toerustte, is gewoonlyk onbruikbaar. En dit niet alleen in
			 toepassing op 't werkelyk leven, op voortgezette studie, op staatsburgerschap,
			 op eenig uitteoefenen beroep... neen, ook naar den kleinen maatstaf van die
			 schoolwereld zelf.
		  We maakten reeds de opmerking dat zeer weinig personen uit den
			 zoogenaamd beschaafden stand, die alzoo doorgaan voor wèl-onderwezen,
			 in-staat zouden zyn 'n voldoend examen afteleggen als hulponderwyzer op 'n
			 dorpsschool.
		  En ware dit nog 't ergste! De geheel onönderwezene weet slechts
			 niets. Wy, wel onderwezenen, weten verkeerd. Door onze vermeende kennis werden
			 wy op valsch spoor geleid. Zeer spoedig berusten we uit moedeloosheid of
			 vermoeienis in die voorbeschiktheid tot dwaling. We wiegen ons in slaap by den
			 deun dat ook anderen niet wakker zyn, en worden zelfs weldra te vadsig om
			 behoefte te voelen aan deze verontschuldiging. De afkeer van onafhankelyk
			 nasporen van waarheid neemt zoozeer de overhand, dat eindelyk ook 't besef der
			 mogelykheid van vrye studie verloren, gaat. Wie zich daarop
			 toelegt, noemen wy zonderling, lastig, 'n algemeene vyand, en weldra
			 gemakshalve: 'n slecht mensch. (Zie daarover o.a. de Inleiding 
			 ideen.)
		  Zy nu, die al deze gevolgen van verkeerd onderwys meenen te
			 vergoelyken door 'n lafhartig schuld-geven aan ‘de wereld’ aan
			 ‘huiselyke zorgen’ aan de ‘vermoeienis van hun beroep’
			 moeten dan toch erkennen dat deze belemmeringen gemakkelyker zouden te
			 overwinnen zyn, indien dat onderwys goed ware geweest, en vooral
			 zóó dat 't ons niet had afkeerig gemaakt van later inspanning, of
			 daartoe onbekwaam.
		  Hoe vinden wy den lust en de kracht tot die inspanning terug?
		  't Is inderdaad geen geringe zaak, weder à jeun te
			 worden na 't slikken van zooveel onwelkome kost. Het terugkeeren tot ons
			 oorspronkelyk niet-weten, om daarna 'n klein bruikbaar gebouwtjen optetrekken
			 in-plaats van den verwarden hoop onbruikbare materialen die in den weg lagen,
			 eischt reuzenarbeid. Dit gelukt dan ook nooit volkomen. Zoo dit immer 't geval
			 wezen mocht, waarlyk daar worden wy herinnerd aan de uitspraak van
			 jezus: denzulken is 't Koninkryk der Hemelen!
		
		
		  872.

		  Toen we eenige bladzyden geleden den stadsknaap 
{==283==} {>>pagina-aanduiding<<}
 en den
			 boerejongen op hun tiende jaar verlieten, uitte ik de meening dat aan den
			 laatsten den voorrang toekwam. Men liet hem nuchter van veel verkeerds. De
			 harmonie was bewaard gebleven, zoowel tusschen z'n weten en waarnemen, als
			 tusschen neiging, vermogens en omgeving. Om de voordeelige gevolgen van dit
			 alles te doen in 't oog vallen, behoeft men zich slechts de vraag voorteleggen:
			 wien der beide kinderen men zich zou toewenschen als discipel?
		  Blyft evenwel dit onderscheid voortduren? Neen. In-weerwil van de
			 zoo uiteenloopende richting van 't onderwys, openbaart zich weldra by dorps- en
			 stadsjeugd beide, 'n gelyksoortige verkeerdheid, des te opmerkelyker omdat ze
			 door geheel verschillende omstandigheden veroorzaakt wordt. By 't opgroeien van
			 den boereknaap wordt in dezen de harmonie waarvan ik sprak, evenzeer verbroken,
			 als dit reeds vóór het tiende levensjaar in 't meer schools
			 afgericht stadskind het geval was.
		  Om dit toetelichten moet ik terugkeeren tot m'n afgebroken schets
			 van 't ontwikkelings-proces der beide kindersoorten. Misschien zal er blyken
			 dat het verschil van de omstandigheden waaruit gelyke gevolgen ontstaan, minder
			 groot is dan we oppervlakkig meenden, omdat ze in-den-grond neerkomen op 'n
			 eenzelvig verkrachten van de eischen der Natuur.
		  Na veel berisping en straf - d.w.z. met behulp van
			 mauvaise-marques voor impudentie of onoplettendheid - na 'n even
			 schadelyk toepassen van 't ongelukkige beloon-systeem voor vlyt... 
		  
			 ‘Deez' perzik gaf myn vader my 
			 Omdat ik vlytig leer... godbeter't! 
		  

		  ...door tucht alzoo, is de onderwyzer geslaagd in 't
			 schynbaar terugdringen van de Natuur. Usque recurret, meent men? Nu ja,
			 maar de wonden heeft ze beet, en die brengt ze by dat terugloopen kankerend
			 mee. Het instinkt van den knaap - ik gebruik nu dit woord, om de
			 bedoelde in-eenvloejing van Trieb en gaven aanteduiden - is
			 verlamd als onze teenen, en 't onderwyzen kan nu redelyk ongestoord z'n gang
			 gaan. Gelyk 'n overwonnen barbaar die dienst-neemt onder de adelaars van den
			 overweldiger, maakt zich de knaap tot bondgenoot van z'n vyand. Hy helpt
			 zichzelf verkrachten, en leert... en leert... en leert... 
		  Zeer weinig altyd, dit zagen we. Jammer maar dat-i aan dit weinige
			 tot z'n zestiende jaar twaalfduizend uren besteedt! En zelfs deze schade zou
			 van minder belang zyn, wanneer 
{==284==} {>>pagina-aanduiding<<}
 niet die twaalfduizend uren hem
			 hinderden in 't mensch-worden gedurende den overigen tyd. Men bedenke dat-i
			 door z'n gedwongen inspanning op de school, allen lust tot onderzoek buiten
			 de school verloren heeft! Wat naar studie gelykt, werd tot straf gemaakt,
			 en dit noopt hem om uitspanning te zoeken in onverschilligheid. Dezelfde jongen
			 die, overgelaten aan z'n ingeschapen weetgierigheid, den onderwyzer zou
			 vervolgen met vragen naar byzonderheden omtrent de vestiging van de Romeinen in
			 Germanie, wanneer-i daartoe was opgewekt door 't vinden der overblyfselen van
			 'n aquaeduct, zal nu zulke dingen met zorg vermyden, omdat ze hem rieken
			 naar 'n pensum uit tacitus.
			 Bovendien, de vragen die-n-i zou willen doen, zyn niet ‘aan de
			 orde.’ De series lectionum schryft driehoeksmeting voor, of
			 mythologie. De maag die hongerde naar eenige byzonderheden omtrent 
			 drusus, ontvangt wat afval van
			 den Olymp, of wordt te-leurgesteld met sinussen en
			 tangenten. Hy zag 'n bloem die z'n aandacht trok, en wil weten hoe die
			 kelk, die kleuren, die blaadjes... och neen, hy wil 't niet weten. Hy is
			 hiertoe reeds te oververzadigd van school-botanie, 'n wetenschap die zich
			 schynt ten-doel te stellen 't genieten van de sappige plantenwereld optedrogen
			 tot de uiterste grens van dorheid, en op de onbloemigste wys 't genoegen te
			 ontbladeren dat de omgang met bloemen ons verschaffen kan.
		
		
		  873.

		  Wie nu meent dat ik strenge stipte wetenschap laagstel of zou willen
			 verwaarloosd zien, bedriegt zich. Ik dring integendeel zeer ernstig op 't
			 handhaven van haar rechten aan, en juist hierom wenschte ik dat het jong gemoed
			 behoorlyk werd voorbereid om haar te ontvangen met de graagte
			 waârop zy aanspraak heeft. Men zou in dit opzicht veel bereiken door
			 onthouding, althans door vermyding van het tegendeel. Uit eerbied voor
			 't exakte, doet het me leed dat de logiën worden toegediend op 'n
			 manier die de waardeering van de poëzie der juistheid in den weg staat.
			 Dit is geheel-en-al 'n zaak van opportuniteit.
		  Dezelfde leerling die nu misselyk wordt gemaakt van 
			 tacitus, zou misschien z'n
			 grootste vreugd scheppen in 't ontleden der werken van dien schryver, als-i
			 vooraf en liefst uit eigen aandrift had leeren belangstellen in de daarin
			 behandelde zaken. Er komt 'n tyd dat de knaap zich voelt aangetrokken door de
			 vaak treffende verhoudingen tusschen uitgebreidheden en getallen. Wie ooit,
			 byv. des-nachts wakker liggende, zich bezig-hield met de evenredigheid
			 tusschen
{==285==} {>>pagina-aanduiding<<}
 zekere lynen en figuren op tapytwerk of behangsel, zal me
			 begrypen. Een ander zal behoefte voelen aan kennis van de wys waarop de stoffen
			 zyn samengesteld. Hy wil weten wat ze vereenigt, hoe ze ontbonden worden? Dan
			 is de tyd voor de scheikundige lessen gekomen, niet toen de knaap met 'n
			 onvriendelyk: wat gaat my dat aan? de boodschap afzei, die men hem brengen kwam
			 op ongelegen uur.
		  Gy die dit alles nooit bedacht, drinkt ge bier by uw ontwaken? Eet
			 ge stokvisch tot ontbyt? Kolft ge in de kerk? Is 't dan zoo moeielyk te
			 begrypen dat ook verstandelyke indrukken hun tyd kiezen, en dat wy alzoo
			 verkeerd handelen, de wenken te verkrachten, die de Natuur ons daaromtrent zoo
			 duidelyk geeft?
		
		
		  874.

		  Ik verwacht niet anders dan dat de meeste onderwyzers van
			 beroep me ongelyk geven, en hoor sommigen zeggen:
		  
		  - Nu, als ik wachten zou tot die jongen me naliep om wat te weten
			 van driehoeksmeting, van stuifmeeldraadjes, van germaansche oudheid...
		  
		  Ik geloof 't gaarne! Ge hebt niet gewacht, en kunt dus niet
			 weten wat er zou geschied zyn, als ge de begeerte naar kennis behoorlyk hadt
			 laten rypen.
		  
		  Of er kinderen zyn, by wie deze begeerte zich nooit openbaart?
		  
		  Deze vraag kan ook anders gesteld worden, en wel - ik beveel deze
			 methode ook voor andere vraagstukken aan - op 'n manier die 't antwoord
			 meebrengt: men wenscht te weten, of sommige kinderen schadeloos kunnen
			 verdronken worden? Wel zeker, er zyn idioot-geborenen! Maar niet in de
			 behoeften van deze ongelukkigen zoeke men 't richtsnoer ter beoordeeling van 't
			 onderwys waarop 'n wèlgeschapen kind aanspraak heeft. We mogen niet
			 willens en wetens 't getal der geestelyk-mismaakten vermeerderen.
		
		
		  875.

		  Voor ik mag afstappen van de nadeelen die 't ontydig opdringen van
			 indrukken veroorzaakt, moet ik hier 'n wanbegrip bestryden, dat wel de
			 juistheid van m'n opmerkingen bevestigt, doch tevens aanleiding geeft om deze
			 erkentenis verkeerd toetepassen.
		  Men vergist zich namelyk in de meening dat ik alleen sta met m'n
			 opinie. Ten-allen-tyde - en vooral sedert men onderwys en opvoeding verlaagde
		  	tot 'n kostwinning - was ie-
{==286==} {>>pagina-aanduiding<<}
der overtuigd dat kinderen niet
			 ryp zyn voor schoolsche wetenschap. Maar... in-stede van die rypheid met geduld
			 aftewachten, trachtte men de wetenschap van-pas te snoeien naar de maat van 't
			 kind, haar intekrimpen naar zyn gaven, genietbaar te maken voor
			 zyn smaak. Dit is voorzeker 'n groote fout. Men geeft immers aan den
			 knaap die onryp is voor den byslaap, geen miniatuurvrouwtjes ter oefening?
			 Ieder ziet in, dat juist hierdoor 't opgroeien tot man 'n onmogelykheid worden
			 zou.
		  Ik moet dit beeld kiezen omdat het me treffend juist
			 voorkomt, en kwets liever 't zot vooroordeel dat het geslachtsleven 'n gesloten
			 boek moet blyven - de verdoemelyke oorzaak der hysterische verslapping van
			 onzen tyd! - dan gevaar te loopen verkeerd begrepen te worden in 'n zaak van
			 groot gewicht. Wetenschap à la portée van de luiermand, is
			 géén wetenschap. Kinderboeken werken schadelyk.
		  Ik doelde hierop reeds in 
			 494, en in 'n noot op de Japansche
			 Gesprekken (Verspreide stukken, uitgaaf 1875,
		  blz. 95) waarnaar ik verwys. Op beide plaatsen echter betrof m'n
		  opmerking meer de zedelyke leiding dan 't Onderwys. Welnu, de
		  vraag of er kinderbiefstuk ook bestaat, is tevens op 't Onderwys van
		  volle toepassing. Men zal waarlyk de spys die voor 't kind te krachtig wordt
		  geoordeeld, niet geschikter voor hem maken door vervalsching. Kan de maag geen
		  vleesch verdragen, 't zy zoo! Ze zal 't gewis niet leeren, als we dat vleesch
		  uitkoken tot op den vezel. En door het te besuikeren evenmin.
		  Maar liever keer ik terug tot die andere vergelyking, daar ze
			 aanleiding geeft tot beschouwing der gevolgen van geheimkramery. 't Kind mag
			 niet weten hoe zich ons geslacht voortplant. Ieder begrypt dat dit verbod 'n
			 ongezond hygen bewerkt naar 't onbekende. De gevolgen zyn ondeugende
			 kwajongens-vertrouwelykheid, smaak in slecht gezelschap, smachten naar
			 surrogaat van genot, door 'n vies áándurven van verboden woord of
			 beeld, begeerte naar dieper doordringen in 't kittelend mysterie, kittelend
			 slechts omdat het mysterie is... 
		  Indien we eens de daardoor gebleken aantrekkelykheid van 't
			 verbodene, in behoorlyke maat toepasten op nuttige wetenschap? Wie weet
			 of niet eerlang onze jongelingen zoo bekwaam zouden worden in natuurkunde, als
			 ze nu maar al te dikwyls zyn in vooze ontucht?
		  Doch neen! 't Is geenszins m'n bedoeling de verhouding
			 omtekeeren. Ik dring slechts aan op 't in-acht-nemen van 'n gepaste
		  	wyziging, die zoowel 't door geheimzinnigheid opdrin-
{==287==} {>>pagina-aanduiding<<}
gen van
			 wellust zou voorkomen, als 't onsmakelyk maken van wetenschap door
			 opdringery.
		
		
		  876.

		  Ik doelde zoo-even op de waarschynlykheid dat onderwyzers van
			 beroep, m'n denkbeelden niet zullen aannemen. Wie m'n stuk over
			 specialiteiten gelezen heeft, zal begrypen waarom ik hen als
			 zoodanig onbevoegd acht in de bedoelde kwestie uitspraak te doen. Ik reken
			 op hun goedkeuring evenmin, als op de ingenomenheid van bakkers,
			 volksvertegenwoordigers en sommige anderen, met m'n schatting van hùn
			 specialiteit.
		  't Oordeel van Onderwyzers echter die niet òndergingen in hun
			 ‘vak’ stel ik op hoogen prys. Ik beschouw hen als de
			 voortreffelykste menschen in den Staat.
		  Bovendien, het meerendeel van m'n aanmerkingen op ons onderwys is
			 niet van rechtstreeksche toepassing op de scholen, inrichtingen die per
			 se 'n goed onderwys in den weg staan. Geheele afschaffing zou
			 misschien beter vrucht dragen dan pogingen tot verandering. (15) Een leeraar die al myn meeningen beaamde, zou daarom nog
			 geen belangryke wyziging van methode kunnen beproeven. En dit blyft het geval,
			 ook al kon 't bezwaar vervallen dat ik aanduidde in 
			 828.
		  De ongelukkige moet leveren wat de ouders van hem verlangen. En
			 dezen op hun beurt voelen zich beheerscht door de ware of vermeende behoeften
			 van onze Maatschappy. Ziehier dan ook de reden waarom ik de onderwyzers niet
			 beschuldig, en hen geheel buiten debat laat. Ik behandel namelyk in deze
			 nummers niet zoozeer 'n paedagogisch alswel 'n sociaal vraagstuk.
			 't Verwarren van deze beide begrippen ligt voor-de-hand, en reeds 
			 rousseau had daarmee te stryden.
			 Men wilde in z'n Emile - 'n psychologische studie - 'n
		  handboek voor opvoeders zien, en bood hem 'n plaats als huisonderwyzer aan, hem
		  die z'n eigen kinderen neerlegde in den bak van 't vondelingshuis! Dit laatste
		  was wel-is-waar 'n barbaars-eerlyke konsekwentie van z'n angst dat-i niet
		  in-staat wezen zou hun natuurlyke ontwikkeling te beschermen tegen de invloeden
		  van de Maatschappy, doch niet minder 'n gevolg van z'n eigen wanbegrippen over
		  die natuurlykheid. Het is er ver vandaan, dat rousseau ons in z'n boek
		  'n behoorlyk ideaal van den onbedorven mensch zou te aanschouwen geven.
		  Misschien verwyderde nooit eenige maatschappelyke omgeving - al ware 't die van
		  'n fransch hof uit de achttiende eeuw - den individu zóó ver van
		  den volkomen mensch-typus, als de Emile daarvan afweek door 't
		  valsche-
{==288==} {>>pagina-aanduiding<<}
natuurgeknutsel van den zieken wysgeer. Wie by 't
		  schilderen van den mensch, zondeloosachtigheid vooropstelt, kan nooit
		  juist treffen. De erfzonde, als theologisch stelsel 'n zotterny, is als
		  psychologisch verschynsel 'n waarheid. Wie dit over 't hoofd ziet, gelykt den
		  timmerman die by 't bewerken van eikenhout niet rekent op de kwasten.
		
		
		  877.

		  Zulke fouten maakte de eerlyke 
			 rousseau vele.
			  * Ook de eischen van de
			 Maatschappy vertoonden zich aan hem in 'n verkeerd licht. Ik ga nu de oorzaken
			 die daartoe meewerkten voorby, om te vragen of ouders die zich op deze eischen
			 beroepen om onderwyzers te dwingen tot verkeerde leiding, blyk geven van
			 juister inzicht? Neen!
		  
		  Dat wy, persoonlyk en historisch op zoo geheel ander stand-
		  	
{==289==} {>>pagina-aanduiding<<}
punt geplaatst dan rousseau, ànders dwalen dan hy, geef
			 ik toe. Maar... we dwalen.
		  't Is niet waar, dat die Maatschappy den jongen van zestien
			 jaar met open armen ontvangt, omdat-i weet te vertellen wat semiramis
			 heet verricht te hebben, hoe Rusland begrensd is, aan welke rivier
			 Groningen ligt, enz.
		  't Is niet waar, dat ze hem 'n paar jaar later onder hartelyk
			 welkom! bekleedt met de toga virilis, omdat-i nu verstand heeft
			 van kegelsneden, en na veel tobben in-staat is 'n bladzy te vertalen uit virgilius of 
			 homerus... by-voorkeur altyd die
			 eene!
		  't Is niet waar, dat de akademische dissertatie waarvan-i
		  	ten-langen-laatste door de kunst verloste, hem wordt toege-
{==290==} {>>pagina-aanduiding<<}
rekend
			 als diploom van mannelykheid!
		  Na al 't verwringen en verkrachten van de Natuur, op school- en
			 kollegiebanken, blyft alzoo den ouders niet eenmaal de verontschuldiging dat de
			 Maatschappy tot zoo'n leiding dwingt. 't Allereerste waaraan de jongeling die
			 de wereld intreedt, behoefte heeft - nadat men twaalf, veertien jaren besteedde
			 om hem voor die wereld geschikt te maken - is... ontbolstering. Wel 'n bewys
			 dat de voorbereiding allergebrekkigst was! Wat naar de school riekt, is in 't
			 werkelyk leven onbruikbaar.
		  Eilieve, hoe kan dit worden over-eengebracht met de voorgewende
			 bedoeling, dat men hem naar school zond om hem geschikt te maken voor dat
			 werkelyk leven?
		
		
		  878.

		  M'n stelling dat ons onderwys niet deugt, wordt bovendien gestaafd
			 door 't verschil in rang als mensch, dien we wel genoodzaakt zyn
			 toetekennen aan de beide kunnen op zekeren leeftyd. Een meisje van achttien
			 jaren is vrouw. Haar broeder van gelyken ouderdom is op dien leeftyd, en
			 blyft nog jaren lang daarna, 'n jongen.
		  De verklaring die sommigen aan dit verschynsel geven, alsof het 'n
			 gevolg zou zyn van sneller fysische ontwikkeling, is voor tegenspraak vatbaar.
			 Bovendien, indien ze thans gegrond is, blyft het de vraag of niet juist
			 de meerdere traagheid in de ontwikkeling van de jongens, 'n gevolg zou
			 kunnen zyn van ons tegenwoordig stelsel? Ik beslis niet, doch beweer dat de
			 zaak geenszins is uitgewezen, en voer voor deze onzekerheid de volgende gronden
			 aan.
		  Eerstens blykt er dat knapen even spoedig als meisjes doorgingen
			 voor volwassen, in de tyden toen er minder werk werd gemaakt van stelselmatig
			 schoolonderwys. Wie familiegeschiedenissen uit de riddertyden of zelfs uit
			 later eeuwen bestudeert, zal ontwaren dat jonkers van veertienjarigen ouderdom
			 volkomen in-staat werden geoordeeld om optetreden als mannen. Men zie, byv. de
			 jeugd van sully. Vier, drie en twee eeuwen geleden, was de jonge
			 edelman even snel persoon, als thans de boerejongen of 't
			 bedelaarskind.
		  Het is namelyk niet te loochenen dat nog tegenwoordig 't verschil in
			 fysische en verstandelyke ontwikkeling van de beide kunnen kleiner is in
			 standen of by volkeren waar knapen en meisjes even weinig leeren, dan
			 elders waar de schoolmartelary meer uitsluitend op jongens wordt toegepast.
			 Jazelfs hier-en-daar bestaat dit verschil in 't geheel niet.
		  Indien eindelyk de natuurlyke aanleg van de vrouw sneller
			 
{==291==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ontwikkeling meebracht, zou ook 't gemiddelde van haar leeftyd
			 lager dan dat van den man moeten zyn, daar we by alle diersoorten een vry
			 nauwkeurige verhouding opmerken tusschen den tyd die tot het bereiken van
			 vollen wasdom noodig is, en den duur van 't leven. Dit nu is tot-nog-toe
			 evenmin gebleken uit de Statistiek, als uit de daarop gegronde berekeningen van
			 levens-verzekeringmaatschappyen.
		  Hoe dit alles zy,zéker is 't dat ten-onzent de jongeling
			 beneden het meisje staat, en al heb ik niet kunnen bewyzen dat dit 'n
			 gevolg is van 't Onderwys, toch blykt er duidelyk dat we niet slaagden
			 in de poging om hem door dat Onderwys boven 't meisje te verheffen,
			 gelyk 't geval wezen zou indien ons stelsel doelmatig was. Hieruit valt alzoo
			 te besluiten dat we ons veel moeite geven om 'n doel te bereiken, dat beter
			 bereikt zou worden door onthouding.
		
		
		  879.

		  En - zeer by uitzondering! - vindt myn gevoelen over dit onderwerp
			 ditmaal 'n bondgenoot in de wet. Na veel weifelens op dit stuk, heeft
			 ze eindelyk beslist dat de mondigheid van mannen en vrouwen op 'tzelfde
			 oogenblik behoort aantevangen.
		  Of ik dit goedkeur, is nu de vraag niet. Ook heb ik te weinig
			 eerbied voor den ‘Wetgever’ - gewoonlyk 'n fetisch van de
			 ergste soort! - om hem stem toetekennen in de beslissing van wysgeerige
			 vraagstukken. Ik doe dit nu vooral te-minder, omdat hy - al ware overigens de
			 gegrondheid van deze gelykstelling op anthropologisch en fysisch standpunt
			 bewezen - ontwyfelbaar dwaalde in de toepassing daarvan op ònze
			 Maatschappy, gelyk reeds voldoende blykt uit het tydstip zelf dat-i voor de
			 volwassenheid aanwyst. Ik geef my te veel moeite om waarheid te benaderen, dan
			 dat ik licht zoeken zou in de plompe konventien van die Wetmannen.
		  Immers zelfs van zeer ordinaire standpunten beschouwd, hebben
			 ze in deze zaak 'n fout gemaakt, of liever ze maakten er twee te-gelyk, die zoo
			 bar tegen elkaar inloopen, dat aanhangers van 't gemiddelde byna zouden kunnen
			 beweren dat ze - by-toeval dan! - ditmaal iets als juistheid hebben
			 getroffen.
		  Ordinaire standpunten noem ik die waarop de banale
			 meerderheid geplaatst is.
		  Deze meerderheid nu gelooft, èn dat de jonge-dochter
			 spoediger ontwikkelt dan de knaap, èn: dat de knaap door 't meerder
			 onderwys waarmee we hem... bevoorrechten, 't meisje 
{==292==} {>>pagina-aanduiding<<}
voorbystreeft.
			 Volgens de eerste stelling behoorde de mondigheid van 't vrouwelyk geslacht
			 eerder bereikt te worden. De laatste echter zou pleiten voor 't
			 spoediger mensch-worden van de jongens. Wat is hier waarheid? Deze beide
			 tegenstrydigheden zyn door de wet zóó saamgevat, dat ze daaruit
			 met haar gewone handigheid 'n derde heeft weten voorttebrengen. Om slechts een
			 zaak te noemen, 'n meisje dat zich wat haast, kan onder 't tegenwoordig stelsel
			 vóór haar mondigheid 'n zoontje hebben dat redelyk wel lezen en
			 schryven kan. Jazelfs, er zyn voorbeelden van geleerdheid op zesjarigen
			 leeftyd, en niets ware makkelyker dan zulke voorbeelden zeer frekwent te maken.
			 God bewaar ons!
		  Men begrypt alzoo dat ik 't getuigenis van de wet niet aanneem als
			 bewys voor de oorbaarheid der gelykstelling van de geslachten. Ik haal haar
			 slechts aan, omdat zy 'n onwillekeurig maar des te sprekender bewys geeft voor
			 de gegrondheid myner afkeuring van ons Opvoedings-stelsel.
		  Wat niet wordt aangenomen van den vermeenden pessimist, zal
			 misschien ingang vinden als 't metterdaad beaamd wordt door 'n gezag dat
			 geroepen schynt onze instellingen in bescherming te nemen.
		  De wet nu klapt uit de school, en erkent dat zyzelf die instellingen
			 minacht.
		  De jongeling is mondig op z'n drie-en-twintigste jaar... 
		  Drie-en-twintig jaren? Na zóóveel gemaakte
			 sommen? Na zóóveel versleten leien en ellebogen? Na
			 zóóveel mauvaise-marques? Na zóóveel
			 pensa? Na zóóveel grieksch en latyn? Na
			 zóóveel series lectionum?
		  Drie-en-twintig jaren? Was 
			 alexander wel zoo oud, toen-i
			 zich door Azië heensloeg?
		  Drie-en-twintig jaren? De eerste Fransche Republiek had
			 generaals van dien leeftyd!
		  Drie-en-twintig jaren? Dit is byna de ouderdom waarop men
			 zich kan veroorloven iets vergeten te hebben!
		  Ziedaar 'n verlof waarvan sommige jongeluî 'n vlytig gebruik
			 maken. De sufheid gaat dikwyls de volwassenheid vooraf, waaruit het treurig
			 verschynsel volgt, dat de wryving die den ‘volleerden’ knaap in de
			 wereld wacht, niet zoozeer strekken moet om hem te doen rypen tot man, als wel
			 om hem te genezen van 'n tweede kindsheid waarin-i, al te vlug ditmaal,
			 overstapte uit de eerste.
		  Dat noem ik haasjen-over spelen met het leven!
		
		
		  880.

		  Ja, er is leering te trekken, zy 't dan uit de Wet 
{==293==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 niet, dan toch uit de inkonsekwentien van de Wet. Ze geeft overal met gulheid
			 de duidelykste blyken van wantrouwen in het door haarzelf ingevoerd
			 africhtings-systeem dat onze Maatschappy bederft. Nooit durfde men eenig
			 voorrecht toekennen aan den knaap die met us-a-um gelaafd werd, boven 't
			 meisje dat in de keuken of by de breikous opgroeide. De ornatissimus van
			 twee-en-twintig jaar is precies even onmondig als de ongeleerdste boerelummel.
			 Bewyst dit niet hoe weinig vertrouwen de Wetgever zelf durft stellen in de
			 aangenomen methode van menschmakery?
		  En dit wantrouwen straalt overal door. Indien wy de minste
			 praktische waarde hechtten aan ons Onderwys, waarom dan bepaald dat
			 allen - d.i. alzoo, geleerden en poldergasten, in één
			 greep genomen met alles wat daartusschen ligt - gelyk zyn voor de Wet? Ik wil
			 op dit oogenblik deze zeer ondemokratische fiktie - 'n waar adels-praerogatief
			 van schelmen en botterikken, 't dolst kommunismus van hart, kennis en
			 verdienste! - niet ontleden, noch haar aanvallen in de verderfelyke
			 hoedanigheid van Leugen, doch gebruik haar nu slechts als bewys hoe de
			 Maatschappy - als 'n geneesheer die z'n eigen drankjes versmaadt - de
			 inrichtingen van Onderwys laagstelt, waarvan zyzelf voorgeeft ontwikkeling en
			 veredeling te verwachten.
		  't Zou inderdaad weinig moeite kosten 'n middelmatig begaafd kind
			 vóór z'n zestiende jaar ‘klaartemaken’ voor 'n
			 ‘eind-examen’ en dan zou zich de kurieuze omstandigheid kunnen
			 voordoen, dat men den jongeling by 't overreiken van de doktersbul, 'n
			 vermaning gaf om ouders en voogden onderdanig te zyn. Men ykt hem tot
			 voorganger van volwassenen, maar... zèlf volwassen is-i niet! Jaren lang
			 nog moet-i zwygen waar aan anderen 't recht van spreken gegund wordt, en
			 dezelfde Wet die hem 't recht toekent... menschen te vormen door z'n
			 onderwys, ontzegt hemzelf den rang van mensch dien-i geroepen is meetedeelen
			 aan z'n leerlingen.
		  Hy mag dieven en moordenaars vrypleiten of in het tuchthuis leveren,
			 maar z'n handteekening onder 'n acceptatie heeft geen waarde. En als-i ergens
			 de glazen inslaat, moet papa betalen.
		  Al ware hy evenwel ouder dan zoo-even als mogelyk gesteld werd,
			 zoolang hy den omineuzen leeftyd van drie-en-twintig jaren niet bereikte,
			 staat-i zoowel beneden z'n jongere zuster die vroeg huwde, als onder den
			 loteling die zoo van de ploeg kwam. Deze beiden - zonder 't minste grieksch of
			 latyn - worden beschouwd als personen, toegelaten tot 
{==294==} {>>pagina-aanduiding<<}
 den
			 eed, belast met verantwoordelykheid, altemaal onderscheidingen die men den
			 onmondigen doctor niet durft toekennen.
		  Dezelfde Maatschappy alzoo, die openlyk erkende dat de knaap het
			 door haar voorgeschreven kwantum schoolwysheid behoorlyk in zich opnam, wacht
			 zich wel hem te-gelykertyd 'n diploom uittereiken als burger, noch zelfs als
			 volwassene.
		  Of ze hieraan wèldoet, is nu alweer de vraag niet. Ik
			 wenschte slechts aantetoonen dat ze nagenoeg van myn gevoelen is omtrent de
			 doelmatigheid van de middelen die wy aanwenden om 't jonge Nederland tot 
			 menschen te vormen.
		  Zoodanige overeenstemming komt te zelden voor, dan dat ik daarvan
			 niet zou melding maken als van 'n byzonderheid.
		
		
		  881.

		  Wat is er, gedurende de mislukte poging ter ontwikkeling van den als
			 bevoorrecht beschouwden jongeling, van den boereknaap geworden? Werd deze
			 gebaat door z'n voortdurende onschuld aan kegelsneden, pandekten,
			 homerus, dissertatien en disertie?
		  Vinden we hem op twintigjarigen leeftyd volkomener als mensch
			 dan z'n tydgenoot in de stad? Verlichter als staatsburger, bekwamer voor
			 z'n beroep?
		  Geenszins. Wel werd-i spoediger boer dan 't den ander gelukte zich
			 te vormen tot dragelyk makelaar, geleerde, advokaat, koopman of minister, maar
			 als mensch en burger bleef-i even gebrekkig als gene, en toch is 't gehalte van
			 z'n boerschap er niet beter om. Juist toen de tyd ter ontwikkeling daar was,
			 werd-i naar de ruwe eischen van 't ‘kostverdienen,’ plompverloren
			 in de werkelykheid gesmeten, met dezelfde ontydigheid als waarmee men den
			 stadsknaap daaruit rukte en naar dorre boeken verwees. Gelyk men in den een
			 allen lust tot leeren bedierf door 't opdringen van 't onbegeerde, wordt het in
			 den ander verstompt door de onmogelykheid om iets anders te doorgronden dan met
			 de rechtstreeksche belangen van 't boerenbedryf overeenkomt. Sterrekunde? Hoe
			 die bollen wentelen? Wat ze aantrekt, afstuit, in evenwicht houdt? Er was 'n
			 tyd dat-i lust zou gevoeld hebben daarnaar te vragen - van idioten immers
			 spreken we niet? - maar sedert lang is hem 't firmament slechts 'n uurwyzer die
			 den tyd van 't melken aangeeft. Kruidkunde? Korenbloemen en klaprozen zyn
			 onwelkome gasten, en klaver geeft vet vee. Wiskunde? Zoo 'n schuin stuk grond
			 kost veel aan onderhoud van sloten, en er gaan dertig mudden op 'n last.
			 Schoone kunsten? De burgemeester heeft 'n 
{==295==} {>>pagina-aanduiding<<}
 piano... hy, jan
			 klaaszen ‘die 't zoo goed betalen kan als de beste’ koopt er
			 twee, en z'n dochters hameren op beide te-gelyk.
		  Want - of niet: want, maar 't is zoo - hy is boer! Hy
			 is geen mensch, geen burger, hy is boer!
		  Het vruchtdragen dat men elders met behulp van opgedrongen onderwys
			 tegenging door overmesting, wordt in hem door 't knotten belet. Ginds gebroeid,
			 hier gesnoeid... de uitslag is volkomen dezelfde.
		  Hy is boer, d.i. hy is 'n slechte boer. Men wane
			 vooral niet dat de bekrompenheid van z'n gezichtskring hem bekwamer dan anderen
			 maken zou omtrent zaken die daarbinnen liggen. Met hardnekkige koppigheid -
			 eerst gevolg en kenmerk, later tevens oorzaak van onkunde - wyst-i elke
			 leering, elken raad, en vooral elke ‘nieuwigheid’ af. Hy wantrouwt
			 ieder die meer weet dan hy, al minacht-i daarom niet minder z'n gelyken. Hy
			 maakt zich 'n voetstuk van z'n dorperheid, en geeft met z'n stereotiep:
			 ‘ik die maar 'n boer ben’ oorvegen aan ieder die dom is op
			 steedscher wyze dan hy. 't Besef van de geringheid zyner gaven noopt hem daarop
			 gedurig te wyzen, met iets als 'n poging om deze erkentenis te doen doorgaan
			 voor 'n slim verbergen van wat beters. Met bestudeerde onnoozelheid wendt-i 'n
			 onnoozelheid voor die, ònvoorgewend, waarachtig geen voorwenden behoeven
			 zou.
		
		
		  882.

		  En de stedeling?
		  Er bestaat zeker gezelschaps-spel waarin men twee willekeurig
			 opgegeven of door het toeval aangewezen voorwerpen met elkander moet
			 vergelyken. Wat is 't verschil, wat is de overeenkomst tusschen... den bewoner
			 van 'n stad en den landman?
		  Indien 't lot me bedeelde met die opgave, zou ik in verzoeking komen
			 me van de zaak aftemaken door de verklaring dat boer en stedeling elkander in
			 alles gelyk zyn, en tegelyker-tyd in alles van elkander verschillen. Men
			 behoeft slechts: ònze straat, ònze stand, ònze
			 côterie, te vertalen in: myndorp, myn herberg,
			 myn koeien, ònze klaas... en de overeenstemming breekt
			 door 't verschil heen. Overal ontmoeten we 'tzelfde streven om doortegaan voor
			 't middelpunt van zeker geheeltje dat gewoonlyk, van hooger of zelfs van ieder
			 ànder standpunt gezien, tot 'n nauwelyks waarneembare breuk
			 in-eenkrimpt.
		  Daar we nu deze hebbelykheid zoowel aantreffen by hen die onderwys
		  	genoten, als by de anderen die daarvan ver-
{==296==} {>>pagina-aanduiding<<}
stoken bleven, zouden
			 we byna tot de zonderlinge slotsom geraken dat het Onderwys niet
			 baat.
		  Liever blyf ik by de verdrietige gissing dat ons onderwys
			 niet deugt.
		  Ik had 'n byzondere reden waarom ik aan meer- en minonderwezenen
			 beide, zekere bekrompenheid van gezichtskring ten-laste legde. Ik geloof
			 namelyk hierdoor de wydloopige aantooning te kunnen sparen dat in steden en op
			 't land dezelfde gebreken in 't Mensch-zyn 'n hoofdrol spelen. Hebzucht,
			 gierigheid, pralery, onmatigheid, zelfverheffing, verkwisting, luiheid, laster,
			 slaverny onder zinnelykheid - wel te onderscheiden van de zinnelykheid
			 zelf die ons wezen is - al deze afdwalingen bestaan in gelyke maat
			 by den werkman, by den landbouwer, by den stedeling, by den geleerde... overal!
			 In overeenstemming met m'n stelling dat al 't booze dom is, meende ik alles te
			 mogen samenvatten in de beschuldiging van bekrompenheid, gebrek aan geestelyke
			 ontwikkeling.
		  Indien ons onderwys iets beduidde, zou er 'n groot verschil
			 moeten blyken tusschen hen die veel... heeten geleerd te hebben, en de
			 anderen.
		
		
		  883.

		  't ‘Gemeen’ is kwaadaardig, zegt men. Dit kan waar zyn.
			 Is 't kwaadaardiger dan andere standen? Ik geloof 't niet. Wel schynt
			 het dikwyls zoo, omdat de gemeene-man slechts zeer zelden in de gelegenheid
			 komt om iets te doen blyken van wat er in hem omgaat, en alzoo veel opgespaarde
			 wrevel aan-den-dag legt àls hy eens 'n oogenblik kan uitspatten.
		  Vinden we meer goedmoedigheid in andere standen? Zie de geleerden
			 eens, de mannen van letteren! Is er venyniger menschensoort denkbaar?
		  Een verzenmaker verzekert ons dat litteratuur de zeden verzacht...
			 emollit mores! De man vleide z'n gild. Nec sinit esse feros...
			 och!
		  Ik geloof waarachtig dat er minder moed noodig is om 'n nieuw soort
			 van ploeg aantebevelen, dan tot het voorslaan van 'n verandering van richting
			 in moraal, in levensbeschouving. Er blykt in zulke gevallen dat de
			 emollieerende kracht van 
			 plato, cicero, 
			 seneca, e.d. niet byzonder groot
			 was. En van de theologie waarlyk ook niet! Ieder kent de liefelykheid van 't
			 odium theologicum, d.i. van den haat in godgeleerde machtsverheffing. De
			 deun waarmee de boer elke nieuwigheid terugwyst, komt gewoonlyk neer op de
			 beschuldiging of 't vermoeden dat men 't op z'n spaarpot aanlegt: ‘de man
			 wil ons die nieuwe machine hoog doen betalen. 't Is hem om 
{==297==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ons
			 kostelyk geldje te doen.’ Letterlieden tasten den dissident met andere
			 wapens aan.
		  ‘De nieuwigheid is niet nieuw.’ Hierin hebben ze byna
			 altyd gelyk, maar 't blyft onrechtvaardig dit tot verwyt te maken aan iemand
			 die waarheid zoekt, en als zoodanig met den stryd tusschen oud en nieuw
			 niets te maken heeft. Bovendien, 't verwyt zelf is óók geen
			 haute nouveauté.
		  Iets boosaardiger, maar even algemeen, is de beschuldiging:
			 ‘hy heeft zich verkocht aan de andere party.’ Gewoonlyk kunnen de
			 door hun schoollitteratuur zoo byzonder zachtgestemde heeren niet vatten dat de
			 onafhankelyke denker 'n opinie heeft voor eigen rekening. 't Bezit van 'n
			 equipage gaat boven 't besef van lieden die van der jeugd af door 't hun
			 gegeven onderwys in huurkoetsjes gezet zyn.
			  *
		  En waar byzondere beschuldigingen van deze soort ontbreken, neemt
			 men z'n toevlucht tot het algemeene: ‘hy is 'n slecht mensch.’ 
			  †
		  Maar eilieve, zóóver gaat niet eens de ongeleerde boer
			 in zyn wraak over bewezen dienst!
		  Zou deze alzoo zachter en menschelyker zyn dan de
			 zoogenaamd-beschaafde?
		  Waarlyk niet! Men brenge als psychologische proef ook by hem
			 yverzucht in 't spel, nydige schaamte, wrok over 't blootleggen van z'n
			 middelmatigheid... en zal terstond ontwaren dat zelfs gebrek aan Onderwys
			 barbaren teelt, die in litterarische wildheid niets toegeven aan
			 onderwezenen.
		  De ginds en hier gelyk werkende oorzaak van dat alles is die
			 kortzichtigheid, die verlamming van denkvermogen, waartoe alom de grond wordt
			 gelegd door ongepast Onderwys zoowel, als door ongepaste
			 onthouding van Onderwys. We zouden humaner zyn als wy meer wisten... of
			 minder.
		
		
		  884.

		  Of ik ten-aanzien van de hier bedoelde gebreken in 
{==298==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ons
			 Onderwys, middelen ter verbetering heb voorteslaan? Neen! Ook ik heb te veel
			 geleerd, - en tevens te weinig! - om me zoo op eens te ontdoen van al den
			 onverteerbaren ballast die m'n denkvermogen bezwaart. Het aanwyzen van de
			 bestaande fouten, of van 'n deel daarvan, kostte me reeds inspanning genoeg. Ik
			 verwacht dan ook de tot op den draad versleten aanmerking dat ik afbreek zonder
			 optebouwen, 'n aanmerking waarop ik herhaaldelyk geantwoord heb, en waarby ik
			 nu niet verder stilsta dan om even te wyzen op 
			 178 en op 't begin van 
			 484. Ook 
			 579 bevat 'n wenk die terzake dienen
			 kan.
		  Ik durf niet beoordeelen of er goede vrucht zou te wachten zyn van
			 mindere verspreiding der kennis, doch gis dat reeds het stellen van deze
			 vraag vreemd zal voorkomen in den mond van iemand die - als zy dit dan
			 ten-onrechte - beschouwd wordt te behooren tot de Liberalen.
		  
		  ‘Hoe, teruggegaan tot Egyptische afsluiting, tot
			 monnikengeleerdheid?’ 
		  
		  Ja of neen... ik weet het niet! Maar dit weet ik, dat de
			 Liberalen 't recht niet hebben zich verstoord te toonen over zulke vragen,
			 omdat zyzelf zeer ònliberaal en zeer inkonsekwent - zeer onzedelyk
			 alzoo! - deze vragen metterdaad in toestemmenden zin beantwoorden. De gilden
			 werden voor alle handwerken afgeschaft. Voor sommige bedryven van anderen aard
			 evenwel heeft men ze met bespottelyken yver in-stand gehouden. Wie hoofdpynen
			 of maagkramp geneest, zonder daartoe de par le Roi bekwaam te zyn
			 verklaard, wordt behandeld als 'n misdadiger. De doctoren - en ik bedoel hier
			 niet alleen, jazelfs niet noodzakelyk die in de medicynen -vergeten dat er 'n
			 zeer eenvoudig middel bestaat om alle kwakzalvery met wortel en tak
			 uitteroeien. Men late slechts geen ongenezen kwalen ter-behandeling over. Dan
			 zal binnen weinig tyds alles uitsterven, wat zich ongediplomeerd voor arts
			 uitgeeft. Zoolang dit niet het geval is, voelt zich de arme Mensheid wel
			 genoodzaakt, of genoopt althans, haar toevlucht te zoeken by òngezalfde
			 profeten.
		  Wat zyn onze Akademien anders dan isis-tempeltjes? En de
			 bullen die daar worden uitgereikt, zyn ze niet 'n middeleeuwsch overblyfsel uit
			 den monnikentyd waarop we zoo laag neerzien? Is er niet huichelary in 't
			 beweren dat wy algemeene verlichting bedoelen, zoolang onze wetten
			 zekeren voorrang toekennen aan den man die officieel gestempeld werd tot
			 voorganger?
{==299==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  En waarom dan dit stelsel niet ook tevens toegepast op
			 schoone-kunsten, op bellettrie? 
			 rafael en 
			 rubens mochten zonder patent zich
			 veroorloven meesters te zyn. My zou men veroordeelen als 'n
			 booswicht, indien ik 't waagde 'n kleinkinderschooltjen optezetten. Ik laat nu
			 daar of ik bekwaam wezen zou voor zoo'n funktie, maar 't beproeven moest me
			 vrystaan, dunkt me. En dit zou 't geval wezen indien er oprechtheid ware
			 in ons Liberalismus. Het knoeien met principes baart nooit goede vrucht. Dat de
			 meesten der als grondbeginsels opgedrongen meeningen in zichzelf de oorzaken
			 meebrengen, waarom men zich daaraan niet houden kan, stem ik toe. Doch dit
			 bewyst alleen dat ze niet deugen. Men behoort zich van die ergernis te ontdoen,
			 gelyk den ouden over kwade oogen gezegd is.
		  Misschien kan slechts één grondbeginsel blyven
			 bestaan. Dit: dat men geen principes aankleve, welker toepassing de eerlykheid
			 uitsluit. Wel is het te voorzien dat dit voorschrift ons berooven zou van
			 velerlei staat- en godkundige partyen, maar de Mensheid zou zich redelyk vel
			 schikken in dit gemis.
		  Ik erken dat het zelf-oordeelen in elk voorkomend geval, arbeid
			 vordert. Wie inspanning schuwt... maar van dezulken spreken wy immers niet?
		  De eisch van 't welbegrepen Liberalismus is: onderzoeken,
			 zelf onderzoeken, en niet het meegaan met 'n party, al zy 't dan - we
			 weten nu eenmaal hoe zonderling zekere benamingen worden uitgedeeld - al zy 't
			 dan dat zoo'n party zich de liberale noemt.
		  Ik beweer liberaal te zyn waar ik aandring op 't eerlyk
			 onderzoeken der meening van andersdenkenden.
		
		
		  885.

		  Heeft nu dit onderzoek my geleid tot ‘eerbied voor de
			 opinie’ der Behouders omtrent ons Onderwys?
		  
		  Met verwyzing naar 
			 855, zeg ik ronduit: neen! Ook in hun
			 streven mis ik de oprechtheid die 'n onmisbare voorwaarde is van 't zedelyk
			 bruikbare, en ik zou voorzeker deze zaak hevig aanvallen indien ik leefde in 'n
			 eeuw waarin ze op 't kussen zat.
		  Tegenwoordig echter heeft de publicist andere vyanden te bestryden.
			 De skolastiek van de middeleeuwen is overwonnen, of althans dit geven we voor.
			 Op weinige uitzonderingen na, hebben we niet zoozeer kloosters te bestormen en
			 priesters te bestryden, als wel zorg te dragen dat die andere korporatien met
			 moderne namen 't monnikenwezen niet voortzetten.
		  Dat dit in zekere maat het geval is met onze inrichtingen
			 
{==300==} {>>pagina-aanduiding<<}
 van Onderwys, komt me ontwyfelbaar voor. Met een glimlach zien we
			 neer op de vermeende hoogheid van den clerc die lezen en schryven kon,
			 en we jammeren over 't kinderachtig ontzag dat deze nietige bekwaamheid
			 inboezemde.
		  
		  ‘Wat moet het peil van de algemeene intelligentie laag hebben
			 gestaan in die dagen... 
		  
		  Wel mogelyk! Maar heerscht niet tegenwoordig gelyk misverstand onder
			 't gros van de bevolking? En zou men niet kunnen beweren dat hiertoe nog minder
			 oorzaak is dan in de middeleeuwen, omdat het verschil in kennis tusschen de
			 hoogere en de lagere standen veel geringer is dan toen? Het volk namelyk is
			 iets sneller vooruitgegaan dan de geleerden, en de geringe man veel sneller dan
			 de middelstand... waartoe niet zeer veel spoed noodig was. Volk en geringen
			 hebben dus veel minder reden dan vroeger om de kaste der priesters als
			 halfgoden te vereeren, en dezen zelf zyn veel misdadiger dan voorheen, wanneer
			 ze hierop aanspraak-maken, of zelfs wanneer zy zich dien eerbied laten
			 aanleunen.
		  Ik vorder van de liberalen dat ze hun als nieuw voorgedaan kleed
			 niet bederven met zulke oude lappen, en geloof 'n daad van rechtvaardigheid
			 verricht te hebben, door 't wyzen op de mogelykheid dat zy die den
			 geringen stand wenschen uittesluiten van Onderwys, inderdaad het goede beoogen.
			 (856) Gelooven de liberalen niet aan deze
			 mogelykheid? Is hun die ouwerwetsheid 'n gruwel? Geven ze voor, my verkeerd
			 verstaan te hebben - 't zou de eerste keer niet wezen! - en vatten zy m'n
			 humane beoordeeling der mogelyke dryfveeren van andersdenkenden op als
			 toejuiching van die begrippen? Ik wensch het. Een beetje kruiziging over deze
			 kettery zou me niet onaangenaam zyn. Met vreugd zie ik m'n veroordeeling
			 te-gemoet, die ik - 'n konfidentie, lezer! - voorbedachtelyk uitlokte. Ik wilde
			 de Liberalen hun eigen vonnis hooren uitspreken.
		  
		  ‘Dat wegdringen der hongerenden en dorstigen van den Boom
			 der Kennisse, van de Bron des Levens, is verdoemelyk.’ 
		  
		  Ja, en zelfs... behoudend. Daarom vooral hadt gy u daaraan
			 niet mogen schuldig maken, o Liberalen, gy die beweert beter te weten,
			 en u hooger plaats aanmatigt. Met welk recht veroordeelt gy de
			 geest-aristokratie van de middeleeuwen, indien gyzelf den scheidsmuur tusschen
			 ongeleerd en geleerd - godbeter't! - in-stede van dien omterukken, met
			 gehuichelden schyn van welwillendheid slechts 'n weinig ver-
		  	
{==301==} {>>pagina-aanduiding<<}
plaatst? Gy die aandringt op gelykheid voor de wet, op erkenning van
			 menschenrechten, meent ge den geringen stand tot menschen te maken, door
			 na uw armzalig onderricht in lezen en schryven, halt te kommandeeren... als
			 Neerlands God by 'n inktvlek?
		  Komaan, Liberalen, wat minder huichelary als 't mogelyk is, en wat
			 meer vryzinnigheid!
		  De lyfeigenschap der middeleeuwen komt ons menschonteerend voor.
			 Heeren en knechten wisten niet beter. Wy beweren beter te weten, en handelen
			 daarnaar niet. De geestverstompende methode volgens welke aan onze
			 voorouders het christendom gebracht werd, passen wy op onze verlichting toe, en
			 nog altyd pronken wy met onze A-B-C-geleerdheid even-als de winfrids
			 en willebrorden met hun kennis van den Hemel.
		  Maar... zy waagden 't leven er by!
		  Wie meent dat onze Maatschappy behoefte heeft aan twee-beenige
			 lastdieren, verdient wel geen prys voor de liefelykheid van z'n oordeel, maar
			 z'n stelsel komt edelmoedig voor, als men 't vergelykt by de geveinsde
			 menschenliefde die op algemeene verlichting aandringt, en daarvan 't
			 beste - d.i. in dit geval 't voordeeligste - voor zich behoudt. De
			 werkman mag en moet op de school ontzenuwd worden tot er van hem geen opstand
			 te vreezen is, maar 't Onderwys mag niet zóóver gaan dat-i zou
			 kunnen aandringen op gelykstelling als mensch. Hy behoort te kunnen
			 lezen, om in-staat te zyn by-gelegenheid 'n brief te bezorgen voor z'n heeren
			 Meesters. Ook moet hy die kunst beoefend hebben om in woelige tyden de
			 publikatien te verstaan, die straf bedreigen tegen wanordelykheid en oproer. En
			 hy moet kunnen schryven ten-einde z'n naam te teekenen onder de krygsartikelen,
			 wanneer de Maatschappy hem gebruiken wil als held en vaderlandredder.
		  Wat daarbóven gaat, is den Liberalen uit den booze, en
			 hierin gelyken zy - minus de oprechtheid altyd! - precies op de
			 Behouders. 't Is vooral deze onoprechtheid die 't onderzoek naar de
			 fouten in ons stelsel van Onderwys zoo moeielyk maakt. By 't africhten van
			 paarden tot den wedren, weet men wat men wil. Zoolang men by de africhtery van
			 den mensch hieromtrent in 't onzekere blyft, loopen we gevaar geen enkel doel
			 te bereiken. 't Komt me voor, dat we thans de fouten van allerlei richtingen in
			 ons stelsel vereenigen. De niet-onderwezene weet genoeg om pedant en
			 aanmatigend te zyn. De meer bevoorrechte leerde te weinig om niet aanmatigend
		  	en pedant te wezen. 't Peil van de algemeene Ver-
{==302==} {>>pagina-aanduiding<<}
lichting is
			 laag, en blyft laag.
		  
		  't Is me zeer goed bekend dat ik de vraag of ons Onderwys behoefte
			 heeft aan meer verspreiding of aan intensieve verbetering,
			 geenszins beantwoord heb. Ik zal daarop terugkomen na vooraf gewezen te hebben
			 op 't hoofdbezwaar, dat voorloopig àlle verbetering in den weg
			 staat.
		  En ook 't al of niet oorbare der inmenging van den staat,
			 wensch ik later te behandelen. Ik vrees te zeer dat ik heden - bitter over den
			 inhoud van 't stuk des heeren hemkes - blind
			 mocht zyn voor 't onderscheid tusschen de staat en 't
			 zonderling hoopjen uitverkorenen dat ten-onzent sedert 1848
			 regerinkje-speelt.
		
		
		  886.

		  (De schepping werd in weinig regels afgedaan, 
			 563.) Na 't scheppen zelf namelyk, schynt
			 er niets gemakkelyker dan uit Niets 'n schepping te beschryven,
			 en daar er uit zoo'n nietsperiode geen getuigen overbleven, loopt men weinig
			 gevaar van démenti of kritiek. Deze veiligheid zal dan ook wel
			 veroorzaakt hebben dat in de kindsheid der litteratuur van alle volkeren, geen
			 vak zoo yverig beoefend werd als dat der droomerige kosmogoniën.
		  
		  ‘In den beginne was er... 'n koning’ zeggen de sprookjes
			 van later datum. Maar de kinderen die zich met zulke vertellingen vermaken,
			 weten dat het maar sprookjes zyn.
		  
		  ‘In den beginne was er niets’ wordt aangehoord
			 met heiligen eerbied, en geloofd. Onderwyzer en onderwezene beiden
			 dringen zich op, dat ze de beteekenis van dit Nietsvolkomen
			 begrypen.
		  
		  En waar dit aan een der beide zyden niet het geval mocht zyn, waar
			 byv. 'n kind vragen zou: ‘wat is niets?’ hoe weet
			 men dat er eenmaal niets was?’ zou men die vragen onbeschaamd
			 vinden, en 't kind lastig. Maar dit komt zelden voor, omdat er tot zulk
			 navorschen zekere moed behoort, dien men op zoo jeugdigen leeftyd niet bezitten
			 kan. Bovendien, de leeraar voorkomt vraag en twyfel door de verzekering dat
			 alles wat-i nu gaat vertellen, in heilige boeken geschreven staat. 't
			 Kind begrypt wel deze uitdrukking niet, maar de zalving waarmee 'n
			 wèlafgericht verstandsbederver zoo'n woord uitspreekt, wint de moeite
			 van 't verklaren uit.
		  Ik vergiste me toen ik 't gebrek aan moed om naar zulke verklaringen
			 te vragen, toeschreef aan den jeugdigen leeftyd. Integendeel, waar 't kind
		  	géén behoefte voelt aan op-
{==303==} {>>pagina-aanduiding<<}
heldering, geeft het blyk
			 reeds te oud te wezen, reeds eenigszins afgericht tot tevredenheid met
			 niet-weten, reeds bedorven alzoo. 't Is dan ook hierom dat we overal zoo zien
			 aandringen op spoed in 't zaaien der beginselen van geloovery. Wie wachten zou
			 tot de knaap oorzaak en reden begeerde te weten, liep gevaar z'n pogingen te
			 zien mislukken. De geleerdste, de kundigste onderwyzer in de godsdienst, al
			 ware hy de societate jesu, zou den stryd verliezen tegen elk
			 onbedorven kind van tien jaren.
		  Bederving van 't denkvermogen moet dus noodzakelyk voorafgaan, en de
			 ouders helpen hierin dapper mee door 't wawelen over 'n Lieven-heertje die
			 alles ziet... vervelend spook! Over de goedheid van God die ons regen en
			 zonneschyn geeft... of 't hem wat kostte! Over z'n grootheid in 't onweer... 'n
			 zonderlinge manier om zich te openbaren, en vooral om zich bemind te maken.
			 Enz. Enz.
		  Na dit alles is 't denkvermogen van het kind niet onbedorven,
			 en dit verschaft gemakkelyk spel, niet alleen aan gegradueerde werfofficieren
			 van de theologie, maar ook de allereenvoudigste kathechizeermeesters kunnen hun
			 vertellinkjes zonder gevaar aan den man brengen. Welke ruimte blyft er over
			 voor verstandigen twyfel of onderzoek, als 't heele kinderlyke gemoedje vervuld
			 is van angst voor donder en bliksem? Want dat z'n allerliefst Lieve-heertje
			 niet heel inschikkelyk is voor twyfelaars, werd hem geleerd.
		  
		  Geleerd! Men ziet dat ik door 't afbreken van nummer 
			 885, me niet zéér ver
			 verwyderde van 't daarby behandelde onderwerp: Onderwys.
		  
		  Ja, 't werd hem geleerd! Om de hersens te bederven, maakte
			 men vooraf de zenuwen ziekelyk gevoelig. Prachtige zegepraal over 'n kind!
			 Theologen, schaamt gy u niet?
		  Neen ze schamen zich niet. En als bewys haal ik hier de volgende
			 vertelling aan, die in myn jeugd zeer en vogue was. Ze zal wel te vinden
			 zyn in deze of gene levensbeschryving van bellamy, waarin trouwens niet veel te beschryven
			 valt, want aan heel veel anders dan 't maken van 'n paar dozyn onnoozele
			 versjes heeft-i zich nooit schuldig gemaakt.
		
		
		  887.

		  Deze jongeling dan had den verdrietigen misstap begaan, 'n nuttig
			 beroep te verwisselen voor godkunde. 't Plan was eerst dat-i bakker worden zou.
			 Maar, by ongeluk aan 't versjesmaken geraakt, ontmoette hy den by zulke
			 gelegenheden onvermydelyken dominee die inzag ‘dat er
			 méér in den 
{==304==} {>>pagina-aanduiding<<}
 jongen stak.’ 
			 bellamy ging dus aan 't
			 theologizeeren, en zou voorzeker de leer der zaligheid 'n wyde schrede hebben
			 vooruitgeholpen, wanneer-i niet jong gestorven ware. Betweters zullen vragen
			 hoeveel zaligheidskennis we te danken hebben aan al de dominees die behoorlyk
			 in leven bleven? Maar op zulke vragen antwoord ik niet. 't Schynt dat
			 bellamy de geloovery ernstig opvatte, en hieruit zou volgen dat-i
			 minder karakter dan verstand had achtergelaten in de bakkery.
		  By zekere gelegenheid ontving of koos hy in 'n studenten-dispuut, de
			 taak om ‘'t bestaan van God’ te verdedigen tegen 'n opponent, ik
			 meen 
			 ockerse, iemand die naderhand in
			 't geloof geprofesserd heeft. Wat de jongeluî bewoog deze nogal
			 afgezaagde thesis aan de orde te stellen, weet ik niet. Het zal 'n oefening van
			 't vernuft beduid hebben, een debating-tournooi.
		  Van-goeder-hand ben ik geïnformeerd dat ‘God’ den
			 afloop heel rustig te-gemoet zag, en volstrekt niet bevreesd was voor de
			 aanvallen van ockerse. 't Gaat hiermee als met de huwelyken in onze
			 dramaas. Ieder weet dat ze elkander krygen. Een bedaard en welwillend
			 toeschouwer voelt altyd lust den wanhopigen minnaar te troosten met de vyfde
			 akte, waarin alles wel behoorlyk zal terechtkomen. By zulke disputen over 't
			 godsbestaan kan men zeker zyn dat er geen haartje zal gekrenkt worden aan 't
			 allerbekrompenst geloof. God is reeds zoo dikwyls als overwinnaar uit dien
			 stryd tevoorschyn getreden, dat-i wel dwaas wezen zou zich in 't minst om zulke
			 dingen te bekommeren. Kalm als de Herkulessen op 'n kermis, kan-i gerust pryzen
			 uitloven aan den worstelaar die hem ter-aarde werpt. Er zyn altyd
			 compères die zich voor 'n kleinigheid op den grond laten
			 gooien.
		  Ditmaal echter scheen de nood nogal hoog. Die ockerse was
			 'n spreker, 'n debattist, van de mooiste soort. Dit spreekt vanzelf. Anders
			 had-i 't niet gebracht tot professer. Hy schynt bovendien te hebben ingezien
			 dat de compérage wat bedekt blyven moest, om de spierkracht van
			 z'n Herkules te doen uitkomen. Althans hy worstelde of 't ernst was.
			 Bellamy's majores versloeg-i als niemandal. De minores
			 werden op de vlucht gejaagd als officieele vechthelden die op wegloopen gehuurd
			 schynen. En de konkluzien... och, 't werd 'n moeielyk geval voor God
			 en bellamy!
		  Misschien wenschte zich de laatste terug in z'n bakkery. Wat God
			 wenschte, weet ik niet. Indien ook hy angst voelde, moet ik ronduit
			 zeggen dat het z'n eigen schuld was. Waarom verstopt-i zich sedert eeuwen zoo
			 hardnekkig, als kinderen 
{==305==} {>>pagina-aanduiding<<}
 die schuilwinkeltje spelen?
			  *
		  Lezer, stel u eens de gevolgen voor, als ockerse
			 getriumfeerd had! Wat zou er van onze Maatschappy overblyven, als men God
			 daaruit wegnam?
		  Bellamy worstelde vreeselyk. 't Klamme zweet... neen,
			 beschryven wil ik niet. 't Is te akelig.
		  Hy was wanhopend. Eigenlyk begint 't me te spyten dat-i
			 >ockerse niet doodsloeg. Deze ongodsdienstige lauwheid kost ons 'n
			 cause celèbre, waarby we waarschynlyk waren te weten gekomen hoe
			 de Rechterlyke-macht in Israel 't ‘slachten’ van de veertig
			 ockerse's in I Koningen 18, vs. 40 opnam.
			 Me dunkt namelyk, dat 't dossier van elias niet had kunnen
			 gemist worden by de jurisprudente behandeling van zoo'n zaak.
		  Bellamy slachtte niemand. Niet meer wetende wat-i zeggen
			 zou, beging hy de in debattisten onvergeeflyke fout 'n oogenblik te zwygen.
			 Misschien was z'n oefening nog te zwak om zich bytyds te herinneren dat het er
			 in veel gevallen niet op aankomt wat men zegt, indien men slechts door
			 iets te zeggen, den schyn aanneemt van redeneeren. Bovendien, we hebben
			 immers uitdrukkingen als: ‘ja, maar... betrekkelyk... 'n oogenblik...
			 hieruit volgt niet dat... ik ben 't volstrekt niet met u eens, enz.’
			 Boven alles kan ik in zulke gevallen het brusk aandringen op definitie van 't
			 een-of-ander pas gebruikt woord aanbevelen:
		  
		  - 't Is mooi weer vandaag...
		  - M'nheer, wat noemt ge ‘mooi?’ Wat bedoelt ge met
			 ‘weer?’ Welke beteekenis hecht ge aan de uitdrukking
			 ‘vandaag?’ Is dat 'n astronomische dag? 'n Burgerlyke dag? 'n
			 Kalenderdag? 'n Joodsche dag, die aanvangt by 't ondergaan van de zon? Of
			 bedoelt ge wellicht 'n figuurlyke dag, zekere periode? Op welken lengtegraad
			 plaatst ge u by 't vaststellen van den dag? Myn dag is de uwe niet, daar ge aan
			 de oostzy van de tafel zit. Enz. Enz.
		  
		  Een rechtgeaard debatteer-specialist weet van zulke remschoenen een
			 handig gebruik te maken, en de arme opponent die toegeeft in deze fraaie
			 hebbelykheid, is reddeloos verloren. Arme bellamy! Gelyk m'n soldaat in 
			 
		  	619, was-i te wei-
{==306==} {>>pagina-aanduiding<<}
nig artist,
			 te veel natuurmensch nog, te onbedreven, om zich afgescheiden te houden van z'n
			 rol. Hy werd woedend.
		  Dit mag men hem niet kwalyk nemen. Integendeel. Ook ik zou
			 waarschynlyk te-kortschieten in kalmte, wanneer iemand myn God aanrandde... als
			 ik geloofde. Daarom staat bellamy me nader dan de meeste zoogenaamde
			 vrydenkers. En al voelde ik voor hem niet de minste sympathie, dan nog tast ik
			 in dit nummer andere vyanden aan.
		  Onze jonge vriend dan was woedend. En ditmaal - zeer billyk, maar
			 tevens nogal ongewoon - God kwam hem tehulp! Dit noem ik 't vreemdste van de
			 historie, al leeraren onze geschiedenis- en kinderboekjes gewoonlyk het
			 tegendeel. Waarachtig, 't begon op-eenmaal te donderen! De sprakelooze
			 defendent - 't heeft wel iets van 
			 napoleon III by
			 Solferino: voilà le canon de Mac-Mahon! - springt op, opent het
			 venster... 
		  
		  Helaas,'t zal wel 'n hollandsch schuifraam geweest zyn. Als men my
			 om raad had gevraagd, had ik 't drama naar Italie verlegd, of op den
			 Sinaï. Er bestaat geen ondramatischer meubelstuk dan 'n oud
			 echt-nederlandsch schuifraam!
		  
		  Hoe dit wezen moog, 'n Hollander moet zich behelpen met hollandsche
			 dingen. Dit is nu eenmaal zoo. Bellamy rukt het venster open, d.w.z.
			 hy s.c.h.uift het op... de bliksem schittert... 't verbaasd gezelschap telt tot
			 drie, vier, vyf... 
		  
		  De jongeluî zullen wel op z'n echt-hollandsch geschreeuwd
			 hebben over tocht... ook 'n godje waarin men gelooven moet op straffe van
			 verkettering.
		  
		  En hoor, daar rolt... 
		  
		  Neen, nog niet. Eerst bellamy:
		  
		  - Ik zweer dat er 'n God is! Jy, ockerse, kom hier,
			 en zeg 't tegendeel als je durft!
		  
		  't Spreekt vanzelf dat onze wildeman by deze gelegenheid z'n vingers
			 opstak als 'n stadhuisgetuige.
		  
		  Het donderde... hard of zacht, dit weet ik niet. Maar 't was
			 in-allen-geval 'n woordje van God dat op z'n tyd kwam. Ockerse werd
			 bang. Misschien ook begreep de slimmert, dat zich nooit gepaster oogenblik zou
			 voordoen voor z'n nederlaag. Een tegenstander die met onweer weet omtegaan, is
			 niet te verachten. Voor zoo-iemand kan men altyd behoudens dispuut-eer de vlag
			 stryken.
		  
{==307==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  - Concedo! riep de aanstaande professer in de theologie.
		  
		  En:
		  
		  - Sluit asjeblieft het venster, zullen de tochtmenschen wel geroepen
			 hebben. Maar dit meldt het geschiedverhaal niet.
			 Noot van 1876. Een niet onaardige
				tegenhanger van de Bellamysche bewysmethode, of liever van de kinderachtige
				praatjes waarmee geloovers zichzelf vergenoegen en 't jonge geslacht
				bezwendelen, wordt geleverd door de bekende legende uit
				abraham's kindsheid. De oude terach was 'n afgodendienaar,
				maar z'n jonge zoon abraham, beter op de hoogte naar 't schynt - schoon
				we niet te weten komen, waar-i z'n meerdere kennis vandaan haalde? -
				‘aanbad den waren God.’ Om z'n verdoolden ouweheer eens 'n
				flink lesje te geven, sloeg-i op zekeren dag - waarschynlyk op ingeving van den
				H.G. - al de houten beelden waaraan z'n vader goddelyke eer bewees, kort en
				klein, op één na, de grootste pop, die-n-i den stok waarmee de
				prouesse verricht was, aan de hand bond. Op terach's navraag
				wie z'n beelden vernield had, beschuldigde het vrome zoontje den grootsten god
				die alleen ongedeerd was gebleven, en als bewys wees-i op den stok.
				terach aan 't ontkennen! Een houten pop, zei de man - en,
				oppervlakkig geoordeeld, was dit zoo heel gek niet - kon onmogelyk andere
				poppen stuk slaan. Doch ziedaar juist het punt waar de slimme H.G. en
				abraham den man hebben wilden. De afschuwelyke afgodendienaar was
				terdeeg in den val geloopen, want: ‘als dan uw houten pop
				dáártoe niet machtig genoeg is, hoe kunt ge dan gelooven dat-i
				hemel en aarde zou geschapen hebben?’ Zoo sprak 't verstandige
				zoontje, en men moet erkennen dat deze redeneering a fortiori, nogal
				klemmend is. Jammer maar dat ze niets bewyst voor de macht van 'n god die
				nog minder is dan 'n houten pop, namelyk niemendal. Ik geef alle
				geloovers in overweging, hun ‘waren God’ eens 'n werkstuk
				optedragen, als dat waartoe terach's ‘afgod’ niet in-staat
				werd geacht, en houd me verzekerd dat-i even weinig eer zal inleggen by dat
				experiment, als de zoo geminachte pop van vaderterach. Hoe is 't
				mogelyk, niet waar, dat deze nogal voor-de hand liggende bedenking nooit opkwam
				in de hersens van de ‘vromen’ die met zulke zalvende vertellingen
				hun bygeloof in de harten der kinderen zaaien? Ook 't denkvermogen van die
				kinderen zelf moet reeds verwrongen zyn, als ze niet inzien qu'il y a du
				louche in dergelyke praatjes.
Dat sprookjen over abraham is
				van joodschen oorsprong, maar werd in de rymellitteratuur van byna alle moderne
				volken herhaaldelyk behandeld, waaruit ik de gevolgtrekking maak dat men 't van
				heel bruikbare bewyskracht vond. In myn jeugd werd het ten-onzent weer
				opgewarmd door... 'n hoogleeraar in godkunde:
				
				  ‘Abraham werd in zijn kindscheid 
				  In een duister hol gevoerd’ enz. 
				
 De meer bejaarden onder m'n lezers zullen 't zich
				herinneren, maar dit behoeft niet eens, want men vindt nog heden-ten-dage dat
				ding in Bloemlezingen van geloovige kleur. Ik zeg: heden-ten-dage!
				Zùlke geestelyke medicyn schryven de hoog-opper-ziele-geneesheren
 nog altyd hun patienten voor, ten-fine van
				geloofsversterking, zegge: verstandsmoord. Wie zekere professorale
				verdedigingen van 't ‘Godsbegrip’ aandachtig leest, zal erkennen
				dat er door die heeren wel degelyk op 't stelselmatig bederven van het
				denkvermogen gespekuleerd wordt. Men zie, byv. ‘De aanval van een
				materialist (Dr. 
				ludwig buchner) op 't geloof
				aan God, besproken door Dr. 
				j.i. doedes, hoogleeraar in
				de Godgeleerdheid te Utrecht.’
Dat woordje
				‘besproken’ is aardig, maar wel wat al te bescheiden. God zal 't
				z'n hoogleeraar kwalyk nemen, dunkt me, dat-i niet flinkweg zei:
				afgeslagen. De ‘materialist’ (?) buchner behoorde
				tot Gods eer en aller vromen stichting, verpletterd en morsdood te wezen. Maar
				dit is-i niet, al draagt dan ook zyn werk hier-en-daar blyken van
				echt-doctorale onbekwaamheid. Waarom ‘bespreekt’ - en
				verstaat! - de hooggeleerde doedes my niet. Dit zoud-i aan z'n
				God - en vooral aan z'n traktement! - schuldig wezen, dunkt me. Dat bestryden
				van een in Holland weinig bekenden vreemdeling, heeft veel van krygskunstig
				niet-stryden, zegge: wegloopen. Ik rekommandeer me.
		
		
{==308==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  888.

		  Ik bestryd àndere vyanden dan de in zeker opzicht beminnelyke
			 naïveteit van bellamy. In myn jeugd drong men ons zulke
			 vertellingen als onomstootelyke bewyzen op. Was 't niet ten-rechte dat ik
			 hieraan den naam gaf van verstandsmoord? Het spreekt vanzelf dat 'n kind de
			 vraag niet durft uiten: indien nu eens 
			 ockerse wèl gedurfd had,
			 zou dan ons Lieve-heertje hem doodgebliksemd hebben?
		  Maat ik doe heden die vraag, schoon de barometer laag staat,
			 en 't venster open.
		  Hoe echter kan 'n kind, sedert lang reeds angstig gemaakt door zoo'n
			 onwaardige spekulatie op de zwakheid van z'n zenuwen, vragen richten tot
			 onderwyzers die hem Scheppingen vertellen met 'n koelbloedige zekerheid
			 alsof ze er by geweest waren?
		  
		  't Zou 'n kurieus werk zyn, eens de begin-geschiedenissen van alle
			 volkeren naast elkander te leggen. Onze genesis, als sprookje
			 beschouwd, is volstrekt niet van lager soort dan vele anderen. Integendeel,
			 de vinders van de vertellingen die daarin voorkomen, waagden zich, te-midden
			 van de kinderachtigheden die in zulke sprookjes thuis behooren, aan 'n vlucht
			 die volstrekt niet overal wordt aangetroffen. Er is drama in, namelyk
			 expozitie, spanning en tragische ontknooping. Oppervlakkig schynt
			 het aftekeuren, dat vrydenkers zoo dikwyls op al de ongerymdheid wyzen, waarvan
			 dat boek zoo vol is. Zy die gelooven, dwingen tot deze wys van
			 oorlogvoeren. Zoolang men te-doen heeft met menschen die aannemen dat vossen en
		  	raven spreken kunnen, zal men wel genood-
{==309==} {>>pagina-aanduiding<<}
zaakt zyn telkens te
			 betoogen dat sprookjes... sprookjes zyn, of, beter nog, zulk betoog onnoodig te
			 maken door spot. (395) Wat onze Genesis
			 aangaat, 't is jammer dat we dit gedenkstuk van zeer oude litteratuur van een
			 zoo laag standpunt moeten bezien, uit vrees dat 'n ernstige beschouwing aldra
			 stof leveren zou tot versterking van bot bygeloof. Men zou schromen fabelen,
			 sprookjes, gelykenis of legende te dichten, wanneer dit altyd misbruiken moest
			 te-voorschyn roepen als die welke uit Genesis zyn voortgevloeid.
		  
		  We zullen iets meer van den bybel begrypen, zoodra de muffe
			 theologie op-zy gezet is. Er is zooveel schoons in dat boek!
		  
		  Uit 'n letterkundig oogpunt, is de joods-christelyke
			 wordingsgeschiedenis van de wereld allerbelangrykst. Om haar te waardeeren
			 als zoodanig, behoort men zich geheel-en-al te verplaatsen in de
			 stemming van 'n kind dat bezighouden en verrast worden wil, niet
			 onderwezen. Zoodra dit laatste op den voorgrond treedt, is òf het
			 sprookje bedorven, òf 't kind zelf. Wie waarheid zoekt, màg niet
			 tevreden zyn met het onware. Ter onderrichting werden dan ook aanvankelyk zulke
			 vertellingen niet gegeven aan de jonge mensheid. Misschien waren de eerste
			 vinders zelf verbaasd over den indruk die hun sprookjes maakten, als de baker
			 die bemerkt dat haar auditorium 't roodkapjen of kleinduimpjen in ernst opnam.
			 Ten-allen-tyde nu zyn er bakers geweest die den roep van goede vertelster
			 liever hadden dan 't gezond verstand van haar voedsterlingen, en dezulken
			 verzuimden wel-eens voorbedachtelyk, te waarschuwen: bedenkt, kinderen, dat het
			 maar 'n vertellinkjen is!
		  Dit noem ik zeer jammer, want hierdoor is veel schoons verloren
			 gegaan. Wat zou ik gaarne een Bloemlezing uit den bybel maken, als ik
			 maar zeker was dat m'n lezers voortdurend den aard van hun lektuur in 't oog
			 hielden! Maar ik ben zeker van het tegendeel. Telkens zou ik de een-of-andere
			 dwaling hooren verdedigen met 'n triumfantelyk: ziet ge wel: mozes,
			 habakuk, jezus, zeiden het ook, en dus... 
		  Ik wraak zulke autoriteiten. By 't zoeken naar waarheid, is my niets
			 heilig dan de waarheid zelf. Dit zou ik Godsdienst willen noemen, indien
			 men dan dit woord behouden wil, en uit dit oogpunt beschouwd, is de
			 eerste opleiding onzer kinderen godslasterlyk. 't Omknoeien van een der
			 honderden Scheppings-legenden die de Voortyd ons naliet, tot uitgangspunt
			 van zedekunde, is misdadig. En dit zou 't geval blyven, al bestond er
			 'n God. Want, heeren theologen, àls er 'n God 
{==310==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ware... de
			 zeer onzedelyke god uit uwen bybel is-i gewis niet! 't Malle spelletje dat-i
			 speelt met die twee eerste menschen is onwaardig. En 't vastknoopen van de
			 verlossingsgeschiedenis aan de paradyshistorie... nu ja, daarin vonden sedert
			 eeuwen de priesters 'n gemakkelyk middeltjen om zichzelf te verlossen van
			 broodsgebrek. Dit is dan ook de eenige verlossing die tot heden toe uit dat
			 alles is voortgekomen.
		
		
		  889.

		  Als bydrage tot de geschiedenis van stelselmatige geestverstomping,
			 is 't niet onbelangryk te wyzen op de gemakkelykheid waarmee men geslaagd is,
			 het Menschdom twee lynrecht tegen elkaar inloopende stellingen te-gelyk te doen
			 aannemen.
		  We zyn verlost - van wàt eigenlyk? - maar in-weer-wil hiervan
			 hebben we voortdurend behoefte aan allerlei kunstmiddeltjes om niet verdoemd te
			 worden. Na den zoendood van jezus had het emplooi van verdere
			 bemiddelaars en zielbezorgers eigenlyk moeten vervallen. Verre van daar, wist
			 men deze heugelyke gebeurtenis zóó intekleeden, dat ze wèl
			 beschouwd neerkomt op iets heel verdrietigs.
		  De eerste menschen tastten mis uit zinnelyke begeerlykheid, en om nu
			 hun nakomelingen te vrywaren voor de gevolgen van die fout, geeft men ons - en
			 't wordt aangerekend als 'n gunst - 'n taak te vervullen die veel zwaarder is
			 dan die van den onnoozelen adam. Hy behoefde slechts z'nzinnen
			 te beheerschen. Wy - verlosten! - zyn door den aard der dingen wel genoodzaakt
			 elken stond van ons leven 'tzelfde kunststuk te verrichten, en moeten bovendien
			 ons verstand ten-offer brengen.
		  Zeker zou 't den goeden jezus bedroefd hebben, indien-i
			 voorzien had dat men zyn leer en lyden gebruiken zou tot zooveel hansworstery!
			 En... met iets meer ondervinding en wereldkennis had-i 't kùnnen
			 voorzien. Om nu van de bende industrieelen niet te spreken, die gereed staat
			 elke nieuwe of op nieuwe wyze voorgedragen waarheid rondteventen op 'n manier
			 die haar tot leugen maakt (472) vraag ik of
			 jezus niet wist dat-i telkens zou misverstaan worden door
			 tydgenoot en nakomelingen, ook door welwillenden? Noch aan 't een noch aan 't
			 ander schynt-i gedacht te hebben. Althans er blykt niet dat-i zich wapende
			 tegen scheeve opvatting, daar-i zich voortdurend schuldig maakt aan 'n
			 slordigheid in uitdrukking en 'n verwaarloozing van methode, die alle grenzen
			 te-buiten gaan. Hierdoor wordt zoowel valsheid als 
{==311==} {>>pagina-aanduiding<<}
 onwillekeurig
			 misverstaan in de hand gewerkt. 't Komt me voor, dat stiptheid van redaktie
			 niet overbodig wezen zou in boodschappen uit 'n Hemel waarmee de kommunikatie
			 allermoeielykst is, zoodat er op nader toelichting niet kan gerekend worden.
			 Nooit verkeerde het arme Menschdom in grooter onzekerheid omtrent z'n hoogste
			 belangen, dan na 't vernemen van de byzonderheden die daarover zoo'n byzonder
			 helder licht heeten te verspreiden.
		  Tòch wist men de geadresseerden achttien eeuwen lang tevreden
			 te houden met het vernomene! Zou dit mogelyk geweest zyn, zonder vooraf 't
			 gezond verstand vermoord te hebben?
		  Tot dezen moord nu hebben de scholen dapper meegewerkt. 
			 Karel de groote wist het wel,
			 toen-i duizend jaar geleden de Saksers ten-onder bracht met lanssteken,
			 zwaardhouwen en... onderwys!
		
		
		  890.

		  Er is niets nieuws onder de zon. De man die voor duizende jaren die
			 spreuk opschreef - zyzelf zal wel oud geweest zyn, en misschien had-i welgedaan
			 er bytevoegen: ‘ook deze opmerking niet!’ - blykt 'n wysgeer
			 geweest te zyn. Al vond-i de waarheid niet uit, hy achtte het de moeite waard
			 haar te boekstaven, en daardoor kracht van tekst te geven aan iets bekends.
		  De publicist die 'n algemeen erkende, doch in de praktyk
			 verwaarloosde meening voordraagt op 'n wys die haar stempelt tot spreekwoord,
			 heeft 'n goede daad gedaan. Z'n armzalig loon is 't nydig geschreeuw van de
			 menigte: dat wisten wy al lang!
			  *
		  Dit kan waar zyn, o schreeuwende menigte, maar 't bleek niet. Ge
			 wist het? Des-te-beter! Nu dit weten erkend is, en daardoor 't gesproken woord
			 geykt werd tot gangbare formule, zyt ge meer dan ooit verplicht u naar dat
			 weten te gedragen.
		  Wie 'n gedachte onder woorden brengt, de artist die daaraan 'n
			 praktisch-bruikbaren vorm geeft, is alzoo slechts in zeer betrekkelyken zin de
			 schepper van het voortgebrachte. Deze opmerking nu eens ter-zyde stellende,
			 moeten we erkennen dat de verklaring: er is niets nieuws onder de zon,
			 getuigenis geeft van diepe wysbegeerte die zich openbaart in 
{==312==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 oordeel des onderscheids niet alleen, maar vooral door besef van
			 overeenstemming. Men bereikt het laatste niet, zonder langdurige oefening
			 in het eerste.
		  De geheel onöntwikkelde merkt noch verschil noch overeenkomst
			 op. Daarop volgt het schiften. En 't samenvatten is de taak van den
			 wysgeer.
		
		
		  891.

		  Nooit iets nieuws alzoo! Toen voor 'n twintigtal jaren de
			 zoogenaamde biologie half Europa in verbazing bracht, meenden zeer velen
			 ditmaal wel degelyk met iets nieuws te doen te hebben. De heele zaak komt neer
			 op 'n verdooving van 't denkvermogen. Ik erken dat deze uitdrukking niet
			 opheldert hoe deze verdooving plaats heeft, en waag me op dit oogenblik
			 niet aan de beantwoording van de vele vragen die na m'n zeer onvoldoende
			 definitie met grond kunnen gedaan worden. Maar ik acht me hiertoe te-meer
			 onverplicht, omdat we wel genoodzaakt zyn te berusten in zooveel andere
			 verschynsels die we waarnemen, zonder dat de werking van de oorzaken duidelyk
			 is. Indien we nooit hadden gehoord van dronkenschap, zouden we 't zeer vreemd
			 vinden dat zekere vloeistoffen in de maag benevelend werken op de hersens, en
			 verlammend op de beenen. De verklaring van dit verschynsel door vakmannen, zou
			 evenzeer aanleiding geven tot nieuwe vragen, als nu myn onvolledige bepaling
			 van 't zotte woord biologie.
			  * Ik verzoek alzoo daarin voor
			 't oogenblik te berusten, vooral daar die aanmerkingen hier niet in verband
			 zouden staan met het doel waarop ik in dit nummer aanleg. Ik wil namelyk pogen
			 natesporen hoe men er in geslaagd is, ons de Geschiedenis van de
			 schepping wystemaken.
		  Toen ik beweerde dat die biologie volstrekt geen nieuwe zaak
			 was - ook ik was onkundig genoeg dit 'n tyd lang te meenen - zei ik
			 alweer iets zeer ouds. Ieder weet hoe er herhaaldelyk gewezen is op de orakels
			 van delfi en dodona en wie met deze klassieke herinnering
			 tevreden is, geeft blyk van meer inschikkelykheid dan my misschien te-beurt
			 viel met m'n definitie.
		  Ook ik gis dat er in de Oudheid misbruik zal gemaakt zyn van
			 zoo'n dronkenschap zonder drank, maar wat we van de Orakels weten, wettigt
			 geenszins het vermoeden dat er geestverdooving by pythonissen of
			 priesters plaats vond. De godspraken die tot ons kwamen, zyn nogal wakker. Er
			 is
{==313==} {>>pagina-aanduiding<<}
 kunst in, en zelfs 'n gekunsteldheid die duidelyk bewyst dat er
			 by zulke gelegenheden geen andere geesten verdoofd waren dan die van de leeken.
			  * Een croesus die heel vertrouwelyk aan 't vechten
			 gaat, omdat de priesters hem verzekerd hadden ‘dat er 'n groot Ryk zou
			 verwoest worden’ een saul die kracht zocht by 'n dooien
			 samuel... nu ja, dit alles bewyst dat biologie 'n oude zaak is,
			 al vat men dit dan geheel anders op dan de gewoonte meebrengt. Toch is 't
			 mogelyk dat men ook priesters of priesteressen krankzinnig maakte, om door 't
			 voorbeeld de leeken te besmetten met de noodige dolheid. Uit het gebeurde met
			 die weeskinderen ten-tyde van boerhaave, met
			 de kinderen in de Cevennes in de achttiende eeuw, en uit ontelbare
			 voorbeelden meer (138!) mag men besluiten dat dit zoo
			 moeielyk niet is. En wie hierby de ziekelyke voorbeschiktheid in rekening
			 brengt van de Croesussen en de Sauls die gek genoeg zyn om hun
			 wysheid te komen putten uit zùlke bronnen, begrypt hoe gemakkelyk de
			 besmetting kan worden meegedeeld. Waarlyk, 't zou de Orakels der oudheid zoo
			 licht niet gevallen zyn, zulk volkje te genezen van z'n dolzinnigheid!
			 Daarin ware 'n flink onderwyzer in de fysica beter geslaagd!
		  Hoe dit alles wezen moog, toen ik voor 't eerst iets van die
			 biologie vernam, meende ik inderdaad dat het een nieuwe zaak was. Ik
			 werd hiervan teruggebracht door 'n inboorling van Makassar een man die nooit
			 van grieksche orakels gehoord, en geen enkele school bezocht had.
		  
		  - Ik begryp niet, toewan, waarom de heeren zoo verwonderd zyn
			 over die perkara. Elke orang kampong kent die grappen sedert
			 lang.
		  
		  Ik onderzocht, en bevond inderdaad dat het verstompen der
			 denkvermogens van-ouds-her 'n zeer gewoon spelletje in de indische dorpen...
			 geweest was. Geweest! Want het bleek zóó oud, dat men zich
			 daarmee niet meer vermaakte. Wat my nieuw voorkwam, bleek 'n versleten
			 aardigheid te zyn
{==314==} {>>pagina-aanduiding<<}
 voor m'n zeer ongeleerden bediende. Ik voelde
			 behoorlyke schaamte. En deze verminderde niet, toen ik me herinnerde zelf
			 voorbeelden van inlandsche biologie bygewoond, jazelfs me daarmee
			 vermaakt te hebben, zonder achttegeven op de hooge beteekenis dezer zaak,
			 uit 'n menschkundig oogpunt.
		  Wanneer de lezer in Indie geweest is, zal-i misschien weten wat men
			 daar latta noemt. Dit woord beteekent 'n ziekte of hebbelykheid van oude
			 vrouwtjes, die zich openbaart in 't nabootsen van alles wat men haar voordoet.
			 Men lacht, zy lachen. Men schreeuwt, zy schreeuwen. Men maakt 'n gebaar, zy
			 apen 't na. Men werpt eenig voorwerp op den grond... klets, daar ligt alles wat
			 de arme patiente in de hand hield.
		  In '39 zat er op de passar Tanabang te Batavia,
			 'n oud vrouwtje die den kost verdiende met het blazen van figuurtjes uit gom en
			 suiker. De stumpert was zeer handig, en leverde in tien tellen, schuitjes,
			 hoenders, bloemen... al wat de jeugd verkoos. En duur was ze niet. Voor weinig
			 duiten kon men allerlei fantazien bevredigen. Men had me gezegd dat die vrouw
			 latta was, en ik nam er de proef van. Ik bestelde 't een-of-ander en
			 wierp m'n sigaar weg op 't oogenblik toen ze my 't verlangde voorwerp
			 overhandigen wilde. Ze smeet het op den grond, en verontschuldigde zich met 'n
			 verdrietig: ampong toewan, nanti sa-bikin lahin.
			  * Toen ik en andere omstanders hierop begonnen te lachen, lachte ze
			 ons gillend na. Om te beproeven hoever de zinneloosheid gaan zou, wierp ik iets
			 omhoog, en sloeg 't horizontaal weg. Oogenblikkelyk oorveegde zy haar keteltje
			 met gesmolten gomsuiker. Iets later kwam my in de gedachte, of misschien de wel
			 wat ruime schadeloosstelling, die haar by zulke gelegenheden door Europeanen
			 gegeven werd, 'n rol kon gespeeld hebben in haar verbystering. Ik bewerkte
			 alzoo dat de proef herhaald werd door 'n armen inlander van wien zy geen
			 schadeloosstelling verwachten kon. En de uitslag was dezelfde.
		  
		  Het verdient opmerking dat er door haar land- en standgenooten geen
			 misbruik werd gemaakt van haar ziekte of hoe men 't noemen wilde. Op 'n markt
			 in 't meer beschaafd Europa zou waarschynlyk de heele industrie van die arme
			 artiste in zeer letterlyken zin te-gronde gegaan zyn.
		  
		  Vele jaren later ontmoette ik te Menado 'n oude vrouw
			 die aan dezelfde kwaal leed. Ze was slavin, en als zoodanig huisbediende by de
			 achtenswaardige en gastvrye Mevr. cam-
			 
{==315==} {>>pagina-aanduiding<<}
bier. Deze dame was vaak genoodzaakt haar gasten te verzoeken, toch
			 vooral geen proeven te nemen met de oude nenneh. ‘Het kostte
			 zooveel aardewerk!’ Nu, dit was de waarheid. Meer dan eens zag ik haar
			 stapels borden op den grond werpen, als een van de aanwezigen 't in z'n hoofd
			 kreeg iets te laten vallen op 'n oogenblik dat de oude slavin aan tafel
			 diende.
		  Hoe 't nu mogelyk was dat ik, later van de uit Amerika overgewaaide
			 biologie iets vernemende, dit niet terstond in verband bracht met m'n
			 eigen ondervinding op dit punt, begryp ik niet. Als verontschuldiging meen ik
			 te mogen aanvoeren dat ik scholen bezocht had, en dus wel eenigszins onbekwaam
			 gemaakt was tot het samengrypen van 't schynbaar uit-een-loopende. De
			 zonderlinge hebbelykheid van die oude vrouwtjes was me voorgesteld als 'n
			 ziekte - en waarschynlyk ten-rechte, daar hysterie wel de gewone
			 rol in dit alles zal gespeeld hebben - terwyl de later
			 toegepaste biologie doorging voor... nu ja, voor gezondheid zeker niet.
			 Maar voor iets anders toch dan 'n erkende krankheid, dat ze toch is.
		  
		  Sedert eeuwen lyden wy aan deze kwaal! We werpen weg wat
			 anderen wegwierpen. We verdoemen wat verdoemd is, en zegenen waar gezegend
			 wordt. We wawelen na wat ons wordt voorgezegd. We gelooven!
		  
		  Och, wat al kostbaar porcelein werd en wordt er stukgeworpen door de
			 arme latta-zieke Mensheid, die niet geregeerd wordt door 'n zachtmoedige
			 meesteres, gelyk die slavin van de goede mevrouw cambier! De
			 onverbiddelyke noodzakelykheid straft ons voor elke fout,
			 onverschillig of wyzelf die begingen met boos opzet, dan of we door anderen
			 daartoe aangedreven werden met 'n vervloekt spekuleeren op onze
			 onnoozelheid!
		  Wat al keteltjes met suikergom gingen te-loor en... zonder
			 schadeloosstelling!
		  Wordt het niet eindelyk tyd, ernstige pogingen aantewenden ter
			 genezing van zoo'n verderfelyke kwaal?
		  Om dit doel te bereiken moeten we acht-geven op de middelen die
			 sedert lang werden en nog steeds worden aangewend om ons krank te
			 maken... 
		  
		  Men ziet dat ik nog altyd niet ben afgestapt van m'n onderwerp: het
			 onderwys.
		
		
		  892.

		  We spraken van 
			 karel den grooten, van den man
			 die met behulp van legers en scholen zooveel gezond verstand op de 
{==316==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de vlucht joeg. Ik bedoel hiermee niet, dat er in dat opzicht veel te
			 bederven viel aan de patienten van z'n beschavingsmanie, die door sommigen
			 heerszucht zal genoemd worden. Ik heb de oude europesche Heidenen niet gekend,
			 en kan dus niet beoordeelen of 't biologeeren van die menschen veel borden en
			 schotels gekost heeft. Maar wel weet ik, dat het in die donkere dagen gestrooid
			 onkruid nog heden-ten-dage den wasdom van wat beters belemmert. Indien de
			 beschavers van duizend jaar geleden, aan de barbaren die ze ten-onder brachten,
			 hadden meegedeeld wat er te leeren viel van aristoteles, van 
			 plato, van socrates, van 
			 seneca... als men hun plinius, 
			 tacitus, 
			 dio cassius, 
			 suetonius had leeren verstaan...
			 of liever: indien men met hen te-zamen zich geoefend had in
			 Natuurkunde... waarlyk, dat zou beter vrucht hebben gedragen voor de
			 nakomelingschap, dat is: voor ons!
		  Want, nog-eens: wy lyden aan de gevolgen van de
			 biologie die voor eeuwen op onze voorouders is toegepast!
		  Meent men dat de theologen kans hadden gezien hun zotternyen
			 aan-den-man te brengen, wanneer niet het Mensdom sedert vele geslachten ware
			 voorbeschikt tot geloof? Wie de geschiedenis bestudeert, zal weldra
			 begrypen dat we waarlyk geen biologische séances hoeven by te
			 wonen, noch proeven te nemen met oude vrouwtjes op de markten, om te weten hoe
			 zekere lieden 't aanleggen om denkvermogens te bederven en wilskracht te
			 verlammen.
		  
		  ‘M'n been slaapt’ zeggen wy, als de zenuwen gevoelloos
			 zyn geworden door lange onbewegelykheid of aanhoudende drukking.
		  
		  Zoo heeft het verstand van de Mensheid sedert eeuwen
			 ‘geslapen’ stomp-geklemd onder de nachtmerrie die de eerste
			 ‘Beschavers’ ons op hoofd en hart wierpen! 't Monster ligt daar nog
			 altyd, en belemmert de beweging. Zoolang we ons niet vermannen om wakker te
			 worden, en den last van ons te werpen die den ademtocht van den geest stremt,
			 blyven wy de slachtoffers van de sprookjes waarmee hemelgelukzoekers ons
			 geslacht sedert eeuwen in-slaap wiegden. De zotste ongerymdheid nemen wy als
			 mogelyk aan. De onmogelykheid zelf vinden wy allernatuurlykst. De overgang van
			 niets op iets, stuit ons niet. Het komt ons heel verklaarbaar
			 voor - en zelfs duidelyk! - dat 'n God sedert oneindigen tyd z'n Almacht
			 gebruikte om zich te vermaken met... niemendal. De vraag van woutertje
			 (ideen IIb, blz. 36) ligt voor de hand, en 't is wel zonderling
			 dat die vraag niet meer gedaan wordt. Ik ga 
{==317==} {>>pagina-aanduiding<<}
 nu al den anderen
			 onzin onzer scheppingsgeschiedenis voorby, omdat het wyzen hierop gemeenplaats
			 werd, zonder evenwel - en dit is alweer zeer vreemd, en slechts te verklaren
			 door den vreeselyken invloed van de biologie! - zonder den moed
			 meetedeelen al dien onzin ruiterlyk te verklaren voor wat zy inderdaad is.
			 Wetende dat we droomen, droomen we voort. Het al te gemakkelyk kritizeeren
			 mag ik nu te eerder overslaan, omdat het op dit oogenblik niet zoozeer m'n doel
			 is sprookjes te ontleden, als wel optewekken tot het verbreken van de
			 begoocheling die ons zulke sprookjes doet aannemen als gezonde taal.
		  Een onverschoolde knaap van tien jaar zou verbaasd staan over de
			 zotterny die men kan wysmaken aan menschen van zes voet, met baard, knevel,
			 maatschappelyken invloed en papa's-rang. Hy zou meenen in 'n gekkenhuis
			 verdwaald te zyn. Om dit gekkenhuis voor 'n vergadering van verstandigen
			 aantezien, moet men zeker soort van Onderwys genoten hebben, dat is: men
			 moet zelf gebiologeerd zyn.
		  M'n schaamte over de botheid waarmee ik aanvankelyk over 't hoofd
			 zag dat de voor nieuw uitgegeven biologie 'n oude zaak was, behoorde
			 door zeer velen gedeeld te worden. Ieder toch weet by-ondervinding, hoe byv.
			 het lang staren op 'n enkel punt, de oogen verblindt. Hoe 't al te lang
			 voortzetten van eentonigen arbeid ‘suf’ maakt. Hoe 't onophoudelyk
			 voor- of nazeggen van denzelfden klank, ons in slaap wiegt. Enz. Is alzoo het
			 prevelen van gebedjes en 't naseuren van zinnelooze liederen iets anders dan
			 't: ‘maak ze onderdanig, Herr Schulmeister’ van den
			 mecklemburger edelman?
		
		
		  893.

		  Het lust my 'n gansche bende vyanden te bekeeren tot getuigen voor
			 deze stelling, en daarom wil ik trachten 'n bladzy lang protestant wezen. Om de
			 inspanning niet te moeielyk te maken, wordt de drukkery verzocht niet nauw te
			 zetten.
		  
		  Lieve medeprotestanten, wy vinden de katholieken dom, niet waar? Hoe
			 is 't mogelyk, vragen wy, al de ongerymdheden die er worden geleeraard in die
			 kerk, optedringen aan 't verstand? Een bezoek in 'n katholiek bedehuis zal ons
			 't antwoord leveren op deze vraag, en we kiezen daartoe ditmaal by-voorkeur 'n
			 oogenblik van biologische voorbereiding. Over de toepassing van de kunst, door
			 't werken op de zinnelykheid, hoop ik by 'n andere gelegenheid te
			 spreken. Om straks met muziek, zang, wierook, standbeelden en schilderyen, de
			 zinnen behoorlyk intenemen, moet eerst het oordeel 
{==318==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 weerloos gemaakt worden.
		  We treden alzoo de Kerk binnen, terwyl er geen dienst is.
		  
		  Zie daarginds dat oude mannetje, knielend op 'n bidstoeltje. Al wat
			 in hem buigen kan, is gebogen. Nek, rug, knieen, elboog, polsgewricht,
			 vingers, duim... ik ben zeker dat-i ook z'n teenen kromt, maar heb geen lust
			 het te onderzoeken.
		  En z'n hart? Daarvan weet ik niets. Ik gis dat het weinig deel neemt
			 aan de algemeene krimpmanoeuvre.
		  Ook de weinige haren die den stumpert overbleven, krommen zich niet.
			 Ze hangen sluik over de handen waarop 't gezonken hoofd rust.
		  En de lippen bewegen zich. Ze fluisteren. Ze spreken tot God.
		  Wat ze zeggen? Een oppervlakkig beoordeelaar zou op 't denkbeeld
			 komen dat het 'n geheim moest blyven tusschen die twee. Maar wy weten beter,
			 want we lazen de boekjes waarin alles gedrukt staat wat de man vertelt. Hy
			 mompelt honderdmaal achter-een 'tzelfde. Z'n zielzorger heeft 'm
			 eenige ave's opgegeven, om de vreeselyke werking tegentegaan van dat
			 misdadige stukje worst... op verleden vrydag! Of 'n paar dozyn credo's, 
			 om 't weerspannig gemoed te straffen voor 'n onbescheiden vraag... 
		  Onjuist gegist! De man is te oud, te verkerkt voor zoo'n misdaad.
			 Stellen we dat z'n kleinzoontje ontevreden was met Genesis en
			 Verlossing, en dat de oude suffert boete doet voor 't verwaarloozen van
			 de tucht... 
		  Misschien ook bestal-i de kas van z'n meester voor eenige centen, en
			 likwideert nu - 't oneerlyk verkregen goed terug gevende, dit moet ik erkennen!
			 - de rekening met 'n paar ‘engelsche’ groetenissen...
		  Och, wat komt het er op aan, wat-i misdeed! We zyn nu eenmaal zoo
			 geschapen dat er altyd iets aan ons hapert, en 't zou al 'n heel domme pastoor
			 moeten wezen, die niet steeds gelegenheid vond z'n patienten te beduimelen met
			 wat kontritie. Zyn er niet altyd zielen te lossen uit het Vagevuur? Blyven er
			 niet velen onbekeerd? Lydt niet de Heilige Vader aan allerlei staatkundige
			 ongemakken? Logeerde niet onlangs nog prins umberto - o
			 heiligschennis! - op 't Quirinaal, alsof 't zoo behoorde? Werden niet dezer
			 dagen uit de kerk te Wiesbaden alle preciosa gestolen,
			 zoodat de Heilige Maagd byna naakt staat... en nog ik weet niet hoeveel duizend
			 gulden aan Sint-pieterspenningen daarby? In 't kort, blyft er niet
			 altyd veel te bidden, veel te boeten? En al werd de bidder zelf op-eenmaal
		  	vroom zonder vlek, al supprimeerde men vage-
{==319==} {>>pagina-aanduiding<<}
vuur, prins umberto en alle mogelyke diefstallen... zou niet
			 ook dan nog de aanleiding tot bukken, buigen, bidden, boeten, en... biologie
			 blyven bestaan door de vrees dat God ons - als St elegius
			 (966) - door verregaande zondeloosachtigheid wou
			 verzoeken tot hovaardy? Hy is er toe-in-staat, waarachtig! Dit weten we nu
			 eenmaal uit Genesis.
		  We zyn dus volkomen gerost dat er ten-allen-tyde wat te prevelen zal
			 overblyven voor 't oude mannetje met sluik haar... 
		  
		  Zie, hy is gereed. En - o, wonder! - hy kan loopen. Toen we hem daar
			 zoo in-eengekreukeld zagen, maakte hy den indruk van 'n lamme. Hy loopt
			 waarlyk! Maar z'n verstand bleef liggen. Dit is duidelyk voor elken
			 protestant.
		  
		  De deur piept... 'n vrouwspersoon treedt binnen met 'n mand
			 linnengoed. Ze is waschvrouw. Met 'n handigheid als soldaten die geweren aan
			 rotten zetten, plaatst ze haar korf in 'n hoek, en valt neer op de eerste
			 knielplaats de beste. In één minuut is ze gereed. Ter-nauwernood
			 had ze den tyd, haar Lieven-Heer te vertellen dat... ja, wat? Die bleekster
			 neemt den Hemel met storm. Ze schynt weinig dooie familie te hebben, en weet
			 niets van italiaansche koekkoeken die hun eieren leggen in 'n gewyd nest. Ook
			 at ze geen worst op verboden uur. Misschien had ze 'r geen!
		  Ook zy kan loopen, waarachtig! Vlug neemt ze haar mand op, en ylt er
			 mee weg. Ze gaat aan 't wasschen, stryken, styven... de ziel is kant en
			 klaar! Eén onnoozel halskraagje kost haar meer moeite dan de heele
			 zaligheid.
		  
		  Die oude vrouw daarginds is bezig 'n zoon te redden uit de klauwen
			 van den Satan. De jongen is liederlyk, en ‘doet’ al sedert drie
			 paaschfeesten z'n geloof niet. 't Is de moeite waard daarvan werk te maken, en
			 maria moet al heel koppig wezen, als ze geen verandering brengt in
			 zoo'n stand van zaken. Sedert vele maanden zit de beangste moeder dagelyks uren
			 op die plek, en bidt... bidt... bidt! Zou men niet lust krygen zoo'n
			 kwâjongen op water en brood te zetten?
		  
		  Wat heeft die man in de kerk te doen, de man die daar 'n omgang
			 houdt, telkens eenige minuten stilstaand voor 'n schilderytje? Hy is winkelier
			 - in sterke-drank naar 't schynt, maar dit hindert de godzaligheid niet - en de
			 zaken gaan slecht. Z'n konkurrenten snoepen hem de klanten af. Tot herstel
			 heeft-i 'n middeltje bedacht, dat zeker helpen zal. Twaalf paters daags
			 voor elke statie van 't lyden ‘onz' Heeren.’ We 
{==320==} {>>pagina-aanduiding<<}
 luisteren:
		  
		  - En vergeef ons †... sluiten na elven, policie...
			 niet in verzoeking †... water in jenever... onze Vader.
			 †... als 't maar gefiltreerd is... wil geschiede †... ik
			 borg nooit weer... amen †... da's driemaal! Onze Vader
			 †... 't zal me benieuwen of 't helpt... van den booze †...
			 die ander heeft het ook gedaan... dagelyksch brood †...toen
			 stierf z'n oom... erfenis!... onze schuldenaren †... 'n andermaal
			 in 't latyn... en verlos ons... 
		  
		  Nu, ik heb er niets tegen. Lieve geestverwanten, eerlyke,
			 poëtieke protestanten, noemt ge niet met my al dat volkjen idioot?
			 En zyt ge 't niet met my eens, dat het middel om die lieden te bewegen tot al
			 dat zinneloos geprevel, hoofdzakelyk gevonden wordt in dat prevelen
			 zelf? Wie dit betwyfelt, neme met zichzelf de proef, en herhale honderdmaal
			 dezelfde fraze. Hy zal beseffen hoe de niet gewaarschuwde door aanhoudende
			 ontoefening van die soort het verstand verliest.
		  En alweer zyn er fouten in m'n schetsje. Die laatste kerel was niet
			 geheel zinneloos. Hy hield de zaken in 't oog. De man is byna ryp... om
			 protestant te worden, modern misschien... 
		  
		  Nu mag de zetter z'n letters weer zoo nauw samendringen als-i
			 verkiest.
		
		
		  894.

		  Ik moet 'n aanmerking beantwoorden die ik te-gemoet zie van de
			 katholieken. Ze zouden kunnen beweren dat ik onrechtvaardig was in 't kiezen
			 van m'n modellen. Waarom 'n oud mannetje met sluik haar? Waarom onaanzienlyke
			 besjes? Waarom 'n arme waschvrouw?
		  Lezer, om niet te liegen mòcht ik geen fyner modellen kiezen.
			 Het smart my, maar 't is zoo! Liever had ik aristokratische zotterny
			 ten-toongesteld, doch de waarheid is dat de aanzienlyken zich terugtrekken van
			 zoodanige publieke manifestatien hunner meening. In zeer letterlyken zin is 't
			 katholicismus het Evangelie der armen. In alle landen waar ik kerken
			 bezocht - en ik verwaarloosde nooit de gelegenheid daartoe - merkte ik op dat
			 openbare vroomheid tot de onfatsoenlykheden begint te behooren. Wel bezoeken
			 nog altyd sommige personen uit hoogeren stand de mis - en ook dit slechts in
			 geringe verhouding met de lagere klassen - doch dat prevelen van gebedjes
			 buiten de eigenlyke diensturen schynt niet meer du monde te zyn. Ik kan
			 ieder die de juistheid van deze opmerking betwyfelt, 'n gemakkelyke manier
			 aan-de-hand doen om hiervan zekerheid te verkrygen. Men stelle 
{==321==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 zich op den weg van 'n beevaart naar Kevelaar, of van 'n processie in de
			 Rynlanden, en zal ontwaren, niet alleen dat de aanzienlyken zich onttrekken aan
			 zulke vertooningen, maar dat zelfs de middelstand zeer schraal - ik durf
			 zeggen: byna in 't geheel niet - vertegenwoordigd is. By de protestanten is 'n
			 dergelyk verschynsel waartenemen. (704)
		  En meer nog. Ook zonder van stand te spreken, en nu eenmaal
			 aannemende dat het de geringe klasse is, die by voortduring de akteurs levert
			 voor zulke schouwspelen, viel het me in 't oog dat de menschensoort welke
			 daaraan deelneemt - vooral in groote steden - zich onderscheidt door iets
			 byzonders. Lang zocht ik te-vergeefs naar 'n woord om dat byzondere te
			 beschryven.
		  Ik woonde te Keulen tweemaal zoo 'n processie by. Met
			 belangstelling nam ik waar, wat zich op 't gelaat van de opgeschikte priesters
			 vertoonde. Geen hunner lachte als-i 'n kollega aanzag, en... ik begreep
			 dit. Ik voelde medelyden met hen. Want inderdaad, er lag op de gelaatstrekken
			 en in 't heele voorkomen van de menigte die hen volgde, iets bouwvalligs, iets
			 onwelvarends, 'n protest tegen den beweerden bloei van 't ‘geloof’
			 dat me treurig stemde als by 't betreden van 'n bouwval, en dat ook de
			 voorgangers van de schare met weemoed moet vervuld hebben. Of weerhielden zy
			 den klassieken augurengryns om andere redenen? Waren zy de eenigen die niet
			 bemerkten wat elk ander zoo duidelyk in 't oog viel? Ik hoorde 'n hollandschen
			 reiziger die de vertooning bywoonde, tot z'n vrouw zeggen:
		  
		  ‘Er is geen enkel gaaf gezicht by. Ze zien er allen uit of
			 ze... 
		  
		  ‘Niet gaaf’ was me genoeg. 't Wàs zoo! Elke
			 toeschouwer moet verbaasd staan over de zonderlinge fysionomien die men by
			 zulke gelegenheden te zien krygt, en over 't byna volslagen gemis van 'n
			 dragelyk gelaat. Ik erken dat dit niet van stipte toepassing is op de vrouwen.
			 Daaronder waren enkele gewone gezichten, doch wat de mannen aangaat, kwam 't me
			 voor... lezer, ga eens kyken En als ge teekenaar zyt, vul dan met uw stift aan,
			 wat ik niet beschryven kan, of liever niet beschryven durf, omdat men my zou
			 verdenken van overdryving.
		  Dagen daarna zweefden me al die gedaanten voor de oogen. En daarby
			 de twee voornaamste typen van priesterkoppen, de welvarende pater-goed-leven's
			 en de bleeke zinnebestryders... die niet altyd overwinnaars zyn in hun
		  	onnatuurlyken stryd. Nooit vergeet ik den blik waarmee de aartsbis-
{==322==} {>>pagina-aanduiding<<}
schop by 't verlaten van de kathedraal, de kudde monsterde die hem volgen
			 zou. 't Kwam me voor, dat-i klaagde: ‘zyn dàt de schapen, o Heer,
			 die ge my te weiden geeft?’ De man scheen ontevreden, en deelde den zegen
			 uit, alsof 't eigenlyk jammer was van de goeie waar.
		  Ik moet dan ook erkennen dat de fyne hoogst-intelligente trekken van
			 
			 paulus melchers getuigenis
			 aflegden van 'n ziel die te goed kon zyn voor zóó'n funktie. Maar
			 wie, wat, kan hem dwingen aartsbisschop te blyven? Overtuiging? 't Is my een
			 raadsel.
		  Hoe dit zy, m'n hoofdindruk was medelyden. Medelyden met
			 herders en schapen beide. Ik vervloekte de aanzienlyke of welvarende
			 katholieken die de zorg voor de betrekking tusschen Hemel en Aarde, zoo
			 onbroederlyk doen neerkomen op 't gepeupel.
		  Ziedaar voorzeker 'n troepje menschen dien men zonder vrees voor
			 onbescheiden vragen, kan vertellen: er was eens niets, en... zie,
			 op-eenmaal kwam er wat! Zy erfden de biologische voorbeschiktheid van hun
			 vader. Deze van ouders en grootouders... 
		  En zoo is 't gegaan dertig geslachten lang!
			 Noot van 1876. De lezer zou zich moeten
				haasten om van die optochten nog iets te zien, althans in Duitschland. Reeds nu
				worden de processien aan velerlei belemmeringen onderworpen, en ik verneem dat
				er plan bestaat, ze weldra geheel te verbieden. Of dit billyk is, laat ik daar.
				Over 't geheel houd ik de vervolging van de katholieken, zoo als ze thans in
				Duitschland aan de orde is, voor niet vereenigbaar met de voorrechten die nog
				altyd aan goddienery over 't algemeen worden toegekend. Zoolang de Staat
				er 'n officieelen God op nahoudt, zie ik niet in waarom de protestantsche God
				meer recht op bescherming hebben zou dan de katholieke God. En wat zulke
				optochten aangaat, ze worden geduld van liedertafels en dergelyke
				vereenigingen, waarom dan niet van de arme luî die daarmee hun
				‘geloof doen?’
Ook't verjagen van de Jezuïten komt me
				onrechtvaardig voor, en niet zeer handig uit 'n staatkundig oogpunt. 't Heeft
				er veel van, of men die menschen vreest. Bovendien, waarom hen te
				verheffen tot iets als martelaren? De ware manier om geestdryvers van die soort
				onschadelyk te maken, zou bestaan 10 In ignoreeren.
				20 In volkomen vryheid van schryven, prediken en handelen. behoudens
				hun onderworpenheid aan algemeene wetsbepalingen. Zoolang er voor
				godverkondigers - protestantsche of katholieke, om 't even - afzonderlyke
				wetten bestaan, zal't Volk die heeren blyven aanzien voor iets byzonders.
				Vervolging werkt altyd nadeelig. De Staat behoorde zich te bepalen tot
				niet-beschermen. De uitbreiding en 't standhouden van de pest der
				geloovery, is te wyten aan den officieelen stempel dien de Regeeringen daarop
				drukten. Deze opmerking geldt, wat het christendom aangaat, van den
 ‘grooten’ Konstantyn af, tot op onzen
				tyd toe. Zoolang men de ingezetenen belastingen doet opbrengen, waaruit het
				verdommen van de menigte bekostigd wordt, is er weinig beterschap te
				hopen.
Misschien zal 't den lezer belang inboezemen, te vernemen dat er
				ten-opzichte van die belasting in Duitschland 'n methode wordt gevolgd, die
				voorzeker de voorkeur verdient boven de nederlandsche manier. De
				‘Kirchensteuer’ namelyk wordt omgeslagen door de
				kerkelyke-gemeentebesturen, waaruit volgt dat het ieder vrystaat zich aan de
				betaling daarvan te onttrekken. Dat evenwel - vreemd genoeg - de
				Ryksontvanger belast is met de inning, doet nu niet ter-zake. Toen de
				‘Vorstand’ der protestantsche gemeente
				te Wiesbaden my 'n aanslagbillet toezond - ik weet niet naar welke
				aanleiding want ik had me nooit voor ‘evangelisch’
				uitgegeven, gelyk hier de officieele benaming van de protestanten is - vroeg ik
				dien Kerkeraad schriftelyk of ik volgens de wet verplicht was, my voor een der
				hier bestaande gemeenten te verklaren? ‘Ik ben geen Christen,
				betuigde ik, maar als ik door de wet genoodzaakt word my aan 'n bepaalde
				gemeente aantesluiten, dan kies ik - onder protest tegen den dwang - 't
				katholicismus. Geenszins omdat ik me vereenig met de leerstellingen van die
				kerk, maar omdat ze goedkooper is, naar ik verneem.’ Dit was zoo. Hoe
				groot het verschil was, weet ik niet meer, maar de heeren protestanten eischten
				maar eventjes 'n bedrag gelykstaande met zestien procent van de
				belasting die 't grandioze Duitsche Ryk van my vorderde, het
				Duitsche Ryk met z'n keizerlyke hofhouding, z'n prinsen, maarschalken,
				generaals, vestingen, legers, bureaukratien, afkoopgelden, apanages, enz. enz.
				Men ziet hier 't woord van den dichter bewaarheid: die Kirche hat einen
				grossen magen! Voor ik - heel voorwaardelyk altoos - aanbood het
				katholicismus te kiezen, informeerde ik tevens naar den prys van andere
				‘gelooven’ want zie... ik helde over naar 't Jodendom. Maar ach, de
				Israëlieten waren er nog slechter aan toe! Ze betalen... honderd
				procent naar den maatstaf van de Ryksbelasting! Zóó duur zal dat
				geloof in de dagen der aartsvaders niet geweest zyn!
Op m'n vraag of 't
				kiezen van 'n gezindheid wettelyk voorgeschreven was, ontving ik geen antwoord,
				maar in-plaats daarvan, 'n jaar daarna op-nieuw 'n aanslagbillet. Ik herhaalde
				m'n vraag. Antwoord kreeg ik alweer niet, doch nu sedert lang reeds heeft men
				my met rust gelaten. Dit had ik voorzien, want ik begreep dat de heeren
				‘evangelischen’ geen lust zouden voelen om hun konkurrenten in
				geloovery 'n finantieel voordeeltje te bezorgen.
Sedert eenige maanden
				overigens is 't innen der kerkbelasting van de katholieken, aan de
				Ryksontvangers verboden, maar wel blyven die Staatsbeambten nog altyd de zeer
				gehoorzame kassiers, boodschaploopers en deurwaarders van 't
				protestantismus.
{==323==} {>>pagina-aanduiding<<}

		
		
		  895.

		  Nog heden-ten-dage leeren de kinderen van de moluksche Alfoeren
			 psalmen van buiten. Zulk geprevel stemt tot niet-begrypen, van die psalmen
			 zoowel - waaronder schoone! - als van iets anders. En dit schynt dan ook 't
		  	doel te zyn. De zendelingen van duizend jaar geleden ge-
{==324==} {>>pagina-aanduiding<<}
bruikten in
			 Europa dezelfde methode.
		  Ziehier 'n modelletje van de deunen waarmee 't verstand van onze
			 voorouders werd in slaap gewiegd:
		  
			 Wol an Drutni min, 
			 Ja bin ich scalc din. 
			 Thin arma Muater min, 
			 Eigan thin isz din. 
			 Finger thinan 
			 Dua ana mund minan, 
			 Her auch hant thian 
			 In thia zungun mina. 
		  

		  Dit pronkstuk van 'n beschavings-formulier is, naar my 'n oud boek
			 verzekert, de vrucht der poëtische gaven van zekeren 
			 ottfried, bygenaamd ‘de
			 Christen-monnik van St-Gallen.’ Hy schynt ook de Evangelien op rym
			 gezet te hebben, 'n werk dat-i opdroeg aan Keizer 
			 lodewyk, zoon van 
			 lodewyk den Godvruchtigen.
		  Wat eigenlyk de zin van dit rympjen is, weet ik niet. Wie 't opzei,
			 scheen te betuigen dat-i voortaan de knecht van Drutni
			  * wilde zyn. Als
			 eerst gevolg van deze nieuwe betrekking, verzoekt-i de H. Maagd haar vinger in
			 z'n mond te steken, en haar hand op z'n tong te leggen.
		  Oppervlakkig zou men meenen dat die Heidenen met weinig tevreden
			 waren. Het hier gevorderd honorarium voor de toetreding tot het Godsryk, is
			 waarlyk zeer gering. De hebzuchtigste auteur zou er geen regel druks voor
			 leveren. En dan nog de onzekerheid of maria doen zou wat men
			 verzocht...
		  Welnu, men vergist zich. Die Heidenen waren niet tevreden met
			 zeer weinig. Ze waren in hun schik met volstrekt niemendal. En deze goedkoope
			 berusting in niets, werd juist bewerkt door de verstomping van den
			 geest, die 't natuurlyk gevolg was van zulke deunen, zegge:
			 wisselwerking.
		  Wat er sedert duizend jaar geschiedde met de Mensheid, 
{==325==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 passen wy thans nog dagelyks op onze kinderen toe. Even als de tegenwoordige
			 Maatschappy nog altyd gebukt gaat onder de nalatenschap van dien
			 ottfried met z'n Drutni, en konsorten, blyven wy levenslang de
			 gedwongen erfgenamen van onze gebiologeerde kindsheid.
		
		
		  896.

		  In de jaarboeken van de krimineele Justitie speelt het bedwelmen van
			 slachtoffers 'n groote rol. Heel moeielyk is 't dan ook niet, iemand te
			 berooven van eigendom, zoogenaamde eer of leven, als men hem vooraf wezenloos
			 en willoos gemaakt heeft. De dief of moordenaar die deze methode toepast, zou
			 al zeer onbescheiden moeten zyn, om zich uittegeven voor 'n 
			 laurens coster in z'n vak, al
			 ontware men dan ook zekeren wedyver van zinnediepte tusschen zyn
			 procédé en de fameuze drukkunst. (Zie een der noten
			 op 
			 527.)
		  Stellen wy dat iemand zich beklaagde over 'n misdadiger die des
			 nachts z'n kamer inbrak, daar alles by-eenzamelde wat van z'n gading was, zich
			 daarmee verwyderde... 
		  
		  - En gy... wat deedt gy! vraagt ieder dien de bestolene 't
			 gebeurde meedeelt.
		  - Ik deed... niets. 't Was me onmogelyk my te bewegen.
		  
		  Wie denkt daarby niet terstond aan slaapdranken, aether,
			 chloroform, aan 't poeder dat de Javaansche dieven door spleet of
			 sleutelgat blazen?
			  *
		  
		  - De dief moet geruisch gemaakt hebben. Dat hadt ge moeten hooren.
			 Ge waart in slaap... ge moest ontwaakt zyn.
		  - Ik sliep niet. Ik hoorde en zag... maar kon me niet
			 bewegen.
		  
		  By deze betuiging blyft het. En de bestolene heeft zich niets te
			 verwyten. Maar nu gaan de misdadigers, 'n schrede verder. Vóór ze
			 aan het rooven gaan, komen ze u verzoeken hun drankjen intenemen, hun
			 aether of poeiertjes optesnuiven... 
		  Ik durf u voorstellen dit verzoek van-de hand te wyzen, lezer, al
			 werd het ingediend met 'n keizerlyke aanbeveling van den zoon des zeer
			 godvruchtigen lodewyks. En voornamelyk richt ik deze waarschuwing tot
			 de protestanten die zooveel wakkerder meenen te zyn dan
			 de rechtstreeksche slachtoffers van onzen ottfried.
		
		
{==325==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  897.

		  Naar myn inzien is het 'n dwaling, te gelooven dat de Hervormers der
			 zestiende eeuw gunstig gewerkt hebben op de Verlichting. Ze veranderden juist
			 genoeg om te doen berusten in het torschen van de nachtmerrie die ons drukt,
			 niet genoeg om optewekken tot het afschudden van dat spook. Wie hieraan
			 twyfelt, vergelyke den zin dien men in katholieke landen aan 't woord
			 ‘liberaal’ hecht, met de beteekenis die daaraan wordt gegeven door
			 protestanten. De protestantsche liberaal spot met monnikenpraatjes. Hy durft
			 nog verder gaan, en verwerpt de leer der praedestinatie. Maar...
			 Genesis, 't scheppen uit Niets, blyft hem 'n waarheid.
		  
		  Hier valt men my in de rede. De modernen verzekeren ons dat sedert
			 'n twintigtal jaren 'n groote verandering heeft plaats gehad. Ze spreken van
			 geologische scheppings-perioden...
		  
		  Nu ja, geloof met steenkool! We kennen dit, sedert
			 zaalberg's preeken, en 't slot van 454.
			 Zoolang men Scheppingen aanneemt, blyf ik beweren dat de slaapdeunen uit
			 de middeleeuwen nog altyd hun werking uitoefenen. En dit is te schadelyker,
			 omdat het ditmaal niet om geld of goed te doen is, niet zelfs alleen om ons
			 pezend verstand, maar tevens om 't beetjen eerlykheid dat misschien kon
			 overgebleven zyn, na al dat karakterloos hofmaken aan 'n God van wien niemand
			 iets weet.
		
		
		  898.

		  De protestanten lachen om den vinger van de H. Maagd dien de
			 nieuwbekeerdevolstrekt op z'n tong voelen wou. Ze hébben daartoe 't
			 recht niet, zoolang zyzelf ‘Gods vinger zoo duidelyk zien in de
			 Historie.’ Ze spotten met het naïf geloof aan de tusschenkomst
			 der Heiligen. Ze mógen dit niet, zoolang zyzelf hun God allerlei
			 bemoeienis met hun zaakjes toeschryven, 'n bemoeienis die vaak in 't koddige
			 loopt, en altyd even ongerymd is. Ze minachten den onnoozele die z'n zaligheid
			 verwacht van priesterlyke absolutie. En zyzelf twisten over de ware natuur des
			 armen lyders van Nazareth, en van gegeten brood. By 't aanschouwen der
			 kerkedienst van de katholieken, roepen ze verbaasd uit: hoe kan men
			 zóó dom zyn? En te-gelyker-tyd richten ze hun kinderen af tot
			 gelyke domheid, door hun op de eerste bladzy in 't groote boek van Onderwys, de
			 zotterny te lezen te geven: er was eens niets, en ziet... op-eenmaal
			 kwam er wat!
		  Dat zyn dezelfde menschen die ons zeer deftig weten te vertellen
			 waar de Batavieren vandaan kwamen. Arme landloopers die hier-en-daar naar
		  	bevind van zaken 'n hutjen op-
{==327==} {>>pagina-aanduiding<<}
sloegen, moeten 'n behoorlyk paspoort
			 toonen, voor men hun durft plaats-geven in de fatsoenlyke Historie. Maar 'n
			 gansch heelal wordt binnengesmokkeld met 'n eenvoudig praatje. De
			 Uniën van Utrecht, 
			 prins willem, gy, ik, onze
			 staatsschuld en de schoone grondwet... dat alles stamt uit Hessenland. We
			 zouden 't ware genot niet beseffen van deze heerlykheden, als we dàt
			 niet precies wisten met dag en datum er by. De heele wereld echter met zon,
			 maan, god en goden - er zyn meer dan één in Genesis: daar
			 wordt van elohim gesproken! - mag uit niemendal gekomen zyn!
		  Ik beweer dat goed onderwys 'n onmogelykheid blyft, zoolang wy onze
			 kinderen gebiologeerd ter-school zenden. Al waren die scholen volmaakt,
			 de voorafgegane verkrachting van 't oordeel der leerlingen staat de
			 ontwikkeling in den weg.
		  De protestantsche geloovery is nog altyd 'n middelyk gevolg van de
			 slaapdeunen waarmee men voor dertig geslachten onze voorouders ten-onder
			 bracht. Het denkvermogen van den knaap schikt zich in ‘wonderbare
			 ebben’ ten-behoeve van Nederland, als men hem te-huis behoorlyk heeft
			 ingeënt met eerbied voor de beestevellen uit Genesis III,
			 vs. 21.
		  En dit alles stelt den onderwyzer in-staat ‘de
			 scheppingsgeschiedenis op z'n gemak in weinig woorden aftedoen’ gelyk we
			 lezen in onzen tekst onder nummer 
			 563.
		
		
		  899.

		  (Het zyn liegt niet, 
			 574.) Het is onze plicht de kluisters van
			 de biologie te verbreken. Als hulpmiddel raad ik aan: onderzoek naar
			 den aard der dingen. Niets klinkt eenvoudiger, en toch... niets wordt meer
			 verwaarloosd.
		  
		  Wie des-nachts, uit benauwden droom half ontwaakt, zich inspant om
			 volkomen wakker te worden, zoekt wryving met de werkelykheid, en eischt daarom
			 rekenschap van wat-i in of buiten zich waarneemt. Hy vraagt: ‘wie ben ik?
			 Wat deed ik gister? Wat is morgen m'n taak? De klok die daar slaat... ik ken
			 dat geluid... twee, drie... ik kan tellen. Dat meubelstuk is de tafel.
			 Ginds staat 'n stoel. Ik weet dit alles: ik ben wakker... ik
			 begryp... ik oordeel. Wat me zoo-even beangstigde, bestaat niet.
			 't Was 'n droom. Het scheen my of ik beklemd zat tusschen vier wanden die op me
			 toeschoven. De ruimte werd al nauwer en nauwer, en... 
		  Daar begint het weer!
		  Niet indommelen! 't Was vandaag Vrydag. Overmorgen houdt heel
			 Duitschland dank- en biddag... waterloo en sedan in
			 één klap... dat zal God pleizier doen! ‘De kerken zyn
{==328==} {>>pagina-aanduiding<<}
 vol... de menigte verdringt zich... Drutni min... scalc din
			 ... zie hoe de wand nadert... straks zal-i... 
		  Niet indommelen! Ik wil wakker zyn. Waarom brandt de
			 nachtlamp zoo flauw? Ze heeft te veel lucht verteerd, en ik ook... 't is
			 benauwd hier... dàt is de reden van m'n gedroom: fluks 't venster
			 open!’ 
		  
		  Wie zich reden geeft van wat-i waarneemt, of zelfs wie
			 zich inspant om die reden te vinden, kan niet gebiologeerd blyven.
		  Een tafel op vier pooten neemt geen duizend pooten aan, om zich te
			 schikken naar 'n droom vol monsters. De onbewegelyke wand treedt niet dreigend
			 op ons toe, omdat wy ons iets akeligs voorstelden. Wie 's-avends een leege
			 portemonnaie op z'n nachttafel legde, zal dien 'smorgens niet gevuld vinden,
			 omdat-i droomde van schatten. De werkelykheid vleit niet, en dreigt niet. Zy is
			 oprecht. Zy is onömkoopbaar. Zy is wáár. Zy - en zy alleen!
			 - Is! Zy is: wat is en was en wezen zal, de
			 konjugatie van 't werkwoord zyn = jehovah!
		  Van dezen jao der Feniciërs heeft men onzen God
			 gemaakt! Wetgevers en Volksleiders verwrongen den wysgeerigen zin van dit woord
			 tot den naam van 'n kinderachtige persoonlykheid. Is 't niet jammer? Wie weten
			 wil hoe dit geschiedde, en waarom, leze de parabels over
			 't Kindermeisje, en den Strikken-leverenden kluizenaar in de
			 Minnebrieven.
		  Noot van 1870. De taal heeft dezen klank
			 bewaard, of liever ze is daarop - viâ dzeus, djoupiter
			 (djao-pater?) Jovis (=jao's) theos
			 (sanskr-germ: theut) en deus, teruggekomen in vele
			 bastert-dialekten (488) die in hun dieu, dio,
			 diou (provençaals) 't oude djao vrywel weergeven. Ook de
			 arabische woorden djin en djiwa zyn waarschynlyk, of misschien,
			 van dezelfde familie.
		
		
		  900.

		  't Is zeer eigenaardig dat in den bybel zelf op zooveel plaatsen, ja
			 byna overal, de ware beteekenis van 't symbool jehovah is
			 bewaard gebleven, of althans overal doorschemert, waarschynlyk zonder dat de
			 priesters zelf, die zich tot steun van hun gezag op dezen klank beriepen,
			 daarvan besef hadden. Men zou 'n lange lyst kunnen maken van al de
			 eigenschappen die aan 'n persoonlyken God worden toegeschreven, en die volkomen
			 van toepassing zyn op de vervoeging van 't werkwooord zyn. Eeuwigheid,
			 Onkreukbaarheid, Alomtegenwoordigheid, Waarheid, Almacht, Alwetendheid... we
			 vinden dat alles in den aard der dingen, in het ???, het
			 alles waarmee de Grieken de Natuur trachtten aanteduiden. Maar by Joden
		  	en Christenen zoowel als by die Grie-
{==329==} {>>pagina-aanduiding<<}
ken zelf, hebben Priesters en
			 Volk dien pan verknoeid tot 'n godje met bokspooten en allerlei
			 zonderlinge attributen.
		  Had misschien 't voorschrift: ‘gy zult u geen gesneden
			 beelden maken!’ de strekking om zoodanige wanbegrippen te voorkomen?
			 Ik wilde dit gaarne gelooven, maar 't valt moeielyk. Een weinigje opheldering
			 van dit verbod zou de zaak aannemelyk gemaakt hebben, en deze opheldering werd
			 niet gegeven. In den mond van den priester die belang had by 't bestaan van 'n
			 persoonlyken god, zou ze dan ook hebben gelyk gestaan met zelfmoord.
			 Mozes, die hoogstwaarschynlyk was ingewyd in de Egyptische mysterien,
			 zag geen kans z'n roeping als Volksleider te volbrengen, zonder dat volk te
			 bedriegen met 'n ‘Heer’ die zich alleen aan hèm openbaarde,
			 en allerlei voorschriften gaf welke hem - mozes zèlf namelyk! -
			 doelmatig voorkwamen.
		  
		  De Volkeren zyn nòg zoo. Ze willen bedrogen zyn. Ze
			 willen dienen, goddienen... 
		  
		  Waarom dan niet den ryken, grooten, machtigen jehovah
			 aangebeden, hem gediend in geest en in waarheid?
		  
		  Hy regeert. Hy geeft regen, zonneschyn, wasdom,
			 aan wie ‘onder opzien tot Hem’ ploegen, zaaien en wieden.
			 Hy is 't die in den donder spreekt, en niet minder in 't geruis van de
			 vlietende beek. Niet minder vooral ook in de stilte, vaak duidelyker te
			 verstaan ‘voor wie ooren heeft om te hooren’ dan 't
			 gesproken woord. Hy is de Schepper, de Onderhouder, de Meester van 't
			 Heelal, ‘waarin geen muschje ter-aarde valt tegen zyn 
			 wil.’ Hem is de aarde een ‘voetbank
			 zyner voeten.’ Zyn heerlykheid ‘wordt
			 door de Hemelen verkondigd.’ Hy is 't die machtigen
			 verlaagt, en nederigen hoogstelt.’ Hy troont, wy
			 knielen... 
		  
		  Wie de eigenschappen van 't zyn zou willen beschryven, kan
			 daartoe een byna onbepaald gebruik maken van de terminologie des bybels. Byna
			 overal zal men overdrachtelyke waarheid vinden. Zoodra echter schilders
			 of beeldhouwers hun kunst daarop toepasten, waren ze uit armoed van middelen
			 ter uitdrukking, genoodzaakt die beeldspraak door hun poppetjes te bederven.
			 Noot van 1876. En de dichters! Maar
				kunnen zy 't helpen als idee 
				900 wordt opgenomen alsof daarmee 't
				pantheïsmus verdedigd werd in de letterlyke beteekenis van
				't woord? Alsof namelyk alles, d.i. alle stof, god wezen
				zou en als god moest worden aangebeden? Er is geen God,
				en er valt niets te aanbidden. Ik beweer slechts dat de eigenschappen van al
				wat bestaat nauwkeurig overeenstemmen met de hoedanigheden die door oude
				Zieners - hierin  meer natuurfilozofen dan zyzelf wisten
				misschien - aan 'n persoonlyken God werden toegeschreven, en dat het
				bestudeeren van die hoedanigheden in de plaats treden moet van idiote
				aanbidding. De ware ‘tempel van ceres’ is 'n
				landbouwkundige school. Men bewyst hulde aan den donderenden
				jupiter en den blazenden aeolus door 't oprichten van
				'n meteorologisch instituut. Sluiten deze zegswyzen de bedoeling in, dat
				men aan ceres, jupiter, aeolus gelooft? Of... dat men graan,
				electriciteit en wind - d.i. de stof - als goden vereert?
				Immers neen! Ik moet hier deze waarschuwing wel plaats geven, omdat er door hen
				die in 'n persoonlyken God gelooven, zoo dikwyls valsche munt wordt geslagen,
				uit het verwringen der beteekenis van 't woord pantheïsmus. Ook de
				vry-algemeen verkeerde opvatting van 't woord: materialist, weten
				sommigen te gebruiken tot iets insinueerends. Zie, byv. in de Noot op
				blz. 307, het praedikaat dat prof. 
				doedes den godloochenaar 
				büchner geeft.
				Waarschynlyk om de geloovers eens terdeeg aan 't rillen te helpen, wil het daar
				eigenlyk zeggen: de stommerik büchner die z'n
				knien buigt voor 'n handjevol stof, voor 'n hoopje drek.’ Nog altyd
				de methode van 't neuswys abrahammetjen in z'n donker hol! En nog altyd zyn er
				suffe terach's in overvloed, die zich laten bedotten.
De heeren
				professoren in... niemendal, konden 't weten als ze wilden, dat noch de
				‘materialist’ stof aanbidt, noch de
				‘pantheïst’ alles. Ze ‘aanbidden’ in 't
				geheel niet. Er valt voor den navorscher en denker heel wat ànders te
				doen.
Doch al ware dit anders, 't zou inderdaad moeielyk zyn, 'n voorwerp
				van ‘aanbidding’ te bedenken - reëel of fantastisch, om 't
				even! - dat minder aanbiddenswaardig wezen zou dan de leelyke bybelgod. Nooit
				is er tegen de nietigste, onzinnigste of afschuwelykste ‘af- en
				drekgoden’ iets ingebracht, dat niet in nog hooger maat op
				hèm van toepassing wezen zou. Een deïst moet den bybel
				godslasterlyk vinden, en de stryd tegen 't geloof aan den daarin
				geschilderden God is hem 'n daad van...godsdienst! De lezer weet dat
				myn godsdienst me voorschryft, 'n wyde schrede verder te gaan. Zoo zyn
				er velen, maar ze durven 't niet zeggen, omdat by ongeloof de neering
				verloopt.
		
		
{==330==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  901.

		  Ik beweerde dat er zooveel bedorven werd door verkeerde opvatting
			 van symbolen. Toch zeg ik niet: ge zult u geen beelden maken. Maar wel dring ik
			 op voortdurende waarschuwing aan: dat het zichtbare slechts onvolkomen
			 voorstelling is van wat de dichter of kunstenaar met zynbeelden
			 bedoelde. Niet alleen vergaten telkens de priesters - voor-zoo-ver ze
			 eerlyk waren - dat het Volk dom is, maar byna zonder uitzondering
			 maakten zy zichzelf tot Volk. En de oneerlyken kweekten uit eigenbelang
			 die domheid aan.
		  Zoodanig misverstand vinden we overal en altyd! De eigenaardigheid
			 van den dichter, om by-wyze-van-spreken persoonlykheid toetekennen aan
			 zaken of indrukken, verleidde de hoorders tot het ernstig
		  	personificeeren van de behandelde on-
{==331==} {>>pagina-aanduiding<<}
derwerpen. Waar 'n
			 volksvoorganger aandrong op 't vereeren van ceres, daarmee bedoelende
			 dat men den landbouw niet verwaarloozen zou, ontwaarde hy weldra dat men z'n
			 raad in den wind sloeg door 't oprichten van tempels waarin poppen geplaatst
			 werden die zekere godin moesten voorstellen. Er werd meer getimmerd, gemetseld,
			 gebeeldhouwd - en vooral gebeden! - dan gewied. In-plaats van mest en
			 zaadkoorn, schafte men zich wierook aan, en de os die goeden dienst had kunnen
			 doen voor den ploeg, werd geslacht in den tempel waar altyd priesters gereed
			 stonden daarvan 't beste te nemen. En dit is alzoo gebleven tot op dezen
			 dag!
		  
		  Het knielen voor den jehovah, wiens dienst ik zeer hartelyk
			 aanbeveel, bestaat in 't navorschen van zyn wil, d.i. in 't
			 onderzoeken van den aard der dingen. De ware dienaar van dezen God stelt
			 belang in al wat is. Hierin betoont-i z'n vroomheid! Hy haat
			 onmogelykheid, ongerymdheid, leugen. Dit is zyn stryd des geloofs! Hy
			 tracht te doorgronden welken weg 't bestaande langs ging om te worden.
			 Dit is zyn Genesis! Hy voorspelt uit het waargenomene, wat worden
			 zal. Hierin ligt zyn zienerschap!
		  Naar myn innige overtuiging is 't geloof in 'n persoonlyken God,
			 niets anders dan een uit misverstaan voortgesproten misverstand. (552, slot. 
			 772, 
			 779.)
		
		
		  902.

		  ‘'t Is zeer moeielyk zich juist uittedrukken.’ Ik
			 gebruikte herhaaldelyk de woorden: natuurwetten, eischen van den aard der
			 dingen, logische noodzakelykheid, enz. Zullen ook deze uitdrukkingen
			 verkeerd worden opgevat? Zal men, na twee, drie geslachten - langer tyd is er
			 niet noodig om 'n waarheid tot leugen te verwringen, vooral indien daarby 't
			 offeren van de eerstelingen der kudde kan worden te-pas gebracht! - zal men my
			 maken tot den boodschapper van 'n nieuwe godin? Zal ze Logika heeten? Of
			 Noodzakelykheid? Of ??????? Of
			 isis? Zal 't 'n God zyn? Een herdruk - met ophelderende noten dan! -
			 van den ouden jao misschien?
		  Wie dit alles zou uitgeven voor nieuw, is 'n leugenaar. En wie 't
			 Volk wysmaakt dat de nieuwe godheid lust heeft in ossen, is 'n leugenaar. En
			 wie haar tot 'n pop maakt, omhangen met pronkgewaad, en wie voorgeeft haar te
			 vereeren met liedjes en wierook, en wie in haar naam zichzelf of anderen
			 martelt, en wie z'n kinderen kretinizeert om haar genoegen te doen... ik zeg u:
			 hy is 'n leugenaar! Hy liegt tegen de achtbaarheid en de eischen van den
			 oud-nieuwen 
{==332==} {>>pagina-aanduiding<<}
 god dien-i beweert te willen dienen.
		  Mocht de benaming van leugenaar wat hard klinken, ik ben er tevreden
			 mee, die aanstaande profeten onnoozel te noemen. Dit is my
			 één!
		
		
		  903.

		  Vanwaar toch komt het, dat we redelyk wel geslaagd zyn in 't
			 ontleden van den zin der meeste grieks-mythologische vertellingen, en
			 onzen eigen jehovah nog altyd zoo plat-letterlyk opvatten?
		  
		  Elke schooljongen weet dat de stryd tusschen poseidoon en
			 pallas-athene de zinnebeeldige voorstelling is van de voordeelen des
			 vredes. De olyftak wordt gekozen boven 't oorlogspaard. 't Verleiden van
			 danaë met behulp van gouden regen, is ons duidelyker dan eigenlyk
			 de goede zeden gedoogen. By de aardige vertellingen van de onaangenaamheden op
			 de bruiloft der ouders van achilles, weet ieder dat hier geen spraak
			 is van 'n eigenlyk-gezegden appel. Het doordringen in den zin dezer
			 parabel was zóó gemakkelyk, dat we dien twistappel hebben
			 overgenomen in ons spraakgebruik, ook waar niet het minste ooft in de buurt
			 onzer bedoeling ligt. De keus van paris, den lichtzinnig-jongen man
			 by-uitnemendheid, die aan 't zinnelyk-schoon de voorkeur geeft boven Wysheid en
			 Macht, heeft waarlyk geen kommentaar noodig, en ook de moraal van al de
			 ongelukken die 't gevolg zyn van die zeer jeugdige en niet heel ongemeene fout,
			 ligt voor-de-hand. Een kronos die z'n kinderen verslindt, gaat ons
			 verstand volstrekt niet te-boven. Ook begrypen we zonder groote inspanning, de
			 beteekenis van z'n attributen: zandlooper en zeis. Wyzelf spreken
			 van den ‘tand des tyds’ zonder juist daarby aan 't gebit van 'n
			 ouden God te denken. Met wat goeden wil verstaan wy de beteekenis van
			 actaeon's dood. De arme jongen, verrast door 't noodlottig
			 geluk diana naakt te zien, werd verscheurd door onbeteugelde dierlyke
			 drift: door ‘z'n eigen honden.’ Zeker, zóó is het!
			 Uit lust om deze waarheid forsch uittedrukken, misteekent de dichter 't
			 karakter van de godin, die - vrouw immers? - geen oorzaak had tot zoo
			 fellen wrok, tenzy ze mager was als onze adele van bladzy zooveel.
		  We zyn alzoo wakker genoeg om 'n zeer groot deel van de
			 zoogenaamd-profane mythologie te begrypen. Waarom nu gebruiken we niet 'n
			 gelyke maat van gezond verstand tot het ontkleeden van den bybelschen
			 God, van de bybelsche parabelen? 't Zou de moeite waard zyn! De
		  	hebreeuwsche dich-
{==333==} {>>pagina-aanduiding<<}
ters, misschien nader staande aan de
			 ur-sprooken, leveren meer stof tot nadenken dan de Grieken en
			 Romeinen, vooral dan de laatsten. By het toenemen van litterarische handigheid,
			 ging de breedte van trekken verloren. Fyne penseelbehandeling nam de plaats in
			 van den oorspronkelyken eenvoud, die naïf was en majestetisch te-gelyk.
			 Wie dit begrypen wil, legge de eerste verzen van onzen Genesis naast de
			 Metamorfozen van 
			 ovidius... twee litterarische
			 prachtstukken! Met moeite bestryd ik den lust ze te kommentarieeren als
			 zoodanig, en misschien doe ik 't later.
		
		
		  904.

		  Voor heden mag ik niet verder gaan dan te onderzoeken welk antwoord
			 'n onderwyzer moet geven aan den knaap die naar 't subjekt vraagt van 't
			 woord dixere waarmee ovidius z'n
			 vyfden regel begint?
		  De dichter namelyk verhaalt dat er eenmaal, vóór er
			 zee of land bestond (ante mare et terras) 'n ruwe verwarde klomp was
			 (rudis indigestaque moles) waarin alle grondstoffen dooreengemengd
			 lagen. Van dezen klomp geeft-i 'n beschryving - die almede aanleiding geeft tot
			 allerlei vragen - na alvorens gezegd te hebben: quem dixere,
			 chaos, dat noemden ze, dat noemde men,
			 de bajert... 
		  
		  Wie noemde?
		  
		  Er was noch zee noch land. Geen zon, geen maan, geen licht... 
		  
			 Nullus adhuc mundo praebebat lumina Titan, 
			 Nec nova crescendo reparabat cornua Phoebe. 
		  

		  De door elkander wervelende elementen bestreden hun tegenstanders
			 ter wederzydsche vernietiging. Ze verloren hun eigenschappen, of zagen de
			 werking daarvan veronzydigd door eindelooze botsing. Elke hoedanigheid ging in
			 het tegenovergestelde op. Alles was, en toch bestond er niets!
			 Beweging werd door stilstand verboden, maar eeuwige warreling verbrak de
			 onbewegelykheid. Hitte bekampte de kou. Gloed werd door kilheid gedoofd. Vocht
			 verwon droogte. Dorheid zoog 't vocht op. Tegenstand werd door 't weeke
			 verdrongen, en weekheid door 't harde. Het zware had geen gewicht, en 't lichte
			 geen ylheid... 
		  
			 Frigida pugnabant calidis humentia siccis, 
			 mollia cum duris, sine pondere habentia pondus. 
		  

		  Het onmogelyke ‘alles’ was te-zaam genomen 't even
		  	on-
{==334==} {>>pagina-aanduiding<<}
mogelijke ‘niets’ omdat niets zichzelf kon zyn. En
			 van dien loggen klomp zegt de dichter: quem dixere... 
		  
		  ‘Wie zeiden, wie noemden?’ mag en moet
			 eigenlyk de leerling vragen. 0, ik weet dat hy 't niet vraagt! Reeds voorlang
			 verging hem de lust tot onderzoek. Gelyk de boetganger die erwten meedraagt in
			 z'n schoenen, wordt-i beheerscht door geheel andere indrukken dan begeerte naar
			 kennismaking met de bloem die zich vertoont langs z'n weg. De latynsche
			 schryver is hem door partes en scansie zoo onsmakelyk gemaakt, dat
			 zelfs 't besef van mogelyk genot verloren is gegaan. Ovidius schynt z'n genesis geschreven te
			 hebben om hèm modellen te leveren van dactylen en
			 spondaeën. Maar, al blykt hy reeds te verschoold om nu eens
			 by-uitzondering te willen weten wie tegenwoordig was by zoo'n warboel, en
			 nuchter genoeg om dien waartenemen met voldoende koelbloedigheid om daaraan 'n
			 naam te geven, toch heeft-i als leerling in taal, aanleiding om te
			 vragen naar de tertia persona pluralis waardoor dat dixere
			 geregeerd wordt?
		  De onderwyzer vindt de vraag zelf nuchter, en zegt iets van: niet
			 letterlyk opvatten, van dichterlyke vryheid, van de vlucht der verbeelding, van
			 de dramatische noodzakelykheid om al de vermakelyke geschiedenissen die nu
			 volgen zullen, te voorzien van 'n passend begin...
		  By zeer weinig nadenken - doch den jongen die reeds bedorven werd,
			 nog te veel - komt deze tot de overtuiging dat-i veel vragen zou kunnen
			 doen, waarop 'n gelyk antwoord te verwachten is. Ook zonder ander onderwys in
			 natuurkunde dan hem gegeven werd door de praktyk, ziet-i terstond in, dat koude
			 en warmte te-zamen lauwheid moeten voortbrengen, al ware het dat de eerste
			 eigenschap iets anders wezen kon dan 't betrekkelyk gemis van de laatste.
			 Lichtheid zal mindere zwaarte moeten beduiden, enz. Hy begrypt alzoo dat
			 ovidius niet optreedt en niet mag worden aangenomen als
			 Historieschryver der Wording, en is met deze ontdekking volkomen
			 tevreden. Ze baart hem geen angstige droomen van verdoemenis. Hy vreest niet
			 dezen of genen god te hebben beleedigd. Z'n ongeloof of onverschilligheid drukt
			 z'n geweten niet, en zonder grooten schok keert-i tot partes en
			 scansie terug. 't Eenig verlies dat-i lydt, is maar 'n soort van
			 winstderving. Men heeft hem niet gewezen op de letterkundige schoonheid van de
			 Ovidische ‘Schepping’ watdan ook onnoodig zou geweest zyn,
			 indien men hem niet door overmaat van taalkunde onbekwaam had gemaakt die
		  	schoonheid te ont-
{==335==} {>>pagina-aanduiding<<}
dekken zònder hulp.
		  
		  Maar... daar slaat het uur van de kathechizatie. Er wacht hem 'n
			 nieuwe moles. Zonder de minste taalkunde verneemt-i nu:‘dat de
			 aarde woest en ledig was.’ ‘Dat er duisternis lag op de
			 wateren.’ ‘Dat God het licht schiep, en - daarna! -
			 scheiding maakte tusschen dat licht en de duisternis... 
		  
		  ‘En God noemde het licht, dag. En de duisternis noemde hy
			 nacht.’ 
		  
		  Onze leerling herinnert zich dat er onder de vragen die-n-i zoo-even
			 over z'n ovidius te doen had - maar terughield! - ook deze was:
			 vanwaar de god kwam, die in den 21n versregel met 'n machtwoord orde
			 bracht in de zonderlinge verwarring?
		  
			 Hanc DEUS et melior litem natura diremit, 
			 Nam coelo terras, et terris abscidit undas, 
			 Et liquidum spisso secrevit ab aere coelo...  
		  

		  ‘En hy maakte scheiding tusschen de wateren die onder het
			 uitspansel zyn.
		  ‘En God zeide: dat de wateren van onder den Hemel in eene
			 plaats vergaderd worden, en dat het droge gezien worde! En het was
			 alzoo.’ 
		  
			 Circumfluus humor 
			 Ultima possedit, solidumque coercuit orbem. 
		  

		  ‘En God noemde het droge, aarde. En de vergadering der wateren
			 noemde hy zee.’ 
		  
		  Hier is 't: quem dixit, het oude quem dixere, alweer.
			 De leerling behoorde te vragen: wie noemden, wie noemde?
		  
		  ‘Hy noemde de wateren: zee.’ Wie is die
			 hy? Waarom noemde hy! Wat viel er te noemen? Met welk doel? Ging
			 de spraak den mensch vooraf? Moesten de gescheiden grondstoffen 'n naam hebben
			 vóór er wezens bestonden die behoefte hadden aan die namen, ter
			 onderscheiding? Het licht zou Dag heeten... nieuwe naam alweer! Wie had
			 voor dien tyd dat licht: licht genoemd? ‘De duisternis rustte
			 op den afgrond.’ Wat was duisternis voor er licht was? Het
			 licht... de dag? De god die dezen naam gaf, reisde alzoo niet mee met de
			 wenteling der aarde, of van de zon... neen, de zon kwam later. Wat is, zonder
			 die wenteling, een dag?
		  De verwarring waarin dit alles den knaap brengen moet, 
{==336==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 zou byna doen denken dat ovidius met z'n rudis indigestaque
			 moles de hersens van 'n leerling bedoeld heeft, die te-gelykertyd de
			 Metamorfozen mag verwerpen, en de hebreeuwsche Genesis moet
			 aannemen als uitgangspunt van de wysheid die ter zaligheid leidt.
		  
		  ‘Er was oordeel noch goede smaak. Alle eigenschappen losten
			 zich in het tegenovergestelde op. Waarheidszin werd vernietigd door
			 partes, en taalkunde ging verloren in vroomheid. Wie iets begrypen
			 wilde, voelde zich belemmerd door Geloof, en 't genot van dichterlyke
			 voorstelling stikte onder de drukking van de scansie. De majesteit van
			 Genesis kromp in-een door aanraking met Zondenval en Verlossing, en 't
			 verstand werd gesmoord door overlading met duisternissen zonder naam, die men
			 gemakshalve licht noemt. Twyfel werd verjaagd door angst, en zucht tot
			 onderzoek door gewisheid van 't onware. De kerk at de schoolop. De school
			 verwoestte de Rede. En de Natuurkunde... 
		  
		  Ja, zy is de dea ex machinâ die geroepen is
			 alles in orde te brengen. En dit zàl ze!
		
		
		  905.

		  Nog-eens erken ik dat de vragen die ik den leerling in den mond
			 legde, niet gedaan worden. By behandeling van de gewone klassieken wordt-i
			 daarvan weerhouden door de schoolsche kleur waarin ze zich aan hem vertoonden.
			 By 't onderwys in godsdienstzaken schrikt hem de heiligheid af.
		  
		  Indien hy echter vroeg? Indien hy aandrong op
			 verklaring?
		  
		  Elke onderwyzer kan hem zeggen dat geen Romein de vertellingen van
			 den dichter letterlyk opnam. Ligt dan het denkbeeld zoo ver, dat ook de
			 joodsche wordingsgeschiedenis slechts gegeven werd als inleiding tot 'n
			 drama?
		  Zou men niet den yveraar voor 'n nieuwe godsdienst die de
			 Metamorfozen maken wilde tot bybel, voor krankzinnig houden?
			 Waarom aanbidden we hier, wat we ginds minachten? Is dit niet 'n
			 gevolg van de biologie waarop ik doelde in de nummers 
			 895, 
			 896, 
			 897, 
			 898, 
			 899?
		  Dat ovidius zonderling omspringt met de natuurwetten, is
			 waar. Hoe hoog ik z'n talent waardeer - niet hoog genoeg evenwel, om z'n
			 beschryving te stellen boven de grandioze Genesis waarin
			 géén talent is! - toch neem ik 't hem heel kwalyk dat-i niet
			 eenig gebruik maakte van wat lang vóór hem door grieksche
			 wysgeeren over z'n onderwerp gezegd was, 't Zou 'n belangryk werk zyn, al de
			 stukken by-een 
{==337==} {>>pagina-aanduiding<<}
 te brengen, waarin men sedert onheugelyke tyden
			 zich moeite gegeven heeft om allerlei mysterien in de plaats te stellen van
			 deze ééne: ER IS. (175) Altyd poogde
			 men zekeren Wil, zekere Kracht te vinden buiten den aard der
			 dingen zelf. Wie vragen mocht naar de oorzaak van dit kinderachtig streven,
			 antwoord ik met de woorden van den onderwyzer: ‘dit geschiedde om 'n
			 passend begin te geven aan de vermakelyke geschiedenissen die volgen
			 zouden.’ 
		  Of... was dit streven niet kinderachtig, en integendeel
			 misdadig?
		  Zou misschien 't ware antwoord op de vraag naar de oorzaak der
			 verwarring, dit zyn:
		  ‘Natuurwetten... nu ja! Maar buiten en boven die wetten een
			 deus die ze vaststelde, uitvaardigde en handhaaft, en in wiens naam
			 men heerschen kan. Een Drutni die lust heeft in de eerstelingen van
			 bogert, stal en kudde, jazelfs uit het huwelyksbed!’ 
		
		
		  906.

		  't Woord natuurwet is naar m'n innige overtuiging, de bron
			 geworden van een der grootste dwalingen waaronder de Mensheid gebukt gaat. Waar
			 wetten zyn - aldus redeneert men op den klank af - moet 'n
			 wetgever wezen, en men ziet niet in, dat de aard der dingen haar eigen
			 wetgeving meebrengt, die de funktie van Wetgever tot 'n sinecure maakt.
			 Er kàn geen God bestaan. Dit zal ieder inzien die onbeschroomd durft
			 rondzien in den bajert van vertellingen waarin men voorgeeft ons hem te doen
			 kennen. Z'n wezen is even onmogelyk als de ‘koude’ van
			 ovidius, als de eigenschappen van dien Chaos, die wèl bezien
			 geen eigenschappen waren. We zagen dan ook reeds hoe de heele omschryving van
			 't door-eengeward alles, neerkomt op 't zelfde niets waarmee
			 ònze Genesis aanvangt.
		  
		  Er was eenmaal niets, en God schiep.
		  
		  Ik ga nu de oneerlyke pogingen voorby, om door veranderde opvatting
			 van den grondtekst, dit scheppen te verwringen tot ‘vormen, vervormen,
			 veranderen, herscheppen’ of zooiets. Ook de lezing dat de aarde woest
			 en ledig ‘geworden’ was, baat ons niet. Zulke theologische
			 uitvluchten verschuiven de kwestie, maar lossen niets op. Wie in 'n
			 persoonlyken God gelooft, moet hem in zeer eigenlyken zin voor den
			 Schepper houden, daar 't vóórbestaan van de
			 grondstof, onafhankelyk van zyn Wil, in-stryd wezen zou met z'n
			 veronderstelde Almacht. Tot de mogelykheid van Scheppen, is 't
			 voorafgaand 
{==338==} {>>pagina-aanduiding<<}
 niet-bestaan of 't eenmaal bestaan vanniets,
			 'n onmisbare voorwaarde. Wie 't niets ontkent, loochent de behoefte
			 aan goddelyke funktie. Waar niet niets was, kon niet geschapen
			 worden, en waar geen Schepper is, bestaat geen God.
		  Dit Niets nu is evenzeer 'n ongerymdheid als 't verward
			 Alles van ovidius.
		  Al ware 't mogelyk - en ik ontken deze mogelykheid - stof en ruimte
			 wegtedenken, dan zou toch immer met of tegen Gods wil, de
			 logische noodzakelykkeid bestaan hebben, juist de onmisbare voorwaarde
			 waarop al wat is - d.i. tevens al wat wezen kàn - berust. Met of
			 zonder aanwezige stof, waren Vervormer of Schepper beide, verplicht zich te
			 onderwerpen aan de waarheid, òf: dat tweemaal twee gelyk aan vier
			 was, òf: dat nà de Schepping tweemaal twee gelyk aan vier
			 wezen zou. 't Abstrakt besef dezer noodzakelykheid vloeit voort uit den
			 aard der dingen. Een God die scheppen wilde, ware dus a priori
			 onderworpen aan de logische eischen van de stof die-n-i zou te-voorschyn
			 roepen, aan de hoedanigheden alzoo die z'n eigen Maaksel moesten kenmerken,
			 vóór 't bestond. De ongerymdheid hiervan behoorde ieder in 't oog
			 te springen.
		  Of meent men dat wiskunstige waarheid onderworpen kan geweest
			 zyn aan de willekeur van 'n Schepper? In dit geval zou zelfs de voornaamste
			 hoedanigheid hem ontbroken hebben, dien-i op-straffe der vernietiging van z'n
			 arbeid, verplicht was aan 't geschapene meetedeelen. Een krankzinnige God is
			 géén God! De schryvers der oudste boeken van onzen bybel, schynen
			 dit te hebben ingezien, want in hun Genesis straalt 'n poging door, om
			 hem tegen de beschuldiging van krankzinnigheid in bescherming te nemen. De
			 dichter - 'n stout stuk, voorwaar! - laat God redeneeren. Hy schryft hem
			 overleg toe. Na 't verrichten van sommige gedeelten zyner taak,
			 onderzoekt de Schepper de doelmatigheid van 't afgewerkte. ‘En hy zag
			 dat het goed was.’ Zeer wel! Een redeneerende God erkent
			 onderworpen te zyn aan de wetten van de rede. Ook 't geloof aan zyn
			 bestaan mag en moet alzoo dááraan worden getoetst. Wat zou men
			 zeggen van 'n God wiens eigenschappen geen navraag konden lyden?
		  De vraag is en blyft, of hyzelf deze wetten heeft vastgesteld?
		  Zoo neen, en bestond de wiskunstige waarheid reeds
			 vóór de Schepping, dan was die Schepping onderworpen aan de
			 eischen van de logische noodzakelykheid, en de Almacht zou
			 vervallen, zonder welke God geen God, en alle Schepping onzin is.
{==339==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Zoo ja, dan maakte hy zich schuldig aan 'n bespottelyke
			 overbodigheid, door 't vaststellen van iets dat reeds bestond
			 vóór en dus zònder zyn tusschenkomst. Een overtollige God
			 is alweer géén God.
		
		
		  907.

		  Herhaaldelyk gebruikte ikzelf het door my afgekeurd woord
			 wetten. By de behandeling der eigenschappen van de stof - die tevens de
			 oorzaken zyn van wat we geestelyke en zedelyke indrukken noemen - zyn we wel
			 genoodzaakt dit woord te ontleenen aan onze maatschappelyke verhoudingen.
			 Zoodra 't evenwel aankomt op stiptheid, moeten we acht-geven op 't verschil
			 tusschen willekeurige bepalingen gelyk wy maken, en de onomstootelyke
			 eigenschappen van het zyn. Wy, menschen, maken verordeningen 
			 opdat daaruit iets voortkome. In de Natuur daarentegen komt al wat
			 bestaat uit het voorafgegane voort: omdat het daaruit noodzakelyk
			 volgen moet. (517 slot, 
			 575, 
			 839.)
		  Tot deze Natuur behooren zoowel wyzelf, als 't gebied waarop we ons
			 bewegen. 't Is onze taak, en tevens ons voordeel, haar regelen nauwkeurig te
			 leeren kennen, om zoo zelden mogelyk mistetasten in de keus van de middelen die
			 tot ons doel kunnen leiden. Wy moeten de omdat's der Natuur gebruiken om
			 onze opdat's te bereiken, en juist de hiertoe noodige studie is de
			 religie welker beoefening ons door den aard der dingen geboden wordt. De
			 goede uitslag onzer werkzaamheid, doch vooral de geneugten van die studie
			 zelf, zyn de belooning van onze vroomheid. Wie meer eischt, overvraagt. Wie
			 iets anders begeert, is dwaas. En wie andere belooningen toezegt, is... dan
			 slechts geen bedrieger als er voldoende blykt dat-i dom genoeg is om oprecht te
			 wezen in z'n valsheid.
		  Ten-aanzien van de hier bedoelde ‘vroomheid’ beroep ik
			 my alweder op den aantref van 't hoofdstuk: ‘Het tableau’ in
			 de Millioenen-studien.
		
		
		  908.

		  De natuur zegt ons dat vyftig boomen vermeerderd met vyftig boomen,
			 honderd boomen uitmaken. Dit is niet bepaald, niet voorgeschreven door 'n
			 Schepper of Wetgever, niet willekeurig vastgesteld door wien of wat ook... 't
			 is noodzakelyk, 't is wáár: het IS! En, nog anders
			 uitgedrukt, het is de wil van den jehovah dien ik noemde in 
			 900 en 
			 901.
		  Wie vyftig boomen in z'n hof heeft, en dit getal wenscht vermeerderd
			 te zien tot honderd, zal op geen andere wys z'n doel bereiken, dan door 't
			 byplanten van vyftig andere 
{==340==} {>>pagina-aanduiding<<}
 boomen. Geen God, geen heilige, geen
			 profeet, geen theoloog, kan bewerken dat z'n opdat bereikt wordt zonder
			 gehoorzaamheid aan 't omdat van de Natuur, die niet toelaat dat vyftig
			 en nog-eens vyftig, meer of minder zouden zyn, dan honderd. Een
			 God die ànders wilde, moest ontheven worden van de Regeering over 't
			 Heelal, 'n onttrooning waarmee zich in dat geval de logische noodzakelykheid
			 terstond zeer handig belasten zou.
		  Wie nu zoo'n God bidt om eens ditmaal, by-wyze van byzondere gunst,
			 tevreden te zyn met negen-en-veertig boomen, met acht-en-veertig, met al wat
			 men wil behalve de noodlottige vyftig, zou hem - by 't minste besef van
			 integriteit aan zyn kant - boos-maken. Er staat geschreven - in den bybel
			 zoowel als in de hersens van ieder denker - gy zult den Heere uwen God niet
			 verzoeken, m.a.w. ge moogt hem geen malle dingen voorstellen.
		  Dit ‘verzoeken’ nu is niet zoozeer aftekeuren omdat er
			 kans bestaat dat God in onze zotterny zal toegeven - hy kàn niet! - als
			 wel misdadig jegens onszelf. Al verleiden we God niet tot onmogelyk
			 plichtverzuim, we begaan moord aan ons gezond verstand door de veronderstelling
			 dat dit verleiden mogelyk wezen zou.
		  Men meent hier misschien dat ik m'n voorbeeld te laag koos.
			 ‘Wie zou zóó krankzinnig zyn, vraagt men? Dat verbod tegen
			 't “verzoeken van den Heer” doelt op wonderen... op 't
			 verlangen van iets ongerymds... 
		  Al wat niet naar den aard der dingen geschieden moet
			 zonder de minste tusschenkomst van 'n God, is juist even ongerymd als
			 dat twee maal twee iets anders dan vier zouden uitmaken.
			 Wat wy wenschen komt òf overeen met de wetten van de Natuur, òf
			 't komt daarmee niet overeen. In 't eerste geval is God overbodig. In het
			 tweede onbevoegd. In beide gevallen machteloos.
		  En toch wordt er gebeden, gebeden! Er wordt gebeden om regen en om
			 droogte, om goeden oogst en om zege op den vyand... die óók bidt!
			 Arme God!
		  Zoo-even las ik in de vertellingen waarop de generaal 
			 trochu de
			 fransche Assemblée Nationale onthaalt, de prachtige oorzaken die
			 hem belet hebben vainqueur te zyn. Om te bewyzen dat-i tegen den oorlog
			 gestemd was, geeft hy 'n testament te lezen, waarin daarvan getuigenis wordt
			 afgelegd. Dit stuk begint met de woorden:
		  
		  Je demande à Dieu d'écarter de mon pays les
			 douloureuses épreuves 
{==341==} {>>pagina-aanduiding<<}
 qui le menacent... 
		  
		  Hierop volgt 'n kleine beschryving van die aanstaande ongelukken,
			 waaruit men mag opmaken dat de man zich niet veel heil voorstelde van z'n
			 bidden. Doch dit ga ik nu voorby, schoon 't my dienen kon als bewys voor 't
			 wantrouwen op Gods macht, zoodra hy in konflikt geraakt met den aard der
			 dingen, d.i. met myn God. Op 't eind smeekt onze vecht- en bidman
			 nog-eens dat God Frankryk redden moge... 
		  Nu vraag ik of deze zotterny iets minder ongerymd is dan 't
			 verlangen dat men om vyftig boomen tot honderd boomen te maken,
			 ditmaal moge volstaan met het byvoegen van minder dan vyftig?
		
		
		  909.

		  Alle waarheden, - konsekwente gevolgen slechts van 't voorafgaande -
			 zyn even eenvoudig, en zy die aan 'n persoonlyken God gelooven, durven slechts
			 dan z'n tusschenkomst inroepen, als de reeks der syllogismen waaruit het
			 gehoopte of gevreesde moet voortvloeien, door meerder uitgebreidheid hun
			 waarnemingsvermogen te-boven gaat. (167) Er wordt
			 gebeden om regen, omdat we geen kontrole hebben over de massa damp waaruit ze
			 geleverd wordt, maar niemand zal ooit durven aandringen op vermeerdering van 't
			 hem bekend aantal muntstukken in z'n porte-monnaie. 't Heeft er veel
			 van, of men meent dat God genegen is wonderen te doen - d.i. afwyking te
			 gelasten van den aard der dingen - mits men hem nooit kunne bewyzen dat
			 de verleende hulp in-stryd was met gezond verstand. Men mag dus aannemen dat-i
			 zich voor z'n wonderen schaamt. Het is dan ook zeker hierom dat er wel gebeden
			 wordt om 't herstel van 'n kranke, maar aan 'n verzoek om opwekking uit den
			 dood, waagt zich de hardnekkigste bidder niet.
		  Daar nu overigens - altyd onder de voorwaarde dat het verlangde kan
			 worden voorgesteld als iets natuurlyks - 't vertrouwen op Gods tusschenkomst
			 aangroeit naarmate de zaak waartoe die wordt ingeroepen, ingewikkelder schynt,
			 volgt hieruit vanzelf dat dit vertrouwen in omgekeerde verhouding staat tot
			 onze kennis en ontwikkeling. Hoe minder wetenschap alzoo, hoe meer geloof. Men
			 meene echter niet dat alleen eigenlyk-gezegde wetenschap de
			 tegenvoetster is van goddienery. Oordeel, vlyt, moed, karakter, al wat den
			 mensch tot mensch maakt... 
		
		
		  910.

		  't Is waarachtig niet te verwonderen dat die 
			 trochu 
{==342==} {>>pagina-aanduiding<<}
 den vyand
			 niet verjaagde. Een generaal met godsdienst en krygskunde... 't was te veel -
			 misschien moest ik zeggen, 't was te weinig - tegen zooveel Pruisen.
		  In verband met 
			 475, noodig ik den lezer uit, het verslag
			 van dien officier over de laatste vecht-epizoden aandachtig te lezen. Ook 't
			 stuk van z'n kollega 
			 changarnier, waarop deze onlangs
			 't nieuwsgierig Frankryk vergastte, is de moeite van de ontleding waard. Met
			 eenige oplettendheid - en vrye studie! - zal men ontwaren dat de
			 vechthelden, even als moralisten die steeds ‘principes’ by-de-hand
			 hebben om 't goede natelaten, altyd grondbeginselen van hoog
			 militair-wetenschappelyken aard weten aantevoeren, die hun verbieden den vyand
			 op z'n kop te slaan.
		  Het stuk van trochu is niet slechter dan de meesten van die
			 soort - dat heet: het is ellendig - en ik heb daaruit weer een-en-ander
			 geleerd, waarvan ik den lezer deelgenoot maken wil. Om 'n krygskundig plan
			 waardoor zeker de Pruisen waren vernietigd geworden - als God het maar gewild
			 had - in behoorlyk licht te stellen, begint-i met 'n soort van lesjen aan de
			 leeken. Hy wil hen op de hoogte brengen van de kunst. Dat plan was:
		  
		  très simple, très pratique, très
			 hardi... 
		  
		  Zeer wel, maar de kunst, de kunst, waar blyft de kunst?
			 Ziehier. 't Plan was gemaakt volgens 'n principe...
		  
		  Alle moralisten in de Assemblée staken zeker by dat
			 woord de ooren op. Trochu doceerde:
		  
		  C'est un principe que lorsqu'une armée doit prononcer un
			 effort dans une direction donnée, il faut que cet effort soit
			 prononcé dans la direction où cette armée n'est pas
			 attendue... 
		  
		  Ziedaar de krygskunst die ik uit trochu's redevoering
			 gehaald heb. Ik ‘prononceerde’ allerlei ‘efforts’ om
			 z'n oorlogswysheid diep te vinden, maar 't lukte niet. Wel slaagde ik in 't
			 begrypen hoe zóó'n man behoefte voelt aan 'n God. Het verwondert
			 me dat hy er maar één heeft. Me dunkt 'n heele Olymp-vol was niet
			 te veel voor zooveel domheid.
		  't Is nu maar te hopen dat die Pruisen dat fameuse stuk niet te zien
			 krygen. Is 't niet wat onvoorzichtig, zoo slordig omtegaan met de fynste
			 fynigheden van 't métier?
		  Men moet evenwel erkennen dat Frankryk's vyanden in dezelfde al te
			 naïve fout zyn vervallen. Ook zy hebben aan trochu 'n krygskundig
		  	grondbeginsel verklapt, dat in diep-
{==343==} {>>pagina-aanduiding<<}
zinnigheid met het zyne om den
			 voorrang strydt, en waarvan-i zekerlyk by gelegenheid gebruik zal maken. Hy
			 verhaalt namelyk dat de vyand zich versterkt had:
		  
		  Il renduit ses lignes inabordables... 
		  
		  Hoe deed hy dit? Lezer, schrik niet, maar ik kan u niet beloven dat
			 de zaak zal afloopen zonder verbazing:
		  
		  Les Prussiens ont apptiqué ce principe moderne: que
			 pour défendre une route, il ne faut pas se mettre sur la route, mais
			 à côté, tandis que la route reste accessible pour les
			 transports... 
		  
		  Men ziet, er is weer 'n principe by. En wel 'n modern
			 principe! De vorigen waren zeker ouwerwetsch. Ik maak van deze gelegenheid
			 gebruik, om voor zooveel noodig, de scherpte te rechtvaardigen van m'n
			 uitvallen in 
			 753, vlgg. Ik noem daar ergens de
			 taktiek van den aartsengelmichael: gedemodeerd 
			 Trochu's woord: principe moderne maakt deze en dergelyke
			 persifflages tot nuchtere waarheid... 'n onderscheiding waarin m'n spotternyen
			 zich dikwyls verheugen.
		
		
		  911.

		  Men verwondere zich overigens niet te zeer, deze nummers over den
			 dapperen trochu aantetreffen op deze plaats.
			 Als hoofdoorzaak van de fouten in ons Onderwys, beschouw ik de
			 godsdienst, en by 't behandelen van onnoozel godsgeloof, kan zeker soort
			 van soldatery moeielyk buiten spel blyven. Zyn 't niet de geloovers, die
			 den ‘Heer der heirscharen’ uitvonden, den militair-God by
			 uitnemendheid? Nooit kwam 't in hun hersens op, 'n god te scheppen voor
			 nachtwachts, visscherlui of aptekers. Nooit hoorde ik van 'n ‘Heer’
			 der Posteryen, der Registratie, der Indirekte Belastingen, of van de
			 Stoomvaart. En dit is te verklaren. 't Oude Testament, de grondslag van ons
			 tegenwoordig verstandsbederf, is één doorgaande vechtpreek,
			 één roffel des geloofs. Goddienen en vechten wordt in die
			 handleiding ter zaligheid zoo onuitpluisbaar door-eengemengd, dat we waarachtig
			 wel 'n nieuwen God zouden noodig hebben om die twee elementen behoorlyk te
			 ontwarren.
		  Een van de duidelykste voorstellingen der vermenging van Goddienery
			 en vechtlust, gaven ons - na de Joden altyd - de engelsche Puriteinen. Ze waren
			 te preutsch om poppen of prentjes te maken, anders hadden we 't genoegen gehad
			 afbeeldsels van onze Lieven-Heer te aanschouwen, in volle uniform met
			 sleepsabel en lontgeweer. Ook de taal van die menschen riekte naar de
			 Jodenkazerne. En zelfs de namen die 
{==344==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ze droegen, herinnerden aan
			 de oud-testamentische gewoonte om in den naam van 'n kind de gedachtenis te
			 bewaren van een-of-andere byzonderheid. In 't leger van cromwell pronkte zekere byzonder geloovige
			 snoeshaan - ik meen dat-i burdett heette - met de volgende voornamen:
			 Als. Christus. Niet. Voor. Onze. Zonden. Gestorven. Ware. Zou. Ik. Eeuwig.
			 Verdoemd. Zyn. Amen... burdett, of wat dan 'smans familienaam mag
			 geweest zyn. In gemeenzame kringen antwoordde hy op den
			 voornaam: Verdoemd.
		  Ik vraag of die menschen behoorlyk ontwaakt waren uit de biologische
			 verdoving van den Drutni-tyd?
		  En wyzelf?
		
		
		  912.

		  Wat overigens de zeer speciale bemoeienis met oorlogszaken van onzen
			 tegenwoordigen Drutni aangaat, 't is wel opmerkelyk dat de katholieken,
			 die - op 't voetspoor trouwens van Grieken en Romeinen - zoo oneindig veel
			 verschillende attributen toekennen aan diverse Heiligen, de belangen van de
			 hoogere vechtkunst aan geen van hun ondergoden hebben durven
			 opdragen. Sint-george reprezenteert slechts persoonlyken moed. Hy heeft
			 dan ook geen aanspraak op hooger standpunt, daar z'n overwinning op dien draak
			 maar zeer weinig ingewikkelde evolutien vorderde. Hy hoefde 't beest maar
			 doodtesteken. Bovendien hy kommandeerde geen leger, geen bataillon, geen
			 peloton, geen escouade zelfs, en had dus niets te maken met strategie, en
			 ter-nauwernood met taktiek.
		  Er zyn Heiligen die tandpyn genezen. Heiligen tegen geldgebrek.
			 Heiligen belast met jachtzaken. Heiligen voor hoefsmeden. Heiligen om
			 aanteroepen in watersnood, in barensnood, in allerlei anderen nood. Heiligen
			 te-voet, en te-paard, te-water en te-land... maar 't oppergezag over de
			 ‘heirscharen’ blyft de specialiteit van onzen Drutni in
			 hoogst-eigen persoon. Vergis ik me hierin, en zou misschien michael...
			 ik erken m'n onkunde. Dit is zeker, de brave trochu die niet zeer onbedreven blykt in
			 theologie, spreekt van dien michael geen woord.
		  Anderen verwyten me misschien dat ik, de Heilige Maagd te-kort doe,
			 die naar men verzekert in Spanje den rang gehad heeft van Kapitein-Generaal der
			 infanterie. Ook haar naam noemt trochu niet. Hy spreekt alleen van God,
			 en daaraan houdt ik me tot ik beter onderricht zal zyn.
		  
		  Gy die lacht om sint-joris met z'n lintwurm, om de
		  	epau-
{==345==} {>>pagina-aanduiding<<}
letten van moeder maria... koopt u 't recht
			 tot dat lachen, door 't afschaffen van de zotterny die gy dryft
			 met uwen Heilige, met uwen ‘Heer’ die zich evenmin met onze
			 oorlogjes bemoeit als sint-george, michael en de heilige
			 maagd.
		
		
		  913.

		  (Vervolg: Onderwys, in-verband met het Godsbegrip en met de
			 studie van den aard der dingen.) Indien ik my in de vorige nummers verder
			 had mogen verdiepen in de werking van 't ‘geloof’ op krygskunde,
			 zou ik den dapperen trochu willen vragen of-i gediend wezen zou met
			 officieren en soldaten die hun verplichtingen op God endosseeren? Ik gis neen.
			 Daar we nu echter bezig zyn met Onderwys, vraag ik aan onderwyzers of ze
			 by-voorkeur leerlingen verlangen, wier verstand in slaap werd gewiegd?
		  Al zy 't dan, dat onbedorven scherpte van oordeel die zich in lastig
			 vragen openbaart, den leeraar somwylen in verlegenheid brengen kan -
			 alleen echter in 't geval dat-i te laag staat om nu-en-dan z'n onwetendheid
			 ronduit te erkennen - toch zal niemand beweren dat men gemakkelyker iets leert
			 aan 'n stompzinnig kind dan aan 't kind dat helder van geest is. En al ware dit
			 anders, niemand zal 't durven erkennen. We mogen dus aannemen dat het
			 verstandsbederf waarop ik in de voorgaande nummers doelde, door niemand wordt
			 voorgesteld als 'n wenschelyke zaak... 
		  Welnu, dan vraag ik waarom we daaraan niet 'n eind maken?
		  Zoolang we in steden en dorpen, hooger, middelbaar en lager Onderwys
			 doen voorafgaan door 'n stelselmatig idiotizeeren van 't jonge geslacht, hebben
			 wy 't recht niet, van dat Onderwys iets goeds te verwachten. De vervloekte
			 nachtmerrie die op ons verstand ligt te ronken, moet worden afgeschud. We
			 behooren den moed te lebben, wyzelf, wy ouderen en ouders, tot de vragen:
			 wat is waar, en: wat is niet waar? Den moed ook, 't gevondene te
			 toonen aan onze kinderen. Den moed vooral, hun denkvermogen ongehinderd te
			 laten opschieten, zonder het te knotten uit laaghartigen angst dat het eenmaal
			 ons begrip zal te-boven gaan. Elk kind is bestemd z'n ouders, te overtreffen,
			 gelyk de edelman die vier kwartieren vooruit heeft op z'n vader. Op elke nieuwe
			 generatie rusten nieuwe plichten. Ook hierin, gelyk altoos, is stilstand
			 achteruitgang.
		
		
		  914.

		  En... we stònden stil! We gìngen achteruit! De
		  	achttien eeuwen die verliepen sedert augustus, werden slecht be-
{==346==} {>>pagina-aanduiding<<}
steed. 
			 Van de eerste zes- achthonderd jaren weten we weinig, en dit weinige is
			 bedroevend. Het eerste rechtstreeksche gevolg van 't Christendom was
			 barbaarsheid. De daarop volgende duizend jaren zyn zoo vol hemelsche zaken, dat
			 de tegenwoordige Mensheid - ik spreek van 't beschaafd en christelyk Europa -
			 niet behoorlyk te eten heeft. Met al onze Industrie, met onzen Stoom, met onze
			 Werktuigkunde, met onze fabriekmatige verdeeling van den arbeid, lydt het
			 meerendeel des Volks gebrek. Gebrek aan vermaak, aan uitspanning, aan genot,
			 aan geluk, aan brood... dat is tevens, alles saamgenomen: gebrek aan
			 deugd.
		  Niets is onzedelyker dan armoed, heeren hemelmoralisten! Indien uw
			 God daarover anders denkt - en 't is wel mogelyk, want hy is tot het zotste
			 in-staat - dan noem ik hem 'n barbaar, d.i. alweer: géén God!
		  En - ziehier 't punt waarin de fouten van onze opleiding tot hooger
			 en lager kennis in-eenloopen - de geestverstomping die op àlle scholen
			 wordt aangekweekt, maakt de vraag of de geringe stand meer leeren moet,
			 dan wel de hoogere beter, tot 'n overbodigheid. Ik behandelde die
			 kwestie, niet om ze optelossen, maar om te wyzen op de huichelary waarmee ze
			 gedurig wordt op den achtergrond geschoven.
		  Dat we den ‘geringen man’ het tweesnydend zwaard der
			 wetenschap niet in de hand durven geven, blykt uit het stuk van den heer 
			 hemkes en uit den prys van 't
			 onderwys op onze hoogere-burgerscholen. De kennis moet privatief eigendom
			 blyven, zy 't dan niet, als in vroeger eeuwen, van den vechtadel en de
			 monniken, dan toch van de aristokratie der kruieniery die 'n ‘fatsoenlyke
			 opleiding’ betalen kan. En om te voorkomen dat zelfs in dezen stand het
			 weten oversla in willen, wordt ook hier 't onderwys voorbereid en gesausd met
			 'n narkotisch mengseltje van ‘Geloof’ dat te-gelyker-tyd den
			 mecklemburgschen Prügel uitwint, en volkomen dezelfde kracht heeft
			 als 't voorschrift: maak ze unterthänig, Herr Schulmeister!
		  Gnädigst aufzuwarten! is 't antwoord dat ons door
			 bakers, kathechizeermeesters, onderwyzers, en... door ouders zelf - is
			 't geen schande? - gegeven wordt. Ik geloof 't graag dat men den stok missen
			 kan, als men over bliksemen en verdoemenis te beschikken heeft! Wie zou niet
			 gedwee worden onder zoo'n tucht?
		
		
		  915.

		  Ik zeide in 
			 861: men dringe den geringen stand geen
			 onderwys op, doch belemmere de ontwikkeling niet waar ze verlangd wordt. Dit
		  	belemmeren geschiedt. Om nu van finan-
{==347==} {>>pagina-aanduiding<<}
cieele beletselen niet
			 te spreken, vraag ik of er niet door 't ‘geloof’ tevredenheid,
			 berusting, nederigheid, zelfverguizing, geleeraard wordt? Is niet de heele
			 godsdienst één wyzen op den Hemel - waar alles beter wezen zal! -
			 om de patienten tevreden te stellen met 'n Aarde... waar op heel veel
			 verkeerds, en 't brood duur is?
		  De ware menschenvriend wekt op tot òntevredenheid met
			 het gebrekkige. 't Is niet waar, dat onze funktie bestaat in lyden,
			 torschen, hongeren, jammeren. 't Is niet waar, dat we geboren werden om
			 'n God te amuzeeren met onze marteling... goede domme welmeenende 
			 bellamy, dat zweer ik by open
			 venster! Maar met minder succès dan gy, dit moet ik erkennen. Want
			 zyzelf die 't meest lyden onder de biologie waarmee men geslaagd is hun
			 geest te verstompen, zouden... iets dapperder dan ockerse misschien... 
		  Nu, dat ze tegen my in zweren zouden, durf ik niet verzekeren.
			 Misschien gunden ze zich daartoe den tyd niet, omdat er haast gemaakt moest
			 worden met het steenigen van den man die de onbeschaamdheid had hen te
			 waarschuwen tegen bedrog. Wraak over bewezen dienst gaat nog vóór
			 Godsdienst, naar 't schynt.
		  Ik sprak van hongerlyden. En op den klank af, denkt men by dit woord
			 by-uitzondering aan de armen, of aan wie als zoodanig bekend staan. Helaas,
			 niet zy zyn de ongelukkigste slachtoffers van de godsdienst-verstomping. Een
			 zeer groot gedeelte van onzen middelstand leeft ellendig. 't Lust me heden niet
			 dit aantetoonen op de wyze als waarop ik in 
			 451 't budjet van den werkman behandelde,
			 maar wel vraag ik hoeveel levensgenot er kan plaats vinden naast dat
			 onophoudelyk kampen om niet ondertegaan in den vreeselyken Streit um's
			 Dasein?
		
		
		  916.

		  Ik predik òntevredenheid! Ik beweer dat het
			 plicht is geen genoegen te nemen met 'n stand van zaken die... den aller
			 kwaadaardigsten God onteeren zou.
		  Wie nu meent dat ik socialistische, of communistische
			 roering voorsta, heeft me zeer slecht begrepen. Juist het tegendeel.
		  De tegenwoordige fransche pers, die allerfatsoenlykst-ellendig is,
			 affekteert afschuw van 't atheïsmus. De mannen van de Commune
			 ontheiligden de kerken, schoten priesters dood, enz. Kerken en priesters
			 reprezenteeren naar 't klein begripje van de fransche krantenlymers, de
			 Godsdienst, en zelfs God.
		  Dit nu is 'n dwaling in 't algemeen, en misschien tevens in dit
			 byzonder geval. 't Kon zyn dat de communards als elias
			 
{==348==} {>>pagina-aanduiding<<}
 in I Koningen 18, de priesters slachtten om
			 God genoegen te doen, en dan zou deze manifestatie eer van gestrenge geloovery
			 getuigen, dan van atheïsmus. In hoever dit van toepassing kan
			 geweest zyn op de Paryzenaars, weet ik niet. Gemakshalve echter wil ik toegeven
			 dat deze plunderaars, roovers en moordenaars àlle goden op-zy hadden
			 gezet, en dus in den zeer letterlyken - d.i. in dit geval slecht-begrepen - zin
			 des woords, atheïsten waren. Welnu, dan noem ik hen zeer dom. Ik
			 verwyt hun dat ze den kathechismus van 't redelyk ongeloof niet kenden, en
			 blykens hun handelingen nog altyd besmet waren met de bespottelyke veroordeelen
			 uit de dagen van 't kerkgaan.
		  Hebben ze niet - op kleiner schaal altyd, en onder verreweg
			 verlichtender omstandigheden - precies hetzelfde gedaan wat weinig dagen later,
			 zonder noodzaak, en alleen uit vuile wraakzucht, verricht is door de
			 geloovers?
		  Schaamt u, ongeloovigen te Parys, ge hebt u gedragen
			 als Christenen! Gy die u den eernaam van atheïst aanmatigt,
			 hebt gebrand en gedood als kerkgangers, als kwaadaardige vromen, als
			 eliassen! Gy die voorgaaft geroepen te zyn tot de vryheid van de
			 Rede, hebt u laten vervoeren tot afdwalingen, als waart ge nog immer
			 gebogen onder het juk van 'n God! Schaamt u! Wat baat het, of men de
			 bloedige traditien van den persoonlyken jehovah wegwerpt, indien men
			 niet door daden toont 'n dienaar te zyn geworden van den aard der
			 dingen die ons zoo duidelyk voorschryft wat we te doen en te laten hebben!
			 Hoe, ge bestrydt dwingelandy, en voert tirannie in! Ge klaagt over
			 mishandeling, en ge mishandelt! Ge schreeuwt wraak over gemis aan 't noodige,
			 en ge verstoort, ge verwoest, ge vernietigt? Schaamt u!
		  Schryft dàt de Natuur voor? Is dàt 'n gebod van de
			 rede?
		  Arme verdoolde Atheïsten te Parys, ik raad u aan, ter school te
			 gaan by de werkelykheid, by 't gezond-verstand, by de waarheid die te lezen
			 staat in den bybel der feiten. Ik verzeker u, ik bezweer u, dat woestheid...
			 
		  Och, er valt niet meer te bezweren. De mannen zònder God te
			 Parys, zyn doodgeschoten door de mannen van Versailles mèt God, en
			 hieruit blykt ten-duidelykste dat geloovery de zachtmoedigste zaak van de
			 wereld is.
		
		
		  917.

		  Maar onbeschaamd zyn de vromen wel, al zyn 't dan op dezen oogenblik
			 in Frankryk maar vromen d'occasion. De voordeelige wind waait de
			 geloofshaven in, en met 'n beetje hyacinthische zeemanschap tracht men daar
			 voor-anker te 
{==349==} {>>pagina-aanduiding<<}
 komen, zonder àl te nauwkeurig te gelyken op
			 de voorgangers die men gister uitschold voor dompers.
			  * Ja,
			 onbeschaamd zyn ze wel! Want er behoort front toe, om na achttien eeuwen
			 moord en doodslag mèt God, nu doodslag en moord toeteschryven aan 't
			 afzetten van dien God. Men moet in 't oog houden dat de Commune-menschen
			 te Parys atheïsten waren van zeer jongen datum. Ze waren by 't
			 ‘geloof’ opgebracht, omgeven door ‘geloof’ van jongs-af
			 geplaagd, gesard, gepynigd door ‘geloof.’ Meent men dat de
			 biologie van zóó langen tyd op-eenmaal zou veranderen in
			 volslagen wakkerheid? Ook de eerste bisschoppen onder de Heidenen zagen iets
			 door de vingers. Waarom dan nu terstond volmaaktheid te vorderen van nieuw
			 bekeerden, die gister nog behoorden tot de Christenkerk? Is dit niet zeer
			 onbillyk? Gunt de Mensheid achttien eeuwen ongeloof met
			 natuurstudie, o Christenen, en ziet dan eens of er nog geroofd,
			 gebrand, geplunderd en gemoord wordt! Achttien eeuwen? Ik vraag slechts
			 honderd jaren, den tyd om drie geslachten te doen rypen!
		  M'n verachting voor de fatsoenlyke luî die op 't oogenblik in
			 Frankryk baas-spelen, noopt me iets minder laag neertezien op de dryvers van de
			 Commune, dan ik zou gedaan hebben indien de zaak anders ware afgeloopen.
			 't Schynt wel of de tegenwoordige Regeering, met behulp van haar
			 wegloop-generaals, zich tot taak gesteld heeft den geslagen vyand te
			 verheerlyken door de vergelyking met de overwinnaars. Er behoort buitengewone
			 scherpte van blik toe, en 'n zeer onbevangen oordeel, om de oproermakers niet
			 voor 'n soort van groote mannen te houden, als men hen plaatst naast 
			 thiers, favre, 
			 trochu, 
			 mac-mahon, 
			 ducrot, 
			 gallifet en konsorten. Maar ik
			 wil niet toegeven in dit optisch bedrog, en verklaar dat ik 't ongeloof van die
			 parysche raddraaiers voor 'n ongeloof de paccotille aanzie, te slecht
			 gekonditioneerd om op de markt der wysbegeerte als behoorlyke koopwaar te
			 worden uitgestald. Ik houd meer van Bellamysche onnoozelheid. Jazelfs de ongare
			 keulsche processie-menschen staan me nader, en zyn me liever. Wie op m'n
			 oordeel over zeker soort van liberalen gelet heeft, zal dit gemakkelyk
			 begrypen.
		
		
{==351==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  918.

		  Ja, ik dring aan op ontevredenheid! Ik wenschte dat ieder
			 doordrongen ware van den lust tot genieten, tot het verspreiden van
			 genot, tot deugd! De man die 'n ellendig leven voortsleept, en
			 daarin - gesteld dat verbetering niet absoluut onmogelyk is - berust, noem ik
			 naar myn godsdienstbegrip: misdadig. 't Is z'n plicht, middelen te
			 beramen en aantewenden ter verhooging van z'n standpunt... excelsior!
			 Tot het vinden van deze middelen, tot de doelmatige toepassing daarvan, is
			 oordeel noodig, kennis, yver, moed, geduld... altemaal
			 eigenschappen die aanhoudend door Godsdienst in de gemoederen werden
			 gesmoord.
		  In het terugkeeren tot de Natuur bestaat dan ook de ware
			 zedelykheid die ons behoort te onderscheiden van geloovers, andere
			 barbaren, en dakpannen.
		  
		  De geloover moordt, rooft en mishandelt - jazelfs, by-uitzondering
			 doet hy het soms niet - omdat z'n God het wil of niet wil. In beide
			 gevallen is de dryfveer onzedelyk.
		  
		  De barbaar zonder geloof, moordt, rooft en mishandelt - ja-zelfs
			 by-uitzondering doet hy 't soms niet - omdat z'n God het wil of niet wil.
			 Die God heet in zulk geval attila, onbeteugelde zinnelykheid,
		  	lafhartigheid, vrees voor weer-
{==352==} {>>pagina-aanduiding<<}
wraak, of zoo-iets. In al die
			 gevallen is de oorzaak van daad of onthouding onzedelyk.
		  
		  De dakpan val ons op 't hoofd ‘zonder te weten wat ze
			 doet.’ We vergeven het haar... als we den slag lang genoeg Overleven
			 om den tyd te hebben tot die laatste belydenis van òns geloof.
			 (Lucas XIII vs: 34.) Haar vergryp is slechts onzedelyk,
			 voor-zooverre àlle gemis van 't pozitief-goede 'n boosheid is. De
			 godsdienst van de rede leert ons dat zy in-allen-geval minder streng
			 te veroordeelen is dan de ònzede waarop ik doelde in de vorige
			 alinea's.
		
		
		  919.

		  De atheïst die aan elken ‘Heer’ - hy heette
			 dan attila, vrees, domheid of bybelgod - den dienst opzeî, heeft
			 hooger plichten te vervullen, en moet z'n genot zoeken in zware
			 verantwoordelykheid. Dat men hem z'n vrye-studie moeielyk maakt, dat
			 de heidensche Saksers hem martelen omdat-i de hand durfde slaan aan hun
			 afgoden... nu ja, ook dit ligt in de wetten van de Natuur. In de studie van
			 diezelfde wetten zal hy de kracht vinden, òf om staande te blyven,
			 òf om zóó te bezwyken dat zelfs z'n ondergaan voordeel
			 brengt aan de goede zaak.
		  Ik doe 'n beroep op de weinigen die ruiterlyk gebroken hebben met de
			 overleveringen uit den Drutni-tyd, ter opwekking om in hùn kring
			 't monster biologie te bestryden. Maar vooral richt ik deze aanbeveling
			 tot de duizenden en duizenden die tot heden toe den moed misten, om openlyk
			 voor hun meening uittekomen. Houdt menschenvrees u terug? Ik verzeker u dat we
			 talryker zyn dan ge meent... al blyft het me leed-doen dat gy gewacht hebt op
			 deze verzekering, voor ge besloot getuigenis afteleggen van uw vereerend
			 ongeloof. De man met wien ge zoo-even zalvend over God spraakt, wachtte
			 misschien op 'n wenk, op 'n blyk, op 'n blik slechts van uw kant, om zich aan u
			 als geloofsverwant te openbaren. Gy van uw zyde hebt hèm bespied, en
			 stond gereed hem bytevallen indien hy... 
		  Komaan, niet gehuicheld! niet geschipperd! Twee maal twee is
			 vier, en een persoonlyke God is 'n ongerymdheid!
		  Ge moogt het geloof aan dien God niet nalaten aan uw
			 kinderen. Ze hebben recht op waarheid, de ‘legitime portie’
			 van elk jonger geslacht! Ge moogt uw overtuiging niet vervreemden aan
			 kerken, kloosters en Lieve-Heeren... die verderfelyke ‘doodehand’
			 van menschenwaarde, ontwikkeling, vooruitgang, geluk en deugd! Ge moogt
		  	uw kinderen niet over-
{==353==} {>>pagina-aanduiding<<}
geven ter verstandsverkrachting, aan
			 magnetizeurs, theologen, bidders, godvruchtige schoolmeesters,
			 heksenbezweerders, wichelaars, dominees, spookverdryvers, duivelbanners,
			 priesters... ge moogt dit niet!
		  En al ware het dat uw kroost, ten-gevolge van deze onthouding, zich
			 na eenige tientallen jaren wat minder sterk voelde in dubbele o's, Dortsche
			 stapelrechten of Uniën van Utrecht... het zal daarom niet lager staan in
			 de hierarchie van de schepselen waarmee de groote Natuur de oneindige ruimte
			 vult.
		  En gy, ouders, die beweert dat de rang als mensch, d.i.
			 denkend wezen, dien ik voor uw kinderen vorder, niet voldoen zou aan de
			 eischen der Maatschappy... 
		  
		  Eilieve, voedt gy ze dan voor 'n maatschappy van barbaren, dieren of
			 dakpannen op?
		  
		  Ik ga nu 't zonderling getuigschrift voorby, dat door zulke
			 aanmerkingen wordt uitgereikt aan de geloofsbeschaving, om de opmerking te
			 herhalen dat het kretinizeeren der kinderen, ook van 't allerlaagste standpunt
			 beschouwd, slechte vruchten draagt. Noemt ge wellicht myn aandringen op de
			 ontwikkeling van menschenwaarde, 'n hoogdravende fraze - gy die durft
			 spreken van hemelburgerschap! - 't zy zoo! Met en door uw
			 geloovery-verstomping maakt ge uw kinderen tot slechte smeden, tot mislukte
			 kooplui, tot ellendige volksvertegenwoordigers, tot domme ministers. En mocht
			 zelfs déze bedenking niet ordinair genoeg wezen, niet plat
			 genoeg, niet laag genoeg by den grond, ziehier dan: gy geloovers maakt uw
			 kinderen tot onbekwame kostverdieners. Dit zal genoeg zyn, naar ik hoop,
			 om u te bewegen tot verandering van stelsel! Aan deze verandering is dringend
			 behoefte, zoowel wat het Onderwys van den lageren stand aangaat, als
			 ten-aanzien der beginselen van het Onderwys aan de zoogenaamd hoogere
			 klasse.
		  Herhaaldelyk vraagde ik, wat beoogen wy? Veredeling, Ontwikkeling,
			 Beschaving?
		  Ik blyf altyd wachten op 'n duidelyk, tastbaar, welsprekend kenmerk
			 van dit alles. Ik zoek naar blyken van stoffelyke welvaart. Dit eisch
			 ik, en wel niet zoozeer nu als doel van ons streven - hoezeer ik daarop
			 ook als zoodanig aandring - doch als getuigenis van
			 rationeel-praktischen zin, als eerste voorwaarde van zedelyke en verstandelyke
			 gezondheid. Het schoone desideratum omtrent den individu: 'n gezonde ziel in
			 'n gezond lichaam, is almede ten-volle van toepassing op 'n 
{==354==} {>>pagina-aanduiding<<}
verzameling van individuen, op de Maatschappy. De God van 'n Volk in
			 lompen is geen God. Een God die beschaamd moet staan over den
			 stoffelyken toestand van z'n aanbidders, is geen God. Een God die geen
			 geluk geeft, is geen God!
		  En 'n hongerend volk is 'n barbaarsch Volk, al kon 't duizend
			 gebedjes opzeggen, met of zonder kruis-slaan. 'n Hongerig volk is 'n barbaarsh
			 volk, al had het milliarden ‘Heeren’ ja - erger dan dat! - al had
			 het er maar één: den dommen tirannieken bloeddorstigen
			 jaloerschen wispelturigen parasitischen... onmogelyken God van den
			 bybel.
		  
		  Zoolang we niet genezen zyn van den kanker des geloofs, is
			 alle verbetering van onderwys - d.i. het geschikt maken tot de studie
			 der wetten van het zyn - 'n volslagen onmogelykheid.
		
		
		  920.

		  Of dit Onderwys behoort tot de bemoeienis van den Staat?
		  
		  Met terugzicht op 't vorig nummer, zou ik me kunnen ontslagen
			 rekenen van 't behandelen dezer vraag. Zoolang we behebt zyn met godgeloof,
			 komt het er waarachtig niet op aan, of de zaak tweemalen bedorven wordt, eens
			 uit de Hemel, eens uit den Haag.
		  Toch wil ik eenige opmerkingen meedeelen, die misschien dezen of
			 genen op 't denkbeeld brengen zullen, dat er nogal een-en-ander te verbeteren
			 valt in de methode van karel den grooten en de zeer godvruchtige
			 lodewyken. Evenals in de dagen van die potentaten, bestaat er nog
			 altyd groote behoefte aan inmenging van de Regeering. Jammer maar dat deze
			 behoefte aan één zyde is, namelyk aan den kant van den
			 staat zelf, die sedert onheugelyke tyden 't onderwys tot 'n
			 regeermiddeltje gemaakt heeft. En... ziehier ons alweer aangeland in de buurt
			 van de Mecklemburgers: maak ze unterthänig, Herr Schulmeister!
		  Het spreekt vanzelf dat de staat zich nog altyd met het
			 Onderwys bemoeit. Zouden de bewoners van 't dorp waarop de heer 
			 hemkes het oog heeft, zich niet
			 schamen 'n hoofdonderwyzer in zulken toestand te brengen of te laten,
			 indien de zorg voor de ontwikkeling van hun kinderen aan henzelf ware
			 overgelaten? Zou niet de staat gevaar-loopen van te véél
			 verlichting, indien 't Onderwys zich uitbreidde - of regelde althans - naar de
			 natuurlyke behoeften van 't Volk? De inmenging van den staat kan in
			 onze eeuw geen ander doel hebben, geen ander gevolg althans, dan de
			 verlichting binnen 
{==355==} {>>pagina-aanduiding<<}
 zeer enge grenzen te beperken. De rezultaten
			 wyzen dit uit. Wie met deze rezultaten niet tevreden is, moet aandringen op
			 uitsluiting van de Regeering, en dit te-meer omdat - ook al ware deze meening
			 onjuist als grondbeginsel - de personen die 'n regeering uitmaken, zelden
			 bevoegd zyn tot het beoordeelen van wysgeerige vraagstukken. Ten-gevolge van de
			 zotste konventien, waarin we gewoonlyk berusten om-den-wille van 'n beetje
			 kalmte (7) is 't waarachtig niet de élite
			 van 'n Volk die aan z'n hoofd geplaatst wordt! De Adel der Middeleeuwen was
			 soms, vaak, zeer dikwyls, niet op de hoogte van z'n roeping, maar de
			 stembus-aristokratie onzer dagen deugt per se niet. De kans op
			 uitstekende voorgangers was in vroeger tyd zeer gering. Heden is ze nul. (II
			 a, bl. 139, 140.) Is 't dus niet gevaarlyk, stem toetekennen in de
			 allerhoogste maatschappelyke belangen, aan menschen die door de keus hunner
			 medeburgers werden gestempeld met het brandmerk: verregaande
			 middelmatigheid? Doch al ware dit eenmaal - by uitzondering - anders, ook
			 dan moet de inmenging van den staat smorend werken op ontwikkeling,
			 omdat ze altyd eenzydig is, altyd gekneld blyft in de uniform van de eeuw. Men
			 lette eens op de door den staat geprekoniseerde wegwyzers in de dagen
			 van de Synode. Droeg niet alles de kleur van Predestinatie en
			 Vrye Genade Gods? Thans, en altyd, bestaan er by Regeeringen dergelyke
			 Shibboleth's, ze mogen dan al of niet beschreven zyn. De onbeschrevene zyn de
			 minst gevaarlyke niet. Meent men dat in onze dagen 'n medicus die de vaccinatie
			 afkeurt, kans hebben zou op 'n leerstoel?
		  Het eenig onderling verschil dat er tusschen hedendaagsche
			 personae gratae bestaan kan, is te zoeken in den datum van hun
			 aanstelling, in-verband gebracht met de oscillatien der zoogenaamd-politieke
			 meerderheid. De oneindigheid van 't zyn, en de daaruit voortvloeiende
			 oneindigheid van begrip en richting, zien we overal ingekrompen tot 'n armzalig
			 op-en-neerwippen van de twee povere en meestal nog kwalyk begrepen gedachten
			 die den heelen kathechismus der armen van geeste vullen: Liberalismus of
			 Behoud. Men is òf 't een òf 't ander, en meent
			 daardoor iets te zyn.
		  In dezen nauwen kring beweegt zich alles wat van Staatswege uitgaat.
			 Dat wil zeggen: 't beweegt zich niet. En, stilstand, dit weten wy
			 immers, is dood en verrotting.
		  Onze professertjes, onze meestertjes, zyn produkten uit dezelfde
			 fabriek waarin zyzelf geroepen worden tot het voortbrengen van nieuwe
			 produkten. Zoo gieten wy alles in één vorm, en deze vorm, is...
			 officieel slecht. Het bewaren van onze 
{==356==} {>>pagina-aanduiding<<}
 oorspronkelykheid -
			 het uitzet toch dat aan ieder wordt meegegeven by z'n intree in 't leven!
			 - wordt hoe langer hoe zeldzamer, en wie zich daaraan schuldig maakt - er hoort
			 moed toe, by herkules! - is 't mikpunt van al de kleine mannetjes die
			 'n Onderwysje knipten naar 't mikroskopisch modelletje van hun leest.
		  Voor we den staat het recht toekennen zich te bemoeien met
			 de allerhoogste belangen van de Mensheid, zouden wy in-allen-geval moeten
			 aandringen op 'n geloofsbelydenis omtrent het doel dat er met Onderwys
			 beoogd wordt? In de eerste plaats zou hierby oprechtheid kunnen gevorderd
			 worden, 'n eigenschap die in regeeringslieden naar den tegenwoordigen trant,
			 onbestaanbaar is.
		  Geen Behouder durft zeggen: ‘ik begeer voor my en de mynen
			 alleen, de soort van Verlichting die te verkrygen is met behulp van vormleer,
			 cicero, muziek, God, geloof, fatsoen en grondbezit. De andere
			 Verlichting, die voortvloeit uit 'n mengseltje van God en hongerlyden, is voor
			 m'n broeders in den Heere: 't kanaille.’ 
		  En de liberalen? Ook zy hebben den moed niet, aantedringen op den
			 voorgewenden grondslag van hun politiek geloof, op de ware gelykheid voor de
			 wet, die bestaan zou:
		  
		  òf in 't openstellen voor allen van de gelegenheid om
			 zich naar den drang van Trieb en gaven te bekwamen,
		  
		  òf in 't wegruimen van de beletselen die thans door de
			 wet aan die natuurlyke ontwikkeling worden in den weg gelegd.
		  
		  De slotsom is dat de Behouders niet behoudend zyn, en de
			 Liberalen niet liberaal. Ons Onderwys is juist voldoende tot het
			 vernietigen der natuurgaven van den Wilde, en belet tevens de ontwikkeling die
			 te verwachten ware uit den boezem des Volks zelf, indien men die gaven niet had
			 verkracht. We hebben 't Onderwys gemaakt tot 'n monopolie der half-heid, dat
			 zich verzet tegen de wording van elk geheel. Tot 'n alleenhandel in 't
			 gebrekkige, die de mogelykheid van volmaking uitsluit.
			 Noot van 1876. ‘Droeg niet in
				de dagen van de Synode, alles de kleur van Predestinatie en Vrye Genade
				Gods?’ 'n Aardig voorbeeld hiervan levert ons de kluchtspeldichter 
				bredero. In 'n brief aan zekere
				‘seer godtvruchtige vriendelijke ende deughtrijke jonge Weduwe
				N.N.’ verzoekt-i: ‘hem in eerbaarheyt te
				vergunnen’ haar ‘desen avond te negen uren wat te mogen
				komen verselschappen.’ 't Is te veronderstellen dat die
				‘deughtrijke’ weduw 's dichters Molenaarsklucht
				gelezen had, en dat alzoo 't voorop zetten van die
				‘eerbaarheid’ haar wel 'n beetje moet hebben verrast, om
				niet te  zeggen: teleurgesteld. Maar ze was ‘seer
				godtvruchtig’ ook, en waarschynlyk naar de dortsche mode van den dag.
				Ziehier hoe de schalk z'n vriendinnetje in haar zwak weet te tasten, en gebruik
				te maken van... de predestinatie om 't beoogd ‘eerbaer’
				avendje machtig te worden. ‘Ick weet, zegt-i, dat de Goddelijke
				Wijsheyt alle saacken ten-beste toe-schickt, en dat sijn eeuwige raadt
				onwederroepelijcken is. Daeromme, mijn allerliefste, versoeckt en proeft de
				getrouwe en ware Liefde die ick U dragende ben, die uyt geen blinde lust, noch
				door geen wulpsheyt en spruyt, maer door het heymelijck prickelen en
				ingeven Godts in mijn gebooren zijn.’ We willen hopen dat de
				deugdtrijke weduw vriendelijk ende godtvruchtig genoeg mag
				geweest zyn om deur en hart open te zetten voor 'n minnaar die zoo handig wist
				omtegaan met ‘Godt’ en zoo op de hoogte was van de
				theologische snufjes du jour. Zeker, wie God vreest en... op z'n
				brederoos weet te-pas te brengen, zullen alle weduwen medewerken
				ten-gerieve.
Meen toch niet, lezer, dat ik bredero's verlangen
				naar dat avendje zoo vreeselyk vind. (1140, 
				1141) Ik haal die passage uit z'n brief
				maar aan, om de waarheid te staven van de woorden in den tekst, waarby dit
				nootje behoort. Wie voorbeelden van minder lieftallige soort begeert, sla de
				Geschiedenis op, en zie eens welke bloedige rol die fraaie
				dordsche Synode gespeeld heeft op heel ànder terrein dan gezellige
				avendjes! Daarvan weten Loevestein en de Gevangenpoort in den
				Haag, daarvan weten de schavotten van de Barnevelds en Slatiussen te spreken.
				Leve de aardige bredero, en 't gebruik dat hymaakte van de
				predestinatie! We komen wat laat met onzen wensch, maar toch hopen we dat hy en
				z'n godtvruchtig weduwtje zich goed mogen geamuzeerd hebben.
		
		
		  921.

		  Wie myn redeneeringen omtrent de mogelykheid dat we met ons
			 Onderwys op 'n verkeerden weg zyn, mocht wantrouwen - ikzelf beveel me aan tot
			 scherp toezien - zoeke z'n voorlichting by hooger autoriteit. Hy sla 't oog op
			 de feiten, op de Geschiedenis. Profeten maakten School, maar geen
			 profetenschool bracht Zieners voort. De mannen die, op eeuwen afstands gezien,
			 nog 't hoofd uitsteken boven hun tydgenooten - zy 't dan niet als lichtbakens
			 der Mensheid altyd, dan toch als merkpalen in haar geschiedenis - ontwikkelden
			 hun denkvermogen in de eenzaamheid. Ze leerden 't mensch-zyn van
			 zichzelf. 
			 Mozes, elias, 
			 johannes, jezus, 
			 mahomet... ook zy waren eenmaal
			 leerlingen, doch niet leerlingen van 'n School. Afgezonderd van de
			 wereld, oefenden zy zich aan de voeten van de eenige Voorgangster die 't recht
			 en de bevoegdheid heeft meesterdiplomen uittereiken: zy bestudeerden de
			 Natuur der dingen.
		  Verlangt men voorbeelden van minder mythischen aard? Behaagt
			 misschien de mystieke kleur niet, die de woestyn schynt meetedeelen aan wie
			 haar kozen tot leerplaats? Ik 
{==358==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gun me nu den tyd niet, den flinken
			 praktischen mozes in bescherming te nemen tegen dit verwyt. Noch ook
			 om aantetoonen dat de fouten die de woestyn-methode schynen aantekleven, niet
			 aan háár moeten geweten worden, doch aan de leerlingen. Liever
			 spring ik op-eenmaal over op steviger bodem, en vraag of 
			 alexander had school-gegaan by
			 Clausewitz? Plato, 
			 pythagoras, aristoteles, te Leiden? 
			 Ceasar by von Moltke? 
			 Euclides by de
			 Gelder? Demosthenes, 
			 richelieu,napoleon, by... 
			 van der Palm, Thorbecke en 
			 Trochu? Op welke
			 Staats-handelsschool deden Genuezen, Venetiërs en Nederlanders den
			 koopmansgeest op, die hen ryk maakte? Aan welk byzonder onderricht hadden de
			 Friezen de bekwaamheid in 't vervaardigen van hun lakens te danken, die voor
			 zoo uitstekend doorgingen, dat 
			 karel de groote met 'n kleed van
			 die stof z'n hovelingen aan zich verbond? Vanwaar haalden de Vlamingen hun
			 weefkunst? Aan welke akademie werd het haringkaken gedoceerd? Waar leerden de
			 watergeuzen, waar leerde de ruyter de
			 zeetaktiek?
			  *
		  De lezer wordt uitgenoodigd zich honderden dergelyke vragen
			 voorteleggen, waartoe de stof waarlyk niet ontbreekt, en ik vertrouw dat-i
			 daarna beamen zal wat ik schreef in zoo menigen regel van m'n stuk over
			 Specialiteiten, waarnaar ik overigens, als in nauw verband staande met
			 m'n tegenwoordig onderwerp, verwys.
		  Verlangt men nog andere proeven van de nadeelen onzer
			 gouvernementeele africhtings-methode? Daartoe behoeft men slechts te letten op
			 den prys van uitstekende mannen en van behoorlyk voedsel. Met al ons officieel
			 geschoolmeester sedert eeuwen, slaagden we zoomin in 't wel voorzien van de
			 markt des geestes, als in 't voldoen aan stoffelyke behoeften. Genie en
			 biefstuk zyn even schaars.
		  Oprechtheid, heeren! Wat verlangt gy? Of 't een, of 't 
{==359==} {>>pagina-aanduiding<<}

			 ander? Of beiden? Of geen van beiden?
		  Kunt ge in uw stelseltjes geen genien gebruiken, geen genien
			 voortbrengen dóór uw gestelsel, zorgt dan toch minstens voor
			 brood!
		  En is ook dìt onmogelyk - gelyk ik beweer, want de zaak gaat
			 zoowel uw kracht als uw bevoegdheid te-boven - werpt dan den last van u, die te
			 zwaar drukt. Dat aangematigd alleen-zorgen voor onderwys op 'n manier
			 die goed onderwys tot 'n onmogelykheid maakt, is misdadig.
		  
		  Ik geloof 't gaarne dat gy de konkurrentie van de Jezuitenscholen
			 vreest, gy staat der nederlanden met uw arme-zondaarsloon van acht
			 gulden 's weeks aan 'n Hoofdonderwyzer! Maar eerlyk is 't alweer niet, dat gy,
			 die 'n nationaal-god bezoldigt uit uw budjet van Eeredienst, anderen belet
			 gratis onderwys te geven in hùn geloof.
			 Noot van 1876. 't Slot van dit nummer is
				van nog treuriger toepassing op Duitschland, waar men 10 de Jezuiten
				verjaagt. 20 tot het bezoeken van de Staatsscholen
				dwingt, en 30 de daarby aangestelde onderwyzers nog veel
				kariger betaalt dan by ons.
		
		
		  922.

		  ('t Beoordeelen der zedelykheid, 
			 589.) Reeds in 
			 577 beweerde ik dat onzedelykheid neerkomt
			 op begripsverwarring. Dit is zoowel van toepassing op de zaak zelf, als op den
			 maatstaf waaraan we gewoon zyn haar te toetsen, waaruit dan ook voortvloeit dat
			 er zooveel ondeugd schuilt onder onze zeden. De keus tusschen goed en kwaad had
			 ten-allen-tyde moeten geleid worden door oordeel, en wanneer we nu
			 dagelyks ontdekken dat menschen en Mensheid verkeerd oordeelden in
			 tastbare zaken (576) ligt het voor-de-hand dat ook
			 vaak de beslissing tusschen goed en kwaad is opgedragen geweest - en waarom zou
			 't nu anders wezen? - aan onbekwame, aan bevooroordeelde of zelfs aan
			 omgekochte rechters. Behalve Dominee knak
			 te Berlyn en de zynen, is men 't nu vry-wel eens dat de aarde om de zon draait.
			 Men gelooft thans, op weinig uitzondering na, niet meer aan weerwolven en
			 ‘witte wiven.’ Toch stammen onze meeste begrippen over
			 zedelykheid, uit de dagen toen de zon wèl draaide, en allerlei
			 spoken wèl 'n rol speelden. Zou 't niet in de rede liggen, eens grondig
			 te onderzoeken, welke waarde er mag gehecht worden aan overleveringen op
			 moreel gebied, die we grootendeels erfden van dezelfde mannen wier
			 heksen, draaiende zon, enz. wy hebben afgeschaft?
		  Ik noemde de rechters die onze wetgevers waren op zede-
		  	
{==360==} {>>pagina-aanduiding<<}
lyk terrein, onkundig, bevooroordeeld of zelfs
			 omgekocht. Zeker! Om onze, meestal voetstoots aangenomen denkbeelden
			 over moraal onaantastbaar te keuren, zouden we moeten aannemen dat onze
			 voorgangers - telkens immers dwalende in zaken welker beoordeeling kan worden
			 onderworpen aan de uitspraak van exakte wetenschap - nooit gedwaald hadden in
			 de zooveel moeilyker beslissing tusschen goed en kwaad.
		  Geeft niet de verregaande onkunde van de voorbygegane
			 mensheid ons 't recht haar te wraken als censor morum, als wetgeefster op
			 't gebied der zedelykheid?
		  Waren ze niet bevooroordeeld, de voorgangers die byna zonder
			 uitzondering hun begrippen op dezelfde rails lieten loopen, die door hùn
			 even onbevoegde voorgangers gelegd waren?
		  En... omgekocht? Misdadig? Wie zal ontkennen dat er veel
			 eigenbelang - staatkundig dan of persoonlyk, en deze twee zyn meestal
			 één - meewerkte of aandreef tot het vaststellen van onze
			 zedelykheidsreglementen?
		  
		  Ik weet zeer goed dat de zeden niet gemaakt, maar
			 geworden zyn - 't woord zelf dat eenvoudig gewoonte beteekent,
			 wyst dit uit - en dat dus m'n grieven niet zoozeer personen of korporatien
			 betreffen, als wel de Mensheid in 't algemeen, gedreven als ze steeds werd door
			 gelyksoortige invloeden als de individu. M'n kwalifikatien van onbekwaam,
			 bevooroordeeld en misdadig, worde dus niet opgevat als
			 beschuldiging. Ik geef die slechts als opmerking, en ten-spoorslag om de
			 rezultaten van de ethische begrippen onzer voorgangers te wantrouwen, en ons
			 optewekken tot nauwgezette revizie van hun uitspraken, in één
			 woord: tot vrye studie!
		
		
		  923.

		  Behalve op de drie oorzaken van afdwaling, die ik aanstipte, zou er
			 nog moeten worden acht-gegeven op de ongeldigheid van voorschriften die hun
			 oorsprong te danken hebben aan tydelyke of plaatselyke noodzakelykheid. Wie zal
			 beweren dat alle braafheden braaf, en alle ondeugendheden ondeugend zyn, die we
			 als zoodanig gestempeld vinden in deuteronomium, in
			 leviticus? De schrandere mozes zelf - of wie
			 dan de israelische kodifikatie mag hebben by-eengebracht - zou den dwaas
			 uitlachen, die 'n grondwet, in zeer byzondere omstandigheden samengevoegd
			 ten-behoeve van zwervende arabische horden, verbindend achtte voor Volkeren die
			 in geheel anderen toestand verkeeren. En ook jezus zou 't afkeuren,
			 indien-i ontwaarde dat men nog altyd... voorgaf z'n uitspraken voor geldig te
			 houden. Een policiereglement uit de dagen van faramond, zou
			 onbruikbaar wezen in 't Parys 
{==361==} {>>pagina-aanduiding<<}
 van onzen tyd, en de arme drommel
			 die heden-ten-dage wordt ‘beboet, of by wanbetaling gestraft met
			 gevangenis’ wegens 't betreden van de ‘kleine steentjes’ voor
			 't paleis te Amsterdam, had in de twaalfde eeuw met z'n heele familie op die
			 plek naar Y-bot kunnen visschen, zonder de minste schâ voor z'n
			 porte-monnaie of goeden naam.
		  De grens tusschen zedelyk kwaad, en overtreding van
			 maatschappelyke instellingen, is moeielyk te trekken. Nog moeielyker wordt
			 deze afscheiding, als we niet met wetten, doch slechts met onbeschreven,
			 soms vry willekeurig aangenomen, en vaak onjuist toegepaste gewoonten - zeden!
			 - te doen hebben. (192) Er zyn dorpen en steedjes in
			 ons land - jazelfs in sommige groote steden, buurten - waar 't ophalen
			 van 'n venstergordyn, 'n daad is die den bedryver blootstelt aan de minachting
			 van z'n medeburgers. Lezer, hebt ge ooit te Amsterdam op heeren- of
			 keizersgracht, zelfs in 't heetst van den zomer, 'n opengeschoven vensterraam
			 gezien?
		  Ik zou te ver afdwalen, indien ik al de my bekende voorbeelden van
			 gewoonte-zeden opsomde, welker beoefening voor de meesten 'n kort begrip
			 uitmaakt van deugd, en daarvan soms de plaats inneemt... 'n zeer onzedelyke
			 fout! Wel erken ik dat het gehoorzamen aan de Wet, en zelfs - tot in zekere
			 mate - ook 't nakomen van sommige onbeschreven gebruiken, plicht is. Maar ik
			 verzet me tegen 't verwarren van deugd met maatschappelyken
			 regel. Wie den laatsten meer gewicht toekent dan-i verdient, moet
			 noodwendig het ware goed-zyn verwaarloozen, daar 't angstig opvolgen van
			 de soms kinderachtige schoolorde van de Maatschappy - de eerlyke jezus
			 werd er toornig over! - den zielenadel bederft, die onze gids en vraagbaak
			 behoort te zyn op den weg naar 't goede. De knaap die zekeren willekeurig
			 ingestelden regel van tucht overtreedt, kan berisping verdienen, en zelfs in
			 zekere gevallen straf. Doch z'n kameraadjes die zich van zyn fout wisten te
			 onthouden, hebben daarom 't recht niet, hem te minachten of beneden zich te
			 stellen. En, omgekeerd, wie op 'n onbewoond eiland vermaak schept in 't
			 martelen van 'n diertjen, is 'n booswicht, al zy daar dan niemand die hem
			 berispen of kastyden kan.
		
		
		  924.

		  Tot heden toe is 't niet gelukt 'n benaderend-voldoende bepaling te
			 geven van 't woord zedelykheid. By nadenken over dit onderwerp, loopt men
			 telkens gevaar in den vicieuzen cirkel te vervallen, waarop 
			 rousseau gewezen heeft in z'n
			 psychologische behandeling van opvoedings-systemen. Op 
{==362==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de vraag
			 van den knaap waarom men hem 't een-of-ander verbiedt, wordt geantwoord
			 ‘dat het verbodene niet goed is.’ En als-i dieper wil doordringen
			 in 't zedekundig mysterie, is men vaak genoodzaakt ter rechtvaardiging van 't
			 verbod, z'n toevlucht te nemen tot dat verbod zelf. ‘Dit of dat is niet
			 goed, heet het dan, omdat het verboden is.’ 
		  In 'n kring van die soort loopen ook onze zedelykheidsbegrippen
			 rond. Men keurt iets af ‘omdat 't niet goed is.’ Waarom is 't niet
			 goed? ‘Omdat men 't niet doet.’ Waarom doet men 't niet?
			 ‘Omdat men 't afkeurt.’ Enz.
		  Men moet erkennen dat dit 'n armzalig katechismusjen is, en dat het
			 tyd wordt iets beter onderricht te zyn van den grondslag waarop onze zedelyke
			 waarde berust. De slordigheid waarmee de Mensheid tot-nog-toe met deze
			 verwarring genoegen nam, is alweer voornamelyk toeteschryven aan den
			 godsdienst. Waartoe immers naar iets te zoeken, dat men overtuigd is - of
			 voorgeeft! - gevonden te hebben?
		  
		  Wie een god heeft, die hem vóórzegt wat-i doen en
			 laten moet, kan alle verdere studie in 't goed-zyn missen.
			 Noot van 1874. In Dr. feringa's
				Demokratie en Wetenschap, tweeden druk, blz. 284, komt 'n
				zeer lezenswaardige studie voor, over 't kriterium der onzedelykheid. De
				daarin, op 't voetspoor van 
				schopenhauer aangenomen
				‘grondslag der moraal’ is: medelyden. Hoewel ik my met deze
				stelling nog niet kan vereenigen, raad ik toch af haar te verwerpen, voor men
				feringa's stuk gelezen heeft met al de aandacht die 't onderwerp en de
				behandelingswyze verdienen. Ook leze men zyn repliek op Dr. v.
				vloten's aanmerkingen. Zy is te vinden in het tydschrift Vrye
				Gedachte, 2e Deel, blz. 103. Wat my betreft... sedert jaren
				ben ik zoekende. Zou 't 'n cirkelkwadratuur wezen? Zoo ja, dan is de wysgeer
				aan z'n leerlingen 't bewys van de onvindbaarheid schuldig. Dit hoop ik
				te leveren, indien ik by-voortduring niet slaag in 't ontdekken van de
				hoofdzaak, waarop ik me nog altyd toeleg.
		
		
		  925.

		  Dat zy die beweren iets van 'n God te weten, alle studie in de
			 bronnen van zedelykheid ontberen kunnen, is duidelyk. Sedert eeuwen beweerden
			 de voorgangers der Volkeren, dat het ware eenige richtsnoer waarlangs men tot
			 ‘het goede’ geraken kan, te vinden was in de geloovery. Zy ontzagen
			 zich niet den bybel te verdraaien, te verminken (IIa, bl. 61, 62)
			 en vooral aantevullen, om dat boek dienstbaar te maken aan hun doel. Met
			 verregaande onbeschaamdheid heeft men weten te bewerken dat de woorden
			 ‘godsdienst en christelyk’ in 't spraakgebruik gelykbeteekenend
			 geworden zyn met goed, een bedrog waartegen myn
			 zedelykheidsbegrippen zich zeer 
{==363==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ernstig verzetten. Dat er in de
			 zoogenaamd-heilige Schrift hier-en-daar lessen voorkomen, die de behartiging
			 waard zyn, kan niet ontkend worden. Het tegendeel is dan ook niet te verwachten
			 in een zoo veelkleurige verzameling. Maar 't blyft 'n ònwaarheid dat de
			 goede voorschriften die men uit den bybel sprokkelen kan, 't privatief eigendom
			 van de Christenen wezen zouden. Men vindt iets goeds in àl dergelyke
			 rhapsodische bundels, letterschoven vergaderd op den akker der
			 ontwikkelingsgeschiedenis van àlle Volkeren. Aan den bybel van de
			 Christenen mag men in dit opzicht noch 't monopolie toekennen, noch zelfs den
			 voorrang. De chinesche boeken van meng bevatten minstens evenveel
			 schoons en - vooral! - veel minder leelyks.
			  *
		  Van de onbeschaamde wys waarop de voorgangers des Volks den bybel en
			 't ‘geloof’ durven aanhalen als handleiding ter zedelykheid, gaf ik
			 'n voorbeeld in 
			 182. Deze onbeschaamdheid loopt vaak in 't
			 komieke. Men spreekt van ‘christelyke’ grondbeginselen, van
			 ‘christelyken’ levenswandel, van ‘christelyke’
			 sterfbedden, jazelfs van ‘christelyke’ begrafenissen, alsof deze
			 zaken eens-vooral in den bybel behoorlyk waren geregeld en afgedaan. Ik heb
			 daarnaar, en naar veel meer nog, te-vergeefs in dat boek gezocht, en ben dus,
			 ook om die onvolledigheid reeds, wel genoodzaakt het te wraken als punt van
			 uitgang onzer begrippen over zedelykheid.
		  En - als gewoonlyk - ik vind in deze zaak de krachtigste
			 bondgenooten onder m'n tegenstanders. Zy die hun ‘geloof uitventen
			 voor 'n arkanum tegen zedelyk kwaad, zouden zeer laag neerzien op den onnoozele
			 die z'n gedrag stipt regelde naar den bybel, en tevens alles durfde
			 verwaarloozen waarover die bybel zwygt. Het is 'n onbetwistbare waarheid dat
			 jezus zelf heden-ten-dage weinig kans hebben zou op 'n vriendelyke
			 ontvangst in 'n Maatschappy van menschen die zich naar hem noemen (587) en hoogstwaarschynlyk zouden z'n volgelingen zich
			 haasten hem 'n plaatsje te bezorgen in 'n ‘christelyk’
			 gekkenhuis.
		  ‘De man is niet van onzen tyd’ zou 't dan heeten, en
			 terstond zouden de brave godgeleerden deze of gene spreuk - liefst van hemzelf!
			 - by-de-hand hebben om jezus te 
{==364==} {>>pagina-aanduiding<<}
onderrichten hoe de
			 ‘ware Christen’ - en, grappiger nog, de christus zelf! -
			 wèl van z'n tyd behoort te zyn.
		  Wat blyft er by zulk geschipper met tyd of niet-tyd, van de
			 Zedelykheid over, die onwrikbaar wezen moet, en niet onderworpen kan zyn
			 aan mode, volkswaan of eeuwgeest? Immers niets!
		  Ieder behoorde alzoo intezien dat de Schrift 'n
			 allergebrekkigst hulpmiddel is om op zedelyk gebied den waren weg te kiezen.
			 Dit heeft men evenwel tot heden toe niet ingezien. Sedert eeuwen speelde
			 ook in dit opzicht de biologie haar gewone rol. 't Eene geslacht volgde
			 het andere langs 't eenmaal gelegde spoor, en de afdwaling van 't ware
			 goede werd hoe langer hoe grooter. Het in-slaap wiegen van 't denkvermogen
			 werkte met gelyk nadeel op 't oordeel des onderscheids tusschen goed en
			 kwaad, als op 't verstand, zoodat de opmerkzame beschouwer die zich
			 eenigermate wist losteworstelen uit de verdooving, gedurig in-twyfel staat of
			 hy de wereld voor 'n gezelschap van krankzinnigen of van booswichten moet
			 aanzien...
		  Neen, hy staat hierover niet in twyfel! Zyn verstand en
			 zyn zedelykheid nopen hem tot zachter oordeel. Met weemoed komt hy tot
			 de overtuiging dat de Mensheid nog altyd in-slaap gedompeld is, en hy spant al
			 z'n krachten in om haar wakker te schudden... 
		  't Spreekt vanzelf dat-i hiervoor wordt uitgescholden. En niet het
			 minst door pretense geestverwanten die hem kwalyknemen dat-i flinker schudde
			 dan zy, of 'n beetje meer succes had.
			 Noot van 1876. Ik noemde in dit nummer
				't woord: ‘christelyke begrafenis.’ De sedert opgekomen beweging
				voor 't lykenverbranden, heb ik met vreugd begroet. Jammer dat de voorstanders
				van die verbetering met zooveel moeielykheden te kampen hebben. Maar vreemd is
				't niet. Sedert eeuwen vonden de vromen in de akeligheden en spookeryen hunner
				kerkhoven, de trouwste bondgenooten voor hun bygeloof. Maar des te gebiedender
				eischt het plichtbesef van welmeenenden en ontwikkelden, dat ze den vyand dat
				wapen uit de hand slaan, en dus op 't invoeren - of althans op 't
				fakultatief veroorlooven - van crematie blyven aandringen. De zaak is van
				hygiënische aard, o zéker! Maar ze is dit niet minder voor
				't denkvermogen van de levenden, dan voor hun lichamen. Dat er
				uit de kerkhoven verpestende dampen opstygen, is ook als beeldspraak de
				volle waarheid.
Om, ten-overvloede naar ik gis, 'n bydrage te leveren tot
				de gegrondheid van 
				542, heeft 'n professor - niet eens 'n
				professer in godkunde - onlangs 't verbranden van lyken afgekeurd op grond van
				de hooggeleerde vrees dat er... gebrek ontstaan zou aan 
				ammoniak! Nu is myn vrees dat men over 'n kwart-eeuw
				niet zal willen gelooven aan die vrees, en daarom ben ik wel genoodzaakt 's
				mans naam te noemen, op 't gevaar af, dat professer 
				muurling jaloers wordt. De
				bedoelde hoogleeraar heet harting, en
				doceert... natuurwetenschap aan 't Atheneum te Amsterdam.
				Gelukkig is dit dezelfde hoogleeraar die in 't Album der
				  Natuur ronduit verklaarde - nu, oprecht wàs 't! -
				dat-i geen biologische séances durfde bywonen uit vrees dat z'n
				verbeelding in de war mocht raken. By zùlke staaltjes van professorale
				bêtise zou ook myn verbeelding haast gevaar gaan loopen, en ik
				begryp dat de lezer meent te droomen en naar een fleschje vluggen geest grypt.
				Vandaar dan ook zeker Prof. harting's aandoenlyke bekommering over de
				mogelyke uitputting van den voorraad ammoniak in de natuur. Voorzieniger
				kàn 't niet! Zonder zyn waarschuwing zou, na invoering van de crematie,
				byna 't heele dierenryk flauw vallen als 'n romanheldin, en om dan -
				te-vergeefs helaas! - au secours... des sels! te roepen, zouden slechts
				de visschen overblyven, die nu eenmaal aan 't niet-begraven gewoon zyn geraakt,
				en voor hun gezondheid geen behoefte schynen te hebben aan spokery en
				verrotting. Gelukkige visschen!
		
		
{==365==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  926.

		  Ik hoop later in de gelegenheid te zyn, 't onderzoek naar het punt
			 van uitgang onzer zedelykheidsbegrippen voorttezetten, en zal dit waarschynlyk
			 in-verband brengen met het stuk over ‘Beschaving’ dat voor
			 den IVn Bundel van deze ideen bestemd is... indien my 't arbeiden niet
			 volstrekt onmogelyk wordt gemaakt. In denzelfden Bundel wensch ik nog
			 een-en-ander aantevullen dat aan den kommentaar op 
			 541 ontbreekt, vooral ten-aanzien van
			 de beletselen die onze vrye studie in den weg staan. Blykens de
			 verzekering in 
			 590, was 't my bekend dat m'n opgave van
			 die beletselen onvolledig was. Toch meende ik niet, me te hebben schuldig
			 gemaakt aan een zoo grof verzuim als me met volle recht werd onder 't oog
			 gebracht door den schryver van een ingezonden stuk in de Heldersche
			 Courant. Ik betuig voor de daarin vervatte opmerkingen des te hartelyker
			 m'n dank, omdat ik aan zulke medewerking van de Nederlandsche Pers niet gewoon
			 ben. De onmisbare weerklank waarover ik sprak in 
			 659, wordt me hardnekkig onthouden.
			 Publiek schynt 'n proef te willen nemen hoe lang ik gevende blyven
			 kan, zonder ooit iets terug te ontvangen. Moet ik dit toeschryven aan
			 wreedheid, traagheid, domheid? Is het onmacht? Is 't schaamte? Of is 't van dit
			 alles wat: hollandisme?
			 Noot van 1876. De oorzaken die de in dit
				nummer aangestipte voornemens tot-nog-toe verydelden, ligten in de
				laaghartigheid van 't meerendeel myner landgenooten, waarvan in den IVn Bundel
				eenige staaltjes voorkomen, doch gewis de ergsten niet! Vooral betreur ik dat
				me tot het afwerken van den toegezegden  verderen
				kommentaar op 't stuk over ‘Vrye-Studie’ geen loisir
				gegund was. De lezer bedenke hoe de overgroote meerderheid van mannen en
				place op kerkelyk, financieel en staat- of
				letterkundig gebied, er belang by hebben my de pen uit de hand te slaan.
				Maar... de velen die daartoe niet behooren, moesten dit niet zoo visschig
				aanzien, dunkt me.
(Later onder de korrektie bygevoegd.) Behalve Dr.
				
				feringa in z'n tydschrift
				Vrye Gedachte, en Mejuffrouw 
				mina kruseman in haar kurieus
				go-ahead-bundeltje: de moderne Judith, heeft voornamelyk de heer Mr.
				
				c. vosmaer onlangs den moed
				gehad dit onwaardig stilzwygen aftebreken. Een reeks keurige artikelen van zyn
				hand verscheen dezer dagen in 't ‘Vaderland.’ Ik heb ze
				gelezen met innige dankbaarheid, doch vooral met eerbied voor z'n karakter.
				Mochten velen - als ikzelf - den my toegebrachten lof overdreven vinden -
				minder overdreven toch altyd, naar ik hoop, dan den my sedert zooveel jaren
				aangedanen smaad! - toch zullen de goeden onder ons aangenaam getroffen zyn
				door de edelmoedige mannelykheid waarmee die schryver de handschoen voor m'n
				streven en werken durft opvatten. Men zou byna wenschen langen tyd miskend te
				zyn geweest, om zóó gewroken te worden door den dichter van
				‘Londinias’ en der ‘Vogels
				van diverse pluimage.’ 
			 Noot van 1876. Sedert het schryven van
				bovenstaande nootjes is de byna algemeene poging om my en m'n werk
				doodtezwygen, in zoover verydeld geworden, dat ten-minste
				de Vorstenschool vry druk besproken is. Ik heb dit te
				danken aan den vasten wil en den kunstzin van de tooneeldirektie 
				legras, 
				van zuylen & 
				haspels, die door goed
				geslaagde opvoeringen dat stuk zoo populair gemaakt hebben, als in-verband met
				den ernstigen inhoud - het spreekt immers vanzelf dat kluchten, schandaal,
				politiekery en geloofszaken méér kans hebben op
				algemeene belangstelling! - zoo populair dan, als in Nederland mogelyk
				is. 't Is my 'n aangename taak, daarvoor die heeren en de leden van hun
				gezelschap openlyk myn warme erkentelykheid te betuigen.
Moet ik nu, om m'n
				landgenooten te dwingen tot wat aandacht, ook m'n andere schryvery bewerken
				voor het Tooneel? Ik heb er geen lust in, en hoop nog altyd dat de
				linksche oneerlykheid waarmee men in zekere kringen voorgeeft geen
				kennis te dragen van m'n streven, ten-laatste zal in 't oog vallen, en bezwyken
				onder de algemeene afkeuring. 't Wordt tyd dat m'n lezers zich tegen die
				struisvogel-taktiek verzetten. Is 't nog noodig hier bytevoegen dat m'n klacht
				over 't beoogd doodzwygen, niet ontzenuwd wordt door 'n manier van bespreking
				als die welke de Van Vloten's zich veroorloven? 't Spreekt vanzelf, meen ik,
				dat ik by 't aandringen op weerklank iets anders bedoelde dan laster en
				scheldwoorden. Wie zedelyk, wetenschappelyk en litterarisch te laag staat om my
				te beoordeelen en m'n werken te behandelen, had zonder schade voor de goede
				zaak z'n mond kunnen houden, of zich blyven bepalen by 't uitgeven van
				Bloemlezingen, Bakerrymen, Vondelalmanakken en Galante
				dichtluimen.
			 Nog iets. Ik bemerk dat ik nog altyd naliet de
				lezer meetedeelen welk verzuim me door 'n medewerker van de Heldersche 
				Courant verweten is. Die schryver beweerde dat ikmisbruik van sterken
				drank had behooren optegeven onder de beletselen die 'tonafhankelyk
				streven naar waarheid, d.i. vrye studie in den weg staan. Zie, al
				noemde ik alles niet, die pest had wèl genoemd
				moeten worden! Nooit was 'n aanmerking gegronder dan deze, en nog altyd
				verbind ik my de begane fout te herstellen, maar de zaak is te gewichtig dan
				dat ik met 'n paar woorden in 'n nootje zou kunnen volstaan. Of de door 
				multapatior voorgeslagen
				middelen praktisch zyn, kan ik nog niet beoordeelen, maar zeker is 't dat z'n
				streven de medewerking verdient van ieder die 't wel meent met de mensheid. Wie
				met goeden uitslag den drankduivel bestrydt, verdient 'n burgerkroon. Ik
				kan me - op 't uitroeien van de geloovery na, die ook 'n soort van dronkenschap
				is - geen nuttiger doelwit voorstellen.
		
		
{==367==} {>>pagina-aanduiding<<}

		  927.

		  Ieder publiek persoon is als zoodanig in zekeren zin het produkt van
			 z'n tyd. (Vrye-arbeid, uitg. 1873, blz. 23.) Gelyk de akker, die
			 slechts in veranderden vorm kan weergeven wat de Natuur rechtstreeks of door
			 bemiddeling van den landman daarin neerlegde, brengt hy niets voort dan wat
			 hyzelf eenmaal ontving. In dit opzicht was zelden of nooit eenig artist,
			 dichter of schryver, zoo weinig aan z'n tydgenooten verplicht als ik. Ik heb 't
			 recht te vorderen dat 'n groot gedeelte van de fouten die m'n arbeid aankleven,
			 aan die oorzaak worde toegeschreven. Een opmerkzaam lezer zal dit
			 verband tusschen oorzaak en gevolg met den vinger kunnen aanwyzen.
		  En ook de materieele beletselen die my - vaak onder huichelachtig
			 voorgeven van welwillendheid - werden in den weg gelegd, werkten zeer storend.
			 Indien ik wat meer hoop voeden mocht dat de lezer... lezen kon, zou ik
			 'n schets geven van de omstandigheden waarin deze Bundel ideen
			 geschreven werd! Doch men zou, als gewoonlyk, voor klacht houden, wat aanklacht
			 en verantwoording is, en aan dit meer of min opzettelyk misverstaan wil
			 ik me niet weer blootstellen zonder noodzaak. Toch zàl ik 't doen,
			 wanneer me blykt dat zoodanige toelichting noodig is ter opheldering van
			 sommige meeningen. 't Kon zyn, dat m'n oordeel moest verdedigd worden tegen de
			 beschuldiging van ongemotiveerde scherpte. Ik zou dan feiten noemen, om
			 den lezer te overtuigen dat ik Waarheid zocht, waar hy me verdacht van
			 'n zwak toegeven in bitterheid. De toon die ik hier-en-daar aansloeg kwetste
			 myzelf meer dan iemand. Doch elke verandering daarin zou 'n onwaarheid
			 zyn, zoolang publiek voortgaat my en de zaak die ik verdedig, te
			 miskennen en te mishandelen, gelyk sedert de verschyning van den Max
			 Havelaar geschied is.
		  Maar ook zonder persoonlyke grieven over rechtsweige-
		  	
{==368==} {>>pagina-aanduiding<<}
ring, laster, bedrog en diefstal... meent men dat de toon van iemand
			 dien 't Algemeene Welzyn ter-harte gaat, anders wezen kan dan bitter? De
			 Juvenalische verontschuldiging voor hevigheid van taal, is in onze dagen van
			 strikte toepassing. 't Moet 'n lauw aanhanger van 't goede wezen, die
			 zich niet verontwaardigd voelt by 't aanschouwen van al 't booze dat onze
			 hedendaagsche Maatschappy beheerscht, en naar den rand dryft van 'n afgrond.
			 Over 'n tiental jaren zal men daarin gestort zyn, indien niet de weinigen die
			 inderdaad het goede willen, de handen in-een slaan en anderen daartoe opwekken.
			 Hiertoe is voor alles noodig: zucht naar waarheid, besef van behoefte
			 aan waarheid, eerbied voor waarheid.
		  Want door Leugen, heeft men de Maatschappy gemaakt tot wat zy
			 is.
		
		
		  928.

		  En ik spreek nu niet van Nederland alleen. In geheel Europa begint
			 zich neiging tot vrye studie te openbaren, en 't besef baan te breken,
			 dat de Volkeren sedert eeuwen bedrogen werden door hun voorgangers op zedelyk,
			 godsdienstig en staatkundig terrein. Men begint alom te begrypen wat men te
			 denken hebbe van de byzondere liefde van Souvereinen voor hun onderdanen, en
			 van de gehechtheid der Volken aan 'n regeerend stamhuis. Men heeft achter de
			 schermen gezien, waar de diplomatie haar kinderachtige kunststukjes gereed
			 maakt. Men begint oplettend te worden op de dapperheid van de vechtmenschen. Er
			 wordt nagerekend hoeveel Volkswil zich kan openbaren in de redevoeringen van
			 geachte leden. Hoeveel eigenbaat er schuilt achter de officieele geloovery...
			 
		  De Volkeren beginnen te denken.
		  Wel zyn ze - jammer genoeg! - nog in lang niet bekwaam om
			 zelfgevonden waarheid in de plaats te zetten van de onttroonde
			 frazen, doch zéker is 't dat die frazen 't krediet verloren,
			 waarmee zoo vreeselyk lang straffeloos gespekuleerd werd. Wat nog voor twintig,
			 dertig jaren vry algemeen voor heilig en onaantastbaar doorging, werd sedert
			 eenigen tyd byna alom 'n voorwerp van onverschilligheid, van minachting,
			 jazelfs van bespotting.
		  Is dit op zichzelf 'n vooruitgang? Neen. (395) Men moet evenwel dien weg langs, om te geraken tot de
			 helderheid van begrippen waartoe de mensheid geroepen is. Haar
			 instinkt, de ineensmelting van háren drang met háre gaven en
			 háre behoeften, brengt het streven naarwaarheid mee, waarin
			 stoffelyk en zedelyk welzyn begrepen is.
{==369==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Dat men haar door opgedrongen leugens eeuwen lang van den weg
			 leidde, is reeds treurig genoeg. Maar nog treuriger is 't, dat misschien de
			 aard der dingen niet toelaat op dien weg terugtekeeren, dan met 'n schok die
			 onze geheele tegenwoordige Maatschappy dreigt omtewerpen. Er staan
			 Jacquerien voor de deur, die, veel bloed en tranen kosten zullen, en 't
			 is te vreezen dat de weg naar nieuwe en betere Beschaving, door 'n poel van
			 jammeren leiden zal.
		  De ontwaakte Volkeren zullen woedend zyn, en wraak nemen over 't
			 gepleegd bedrog.
		  Het zyn geenszins de jongste gebeurtenissen in Frankryk - 1870, 71 -
			 die me aanleiding geven tot deze sombere voorspellingen. Voor zeer veel jaren
			 reeds (in den Vryen-Arbeid, uitgaaf 1873, blz. 22) heb ik m'n
			 gevoelen geuit over de toekomst die Europa te-gemoet gaat. Wat onlangs in
			 Frankryk geschiedde, is daarvan slechts 'n onbeduidend voorspel. Noch de
			 dryvers van de Commune, noch de nietige persoonlykheden die thans aan 't
			 hoofd van dat Ryk staan - thiers, 
			 macmahon, e.d. - behooren tot de
			 menschen die rechtstreeks invloed uitoefenen op de
			 wereldgeschiedenis.
		  De onmiddelyke aanleiding tot de algemeens uitbersting die geheel
			 centraal en zuidelyk Europa in vuur en vlam zetten zal, bestaat in 't
			 uitspreken van eenige weinige woorden.
		  Is 't gevaar nog te bezweren? Misschien niet. Waarschynlyk zal 't
			 toeval zich belasten met het spellen van de noodlottige leus die, hoe eenvoudig
			 ook, 't vindingsvermogen van de Commune-menschen en van de
			 Internationale schynt te-boven te gaan. Ik zal me wel wachten hun den
			 weg te wyzen!
		  Liever wees ik aan ànderen den weg om de vreeselyke toekomst
			 die ons dreigt, te ontgaan. 't Is ook vooral hierom dat ik hoop in de
			 gelegenheid te zyn m'n arbeid nog eenigen tyd voorttezetten. Maar ik erken dat
			 ik zeer vermoeid ben. Niet van arbeiden zoozeer, als 't vervelend worstelen met
			 de triviale hindernissen die me zoo vaak 't werken onmogelyk maken:
		  
			 De gloed van hooger geestdrift wordt gedoofd, 
			 Als 't leven slechts één kamp is met het lage, 
			 En uitstel van bezwyken hoogste prys. 
		  

		  Waarmee de lieden die loisir hebben, hun tyd doorbrengen, is
			 my 'n raadsel. Misschien zou 't kunnen worden opgelost door den
			 rykgepensioneerden 
			 van twist - wiens werken de Natie
			 met verlangen te-gemoet ziet - en door zekeren 
		  	co-
{==370==} {>>pagina-aanduiding<<}
hen stuart, die
			 me onlangs heel ongevraagd z'n misbare achting weigerde omdat ik naar ZEd.
			 meening niet genoeg - of niets, geloof ik - had tot-stand gebracht. Ik
			 beloof beterschap, onder voorwaarde verschoond te mogen blyven van 'n achting,
			 die mynentwege mag weggeschonken worden aan pratende Kamerleden, welvarende
			 kappelluî en indische rykworders.
		
		
		  Naschrift by dezen derden druk.

		  Aan den tweeden druk die in Juli van 't voorlaatste jaar verscheen,
			 waren de volgende regels toegevoegd:
		  
		  Ei zie, reeds de laatste zestien regels van den tekst komen in
			 den eersten druk niet voor, en behooren dus van rechtswege tot dit
			 Naschrift. Immerhin! By dezen tweeden druk van den
			 IIIn Bundel myner ideen sta ik in twyfel over de
			 juiste maat van uitvoerigheid van de opmerkingen die daarby passen zouden.
			 Misschien lost zich die twyfel schryvende-weg op.
		  't Noodzakelyke eerst. Daar by de vyfde uitgaaf van de beide
			 vorige bundels, de zes en twintig 80 vellen druks waaruit ze
			 aanvankelyk bestonden, in twee deeltjes gesplitst zyn, gelieve men de
			 cursiefletters a en b die ik by aanhalingen toevoegde aan 't
			 bundelnummer, te beschouwen als strekkende om de deeltjes van den bundel te
			 onderscheiden.
		  Een tweede opmerking die niet kan gemist worden, betreft de
			 nieuwe nummering. Reeds in 't Voorbericht van de laatste uitgaaf der twee
			 eerste bundels, sprak ik over de gronden die me telkens nopen tot verwyzing
			 naar 'n vorig gezegde. Ik meen deze methode voldoende gerechtvaardigd te
			 hebben, en houd me overtuigd dat ze tot konsekwentie leidt, of - beter nog -
			 daarvan blyk geeft. Doch juist hierom betreur ik het zeer dat ik me zoo vaak
			 genoodzaakt zag aftewyken van den aforistischen 
{==371==} {>>pagina-aanduiding<<}
 vorm,
			 waarin ik aanvankelyk m'n denkbeelden kleedde. Deze verandering toch maakte 't
			 aanhalen van 'n kort woord, dat meermalen omslachtige redeneeringen uitwint,
			 moeielyker dan vroeger.
		  Ik ga nu de redenen voorby, die me tot deze afwyking van m'n
			 oorspronkelyk plan dwongen, om nu alleen te wyzen op de my gebleken
			 noodzakelykheid om in grooter aantal deelen te splitsen wat by de eerste
			 uitgaaf van dezen bundel verschenen was als één doorloopend stuk.
			 De geheele Verhandeling over Vrye-Studie met de daarby behoorende
			 kommentaar, stond gequoteerd onder slechts negen en twintig nummers, 'tgeen de
			 verwyzing naar een op-zichzelf staande opmerking zeer lastig maakte. 't Noemen
			 van de pagina baatte niet altyd, omdat ik me soms veroorloof - wat eenigszins
			 in afwyking van de heerschende litterarische gewoonte - aan meer dan
			 één denkbeeld plaats te geven op dezelfde bladzy.
		  Hoe dit wezen moog, ik heb 't aantal nummers vermeerderd, zoodat
			 nu deze IIIe bundel instede van met 
			 569, eindigt met 
			 928. Of deze splitsing nauwkeurig
			 uitviel, en steeds beantwoordde aan den eisch van de behandelde zaken, is te
			 betwyfelen. Doch men houde in 't oog dat de zaak alleen neerkwam op 't
			 gemakkelyker aanwyzen van 'n passus, en dit doel is bereikt, of... nagenoeg,
			 want ik had verder moeten gaan, en méér zinsneden stempelen tot
			 citablen tekst, tot aspirant-spreekwoord. (281)
			 By de korrektie bleek me dat m'n verandering niet radikaal genoeg was, maar
			 ik voelde my nu eenmaal gebonden aan den wensch om
			 ‘uittekomen’ daar ik tusschen den Vn en VIn bundel 'n
			 gaping had gelaten van 'n driehonderd nummers, die wel moesten aangevuld, doch
			 niet overschreden mochten worden. De hierdoor verkregen ruimte was te nauw. Om
			 daarvan één voorbeeld te geven, ik geloof dat uitdrukkingen als
			 byv. deze, op blz. 357:
		  Profeten maakten School,
Maar geen profetenschool bracht
			 Zieners voort,
		  op zichzelf hadden moeten staan. Zoo zyn er meer. Ik hoop dat de
			 lezer ze vinden zal. En... merken!
{==372==} {>>pagina-aanduiding<<}
 
		  Indien ik geheel onafhankelyk ware in 't konditioneeren van m'n
			 werk, zou ik nog altyd lust hebben zulke en dergelyke fouten in den vorm te
			 verbeteren. 't Was sedert lang m'n illuzie àl m'n arbeid tot
			 één geheel, tot ideen te maken. Maar dit kan
			 niet. Eerstens wyl enen my verzekert dat de lezers in ons land de middelen niet
			 bezitten om zich werken van eenigen omvang aanteschaffen - waarschynlyk omdat
			 er zooveel geld noodig is voor oorlogvoeren en amerikaansche spoorwegen! - en
			 ten-tweede heb ik te veel moeite om door 't leveren van nieuwen arbeid my in 't
			 leven te houden, dan dat ik aan de reeds verschenen stukken zooveel aandacht
			 wyden kan, als ik met m'n groote liefde voor nauwkeurigheid wel wenschen zou.
			 Dit is zeker te bejammeren - en voor myzelf 't meest niet, Nederlanders! - maar
			 het is nu eenmaal zoo! Amerikaansche spoorweg- en Atjinesche
			 oorlogszwendelaryen varen wèl by zoo'n stand van zaken. Wie den toestand
			 van 'n schryver ten-onzent vergelykt met dien van eenigszins gewaardeerde
			 auteurs in 't Buitenland... doch basta daarvan voor heden! Ik verzoek genoegen
			 te nemen met m'n nieuwe nummering, en die by aanhalingen te houden voor de
			 bedoelde.
		  Omtrent de spelling, die redelyk wel de mode van den dag volgt,
			 ben ik zoo vry te verwyzen naar 't Voorbericht dat den vyfden druk van de beide
			 eerste bundels vergezelt. De zaak is van zeer ondergeschikt belang. Toch blyf
			 ik beweren dat men wèl zou doen zich te onttrekken aan 't juk van onze
			 hedendaagsche nederlandsche-taalmannen, die zich schynen te beyveren ons
			 monumenten te leveren van 'n onbruikbaarheid en 'n onkunde, als waarvan de
			 wedergaden moeielyk zouden zyn aantewyzen in Frankryksche, Engelandsche of
			 Vereenigde-Statelyke taal. Zóó namelyk zal voortaan heeten, wat
			 we vroeger fransch en engelsch noemden.
		  Ik ben zoo vry de slotwoorden van 't Voorbericht by den vyfden
			 druk des eersten bundels hier overtenemen:
		  Als handleiding tot het beoordeélen van m'n ideen,
			 verwys ik alweder naar 't program dat in m'n eerste brochure over Vryen-
		  	
{==373==} {>>pagina-aanduiding<<}
Arbeid voorkomt, en nog-eens beroep ik my op de wenken in 
			 35, 
			 123 en 
			 283. Deze drie nummers - in-verband altyd
			 met 
			 30 - zyn tevens van strikte toepassing, op
			 al m'n andere werken zoowel, als op m'n geheel leven.
		  Ik had méér te zeggen by dezen herdruk, en veel
			 verdrietigs! De politische en maalschappelyke toestand van ons landje...
			 
		  Ik verneem dat men in den Haag weer aan 't ministerwisselen is.
			 Zal 't weer oud lood om oud yzer wezen? De armzalige konditie waarin de
			 res publica verkeert, zou me stof geven tot bittere klacht. Tot wat
			 zelfverheffing ook, naar ik meen, want: ik heb in-tyds
			 gewaarschuwd! De paradoks van tien twaalf jaren geleden, is de
			 gemeenplaats van vandaag geworden. De valsheid waarmee ik werd op-zy geschoven
			 door 'tzelfde soort van lieden die me nu napraten in ellenlange artikels...
			 
		  Och, laat me dit toespraakje liever sluiten met iets aangenamers,
			 met 'n hartelyk woord van dank aan den heer Mr. 
			 c. vosmaer die dezer dagen zoo
			 ridderlyk voor my en m'n streven optrad. Daar ik reeds onder de korrektie dit
			 met 'n woord vermeldde, komt misschien den lezer de herhaling myner betuiging
			 van erkentelykheid voor die daad - want 'n daad is
			 het! - overbodig voor. My is ze een behoefte. Ook op
			 vosmaer's poging om Nederland optewekken tot 'n weinig...
			 decentie in 't behandelen van z'n voorgangers, pas ik m'n
			 idee 
			 30 toe. Wie me hierin navolgt, zal
			 eerbied en liefde voelen voor den man die de aandrift involgde
			 zóó optetreden in ons kleinlich Nederland.
		  Zeldzaam moge de moed wezen die hiertoe schynt vereischt te
			 worden, geheel alleen stond de heer vosmaer niet. Jazelfs, in
			 zekeren zin was-i niet de eerste die zich verzette tegen de miskenning
			 die my ten-deel viel. Dr. 
			 feringa in z'n belangryke
			 ‘Vrye Gedachte’ en de flinke Sneeker Courant
			 waren hem voorgegaan.
		  Daarvoor m'n groet en m'n dank!
		  En overigens: vivant sequentes! Want, landgenooten,
			 ons vaderland heeft mannen noodig, of liever - want wat doet er 't
			 
{==374==} {>>pagina-aanduiding<<}
 geslacht toe? - we hebben behoefte aan menschen.
			 Meent ge nog steeds, anders dan by zeer groote uitzondering,
			 die te zien opdagen uit uw achtenveertigsche stembus? Wie dit gelooft, moet
			 maar eens 't oog slaan op byna alles wat die stembus geleverd heeft, en op
			 den toestand die uit de wanbegrippen daaromtrent is
			 voortgesproten.
		  
		  Tot dusver 't Naschrift by den tweeden druk. By deze derde uitgaaf
			 heb ik niets anders te zeggen dan dat het getal van de noten nogal vermeerderd
			 is. Niet genoeg evenwel om de verhandeling over vrye-studie, en vooral
			 de kommentaar op dat stuk, zoo volledig te maken als 't onderwerp vereischt.
			 Daaraan ontbreekt nog zeer veel, al zy 't dan dat ik meen dezen IIIn bundel te
			 mogen rangschikken onder 't beste werk dat ik geleverd heb. Wanneer my het
			 daartoe noodige loisir niet ontbreekt, zal ik by 't voortzetten van m'n
			 ideen trachten aantevullen wat ik oversloeg of niet grondig genoeg
			 behandelde. ‘Strydt den goeden stryd des Geloofs’ staat
			 ergens in den bybel. ‘Strydt den goeden stryd des Verstands’
			 is m'n antwoord, en van den lezer verwacht ik 'n hartig: à la
			 rescousse!
		  
		  Het oprichten van 'n standbeeld voor 
			 thorbecke, en de dezer dagen over
			 die gebeurtenis in redevoeringen, dagbladen en vlugschriften aan den man
			 gebrachte redeneeringen... doch basta daarover! Ik wil dit naschrift
			 niet besluiten met iets walgelyks. Och, als men lezen kon.
		  
		  Wiesbaden, Voorjaar 1876.
		  MULTATULI. 
		 
	 
  
* Noot van 1876. De christelyke
				verdommingsleer zou nooit doorgedrongen zyn, wanneer niet constantyn - de zoogenaamd-groote - behoefte had gehad
				aan 'n nieuwen hofgodsdienst. En ook heden-ten-dage zou men spoedig zien wat de
				geloovery waard is, indien de Regeeringen de hand van de Kerk aftrokken.

* Deze verhandeling werd in het
				studentengezelschap ‘Vrye Studie’ te Delft voorgedragen.

* Noot van 1876. Toen ik dit schreef,
				werden we dagelyks onthaald op 'n vinnig twistgeschryf over de vraag of 
				adolf van Nassau die by
				Heiligerlee sneuvelde, 'n held of 'n oproermaker geweest was?
				Je ne décide point entre Genève et
				  Rome. Dit citaat verstout zich... te-pas te komen. Want de kwestie was
				van theologischen aard. Het oordeel over dien adolf scheen aftehangen
				van de opinie die men had over kerkelyke zaken. De Gereformeerden hielden vol
				dat de man 'n standbeeld hebben moest, en hy kréég er een. Maar
				de Katholieken beweerden dat-i de galg verdiend had omdat-i tegen z'n Koning
				vocht, en wel tegen 'n Koning die van 't ware Geloof was. Ik ben heel bly dat
				ik geen uitspraak hoef te doen. Alleen komt my 't sneuvelen niet zoo heel
				moeielyk voor, als er maar 'n vyand is die de moeite nemen wil op je te
				schieten, en als men niet, naar de mode van andere krygshelden, zich buiten
				schot weet te houden.

* Noot van 1876. Zie daarover o.a. nummer 
				517.

* Noot van 1874. Wat hy meent ontdekt
				te hebben. Ter voorkoming van vervelende herhaling, verzoek ik eens-vooral,
				dusdanige uitdrukkingen optenemen in den zin die daaraan op wysgeerige gronden
				gehecht worden moet. 't Spreekt vanzelf, dat ik by 't noemen van 't woord
				‘waarheid’ bedoel: wat ons voorkomt waar te zyn,
				enz.

* Leden van vrye studie, dit geldt
				U niet! Uw hartelykheid stemde my steeds aangenaam.

* Noot van 1871. Een der meest geachte
				geneesheeren te Amsterdam zou kunnen getuigen dat ik me op zekeren dag met
				helschen steen heb moeten laten branden, om den volgenden avend geluid te
				kunnen geven. Later was ik, zonder geneesheer, meermalen verplicht dit middel
				zelf toetepassen. De hoorders wisten niet hoe my onder 't spreken de nitras
				argenti walgde, die me bovendien door den vuilen zilversmaak aan betaalde
				entreebilletten herinnerde!

* Noot van 1871. 't Spyt me dat ik 
				göthe moet aanhalen. Ik
				houd niet van hem, en stel 'm veel lager dan z'n loofzieke landgenooten...
				voorgeven te doen. Ik erken evenwel dat wy niemand kunnen aanwyzen, die
				hem in kunstvaardigheid evenaart. 't Was me onmogelyk de
				‘Wanderjahre’ uittelezen. De mignon
				uit ‘Lehrjahre’ is 'n slecht geteekende figuur.
				Philine is goed uitgevoerd, maar dit is alles gezegd. Wilhelm
				meister zelf - portret van den auteur dan, of fiktie - houd ik voor 'n
				misbaksel.

* Noot van 1871. Lyden alweer
				niet: souffrir, maar: pati.

* Noot van 1875. Men moet erkennen dat er
				in ons landje zelden iets voorkomt, dat de moeite van 't verslinden waard is.
				By ‘schraal ontbyt’ dacht ik aan 
				bilderdyk, nomsz, 
				fokke simonsz, 
				witsen geysbeek, e.d. De arme 
				vondel leverde den vorigen dag
				't souper. Dat was de laatste eigenlyke maaltyd. Lang daarna dus moest men zich
				behelpen met kost van minder soort, 'n voedsel-penurie die, gelyk men
				uit het ontbyt bemerkt, vaak aanleiding gaf tot 't zeer ongunstig verschynsel
				dat vry onbeduidende personen door den laster werden opgevreten. Honger is 'n
				scherp zwaard!

* Noot van 1876. Er blykt dat ik dit reeds
				inzag by 't schryven van den Havelaar. (Zie blz. 171 van
				de 4e uitgaaf.) In dat boek komen meer profetiën
				voor, die gedeeltelyk reeds vervuld zyn, gedeeltelyk vervuld zullen
				worden.

* Noot van 1871. Namelyk: nadat een niet
				àl te onbekwaam spreker of schryver zich heeft uitgeput in welwillende
				pogingen om wèl begrepen te worden. Deze opmerking is noodzakelyk om de
				schynbare tegenstrydigheid optelossen tusschen deze klacht en den aanhef van 
				541.

* Noot van 1876. Dit heb ik in de
				‘Duizend-en-eenige Hoofdstukken over
				  Specialiteiten’ waarvan dezer dagen by den
				uitgever waltman te Delft 'n tweede druk verschynt, gedaan.

* Men denke aan de vervloekte varkens, aan den
				geëxcommuniceerden vygenboom, aan 't onhoffelyk antwoord dat hy z'n moeder
				gaf - 't eenige woord dat hy, zoover wy uit de evangelien weten, ooit tot haar
				gesproken heeft - aan het nietszeggend: ‘geef den keizer,
				enz.’ aan dien leelyken mattheus XIX (182, 
				183) en aan veel meer nog, dat den toets
				van onbevoordeelde kritiek niet kan doorstaan.

* Zóó is 't woord, en niet
				smoel. Dit laatste is 'n allertreurigste verbastering - even treurig
				voor 't minst als 't ongelukkige aaltolletje, dat blykens
				't woordenboek zooveel verdriet veroorzaakte aan de heeren
				d.v. en t.w. - van 't duitsche halt's (das)
				maul! De onnadenkende straatjeugd heeft, met verkrachting van alle
				laatste beginselen, 't lidwoord vastgelymd aan 't nomen. Waar moet het
				heen! De toekomst onzer heele maatschappy... enz.
Ik wil maar zeggen dat 't
				hoog tyd wordt de kostbare woordenboeken, door 't uitloven van
				premiën aan wien ze koopt, en 't adelen van wie er gebruik van maken, te
				popularizeeren. Niets vroooolyker dan 'n geketende taal...
Ik sprak
				zoo-even van ‘laatste’ beginselen. Nu ja... in primitieve talen
				vinden we dat samensmelten van naam- en lidwoord - door prefix of
				suffix dan - ook wel eens, en de straatjeugd is dus hierin klassieker
				dan zyzelf weet. Dit gebeurt meer, en geen schoolmeesters-furca zal die
				natuur expelleeren.

* Noot van 1876. Hier ziet men in welke
				  fouten 'n geschiedschryver vervallen kan! ‘In de nes’ is...
				  amsterdamsch. De haagsche lezing heeft: ‘op de denneweg.’ Ik
				  ben deze opmerking verschuldigd aan de wetenschappelyke nauwgezetheid van een
				  onzer eerste Letterkundigen die zich met aandoenlyken yver toelegt op 't
				  emendeeren, annoteeren en kommenteeren van codices. Alzoo: ‘op
				  de denneweg’ en... meâ culpâ!

* Wie weet! Zie 't slot van m'n brief aan
				Ds. francken. (Verspreide
				  Stukken, uitgaaf 1875, blz. 54.) M'n tegenzin in publieke
				voordrachten zou waarschynlyk wyken voor 't ‘geloof’ dat de Heer
				wasdom geven zou. Dit moet immers de overtuiging zyn van iemand die de
				bybelsche uitspraken aanneemt?

† Deze uitdrukking is, naar men beweert,
				van 
				borger, 'n preeker die 'n tyd
				lang zeer in de mode was, en 't pikant vond z'n deftig auditorium
				uitteborstelen, dat dan met 'n ‘heel mooi!’ naar huis ging. Dit was
				trouwens ten-allen-tyde de taktiek van preekers. Bourdaloue en 
				massillon deden 't ook. Daarby
				is niet het minste gevaar, omdat by zulke gelegenheden ieder hoorder de
				ontvangen berisping endosseert op z'n buurman. Ze kan dus nooit te scherp, te
				ruw, te plomp wezen.
Sommigen beweren dat borger, zou gezegd
				hebhen: ik groet u, Weledele Heeren en Mevrouwen, ik groet u, maar... met
				den naam van zondaar!’ Heel duur is deze boutade niet, maar voor 'n
				kerkpubliek mooi genoeg. In de gedrukte preek zyn de W.E. Heeren en
				Dames in ‘Broeders en Zusters’ veranderd, naar men zegt. Ik heb
				geen lust het nateslaan.

* Noot van 1876. Neen, 't is volstrekt
				niet overdreven. Wie goed luistert en oplet, zal in de werkelykheid zeer
				spoedig tegenhangers vinden die in höhere Blödsinn aan dat
				spoorwawelarytje niets toegeven.

* Noot van 1876. De gronden
				waarop huet's oordeel over de werken van Mr 
				vosmaer berusten, komen me
				raadselachtig voor. Ik kan ze niet rymen met z'n gewone
				scherpzinnigheid.

* Noot van 1876. Gemakshalve waarschynlyk,
				hield ik me hier aan de gewone lezing omtrent dat voorval. Men weet dat de zaak
				aanleiding heeft gegeven tot veel kontroverse, en dat achtenswaaidige schryvers
				den kalif 
				omar van dien boekenmoord
				vryspreken.  De misdaad zou volgens hen door
				Christenen begaan zyn, en wel door zekeren aartsbisschop 
				theophilus, onder de regeering
				van theodosius den grooten. Ik voor
				my blyf omar voor den dader houden, daar 't van algemeene bekendheid
				is, dat Christenen zich nooit schuldig maakten aan misdaden tegen de
				beschaving. Hun ‘geloof’ heeft daartoe 'n te fyn-zedelyken invloed
				op 't schoonheidsgevoel, gelyk nog dagelyks overal blykt.

* Noot van 1874. Er is later gebleken dat
				ik 't aantal eervolle wegloopers en overgevers nog veel te laag, en dat van de
				gesneuvelden te hoog geschat heb.

* Noot van
				1870. gustavsburg ‘waar Main en Ryn te-zamen
				vloeit.’ 

* Noot van 1870. Dat 'n bigotte of zich
				vroom aanstellende koning gedurig met den ‘Heer’ schermt, is minder
				zot dan dat de verklaarde vyanden van ‘priesterjuk, bygeloof,
				klerikalisme’ enz. zich schuldig maken aan zulke praatjes. In de zeer
				liberale Kölnische Zeitung van 26 Juli staat: dat der alte treue
				Gott keinen braven Deutschen verlässt. Is 't niet om misselyk te
				worden?

† Noot van 1874. Aan dezen wensch
				kan niet voldaan worden. De oorzaak hiervan wordt allergeestigst geschetst door
				de volgende regels van den heer 
				vosmaer, in den Spectator van
				20 December 1873.
				
				  	aan multatuli.
				  De zongod Samson vond het ezelskaakbeen 
				  Waarmee hij 't Filistijnenheer versloeg. - 
				  Er zijn maar weinig Samsons; des te grooter 
				  't Getal van ezels en van Filistijnen, 
				  Oneindig vruchtbaar beiden; maar men vindt 
				  Geen ezels dood meer langs de weg, wier kaak 
				  Een nieuwen Samson 't wapen geeft; - zij leven 
				  En staan hem in den weg; - men klaag dus niet 
				  Als gene, om 't Filistijnendom te vellen, 
				  Eerst, om hun kaak, soms ezels dood moet slaan. 
				


* Noot van 1871. Ook die inleiding is door
				velen verkeerd gelezen, maar ik erken dat dit te voorkomen ware geweest door
				duidelyker uitdrukking. De aanhef namelyk is voor 'n imperatief gehouden,
				terwyl de bedoeling was: gesteld dat ge door de natuur bedeeld zyt,
				enz., geenszins: dat ieder zich tot 'n martelaar van de zucht naar onderzoek
				zou maken. Integendeel, ik schryf dit niemand voor, en velen raad ik 't
				stellig af.

* Noot van 1876. Ik geloof niet dat men
				zich zachtmoediger en welwillender kan uitdrukken, dan hier door my omtrent Dr.
				v. vl. geschiedt. Toch schynt die heer euvel te hebben geduid dat ik
				de vryheid nam na hèm 't onderwerp: Vrye-Studie tot 'n
				punt van behandeling te maken. Dit blykt ook de meening te zyn van den heer 
				j. versluys, die in
				't‘Schoolblad’ van 19 Januari 1875 lucht gaf aan z'n
				verontwaardiging over de hatelykheden waarmee Dr. v. vloten my, weken
				achtereen, in ‘Onze Tolk’ overstelpte. Ik verwys naar dat
				stuk, vooral ook omdat daarin almede de leugen gereleveerd wordt,
				waarmee Dr. v. vl. gemeend heeft m'n oordeel over bilderdyk's
				Floris V te ontzenuwen, en 'n brokje van z'n eer als gewezen
				letterprofesser te redden. (Vgl. de Noot op 
				742.) Eenige weken vroeger reeds
				(‘Schoolblad’ 8 December 1874) had dezelfde
				heer versluys de opmerking gemaakt: ‘het komt me voor, dat
				Dr. v. vl. Multatuli bepaald sart.’ Juist! Dit is dan ook
				een van de redenen waarom ik me niet leen tot wederlegging van al den
				kwaadaardigen zotteklap dien  hy sedert eenigen tyd tegen
				my uitslaat. Hy houde my ten-goede dat ik me niet gebruiken laat om hem z'n
				geschryf en z'n stuiptrekkenden ‘Onze Tolk’ aan wat meer
				opgang te helpen dan die dingen tot-nog-toe mocht ten-deel vallen. Toch
				verbind ik me niet tot zwygen. Mocht ik me eenmaal betrappen op de
				stemming die tot zulken arbeid noodig is, dan behoud ik my 't recht voor, z'n
				‘Kritiek’ te onderwerpen aan 'n gezet onderzoek. Misschien
				krygen dan ook 's mans andere litterarische voortbrengselen 'n beurt, te
				beginnen byv. met de vernuftige en diepzinnige taal- en dichtkundige
				toelichtingen by de vondel-uitgaaf, en meer kwakzalvery van die soort.
				Intusschen raad ik den godgeleerden Doctor van vloten wat
				bescheidenheid aan, 'n hoedanigheid die wel geen deugd is, maar die,
				oppervlakkig gezien, by zeker soort van lieden de plaats van verdienste
				vervullen kan. Ook in zaken van geest en gemoed behoort men de tering naar de
				nering zetten.
Ik sprak zoo-even van ‘één der
				redenen’ die me tot-nog-toe weerhielden van uitvoerige repliek. De
				hoofdoorzaak is walging.

* Noot van 1876. Of 't nu juist
				groen was, weet ik niet, en dit doet niet tot de zaak. Zéker is
				't, dat ook de taal, door de overeenkomst van de woorden schetteren,
				schateren en schitteren blyk geeft van verwantschap der indrukken
				die te-weeg worden gebracht door kleuren en geluiden. Zoo ook spreekt men van
				warme tinten in 'n schildery. Van geestige houding of
				groepeering, enz.

* Noot van 1870. Of maria zelf
				van deze bepaling gedispenseerd was, staat niet vermeld. Toch is dit te
				veronderstellen, daar de Hollanders steeds by-voorkeur hun vorsten ontvingen
				uit 't buitenland. Een inderdaad nationale regeering hebben we nooit gehad. Het
				bloed van onzen graven, prinsen, stadhouders, enz. was altyd vol ‘vreemde
				smetten’ waarvan - gelyk bekend is - de overige Hollanders ‘met
				onbeklemde borsten’ finaal ‘vry’ zyn.

* Noot van 1870. En dit heb ik ook nu
				niet. Ik herinner me den juisten tekst van dat artikel niet, evenmin of daarin
				tevens iets wordt gezegd over 't afsnyden van gehangenen, waaromtrent by 't
				Volk 'n gelyksoortig vooroordeel bestaat.

* Noot van 1876. Ik gebruik hier deze
				namen als konventioneele typen, en geenszins omdat ik die keizers zoo hoog
				stel. Daartoe weet ik van beiden te weinig, en toch van den eersten nog te
				veel. Z'n bekende klacht over 't verliezen van 'n dag, als-i niet in de
				gelegenheid geweest was iemand 'n pleiziertje te doen, bewyst dat-i 'n zeer
				slecht regent was, en gewetenloos omging met de belangen van de millioenen
				onderdanen die hem niet naby genoeg kwamen om zich te warmen aan den gloed van
				z'n onverantwoordelyke munificentie. De lof die dezen keizer wordt toegezwaaid,
				past dan ook alleen in den mond van dezulken die wat meer in z'n nabyheid
				waren, zegge van hofmakers en flikvlooiers. Dat titus door zulk
				goeden amor ac deliciae generis humani genoemd werd, is zoo gek niet, als
				men maar blieft aantenemen dat zy het genus humanum uitmaakten,
				en dit heeft de laaghartige 
				clio gedaan. Ik zeg dat er geen
				erger dwingelanden zyn dan de heerschers die hun omgeving te-vriend houden. Een
				souverein moest in kabinet, salon, en... slaapkamer, op den wand doen schryven:
				weet te weigeren!

* Noot van 1876. 't Was ten-onrechte dat
				ik hier 't woord Böhmische Dörfer deed voorkomen als van
				gelyke beteekenis met Châteaux en Espagne. Met Böhmische
				Dörfer bedoelen de Duitschers ‘zaken die ver-af liggen,
				die onbekend zyn, en waaruit men daarom niet kan wys-worden.’ De
				toepasselykheid op amerikaansche spoorwegzaken blyft van volle kracht, maar de
				uitdrukking is hierom minder verkieslyk, wyl ze niet volstrekt - gelyk toch de
				bedoeling moet geweest zyn - 't begrip van opzettelyk bedrog, van
				zwendelary in zich sluit. Ook by de grootste eerlykheid en soliditeit
				van ondernemers, administrateurs en bankiers, zouden spoorwegen in verre landen
				altyd Böhmische Dörfer blyven, omdat ze buiten 't bereik
				liggen van onze kennis en kontrole.

† Noot van 1876. Deze woorden
				werden geschreven in 1870. Toch zyn er volgens 'n dezer dagen gepubliceerde
				opgave sedert dien tyd, voor 'n bedrag van driehonderd millioen guldens
				aan amerikaansche spoorweg-aktien, in Nederland aan den man gebracht! Ieder
				weet nu - en velen by treurige ervaring! - wat die prullen waard zyn. En reeds
				zes jaren vroeger (in 1864) waarschuwde ik tegen dat spekuleeren in vreemde
				ondernemingen. Met het oog op zekere bladzyden van nummer 
				451, opper ik alweder de vraag of 't niet
				tyd wordt dat m'n landgenooten zich toeleggen op de Kunst van lezen? Me
				dunkt dat menigeen die nu in armoed de domheid beschreit, waartegen ik by-tyds
				gewaarschuwd heb, eindelyk wel genoodzaakt wezen zal my gelyk te geven. Wat
				ware er met dat roekeloos vermorste geld 'n goed te doen geweest!

* Noot van 1870. Men zie hierover:
				Groen-en-Ryp van 
				thrasybulus (busken huet) maar nog liever dien dorpel zelf.
				Wie dààrna nog twyfelt... verdient modern te worden, 't ergste
				wat 'n mensch die ooit z'n verstand liefhad, overkomen kan.

* Noot van 1874. De uitgevers van den
				eersten druk.

* Noot van 1870. Bastide noemt men
				in 't Zuiden van Frankryk een villa, 'n optrekje buiten de stad.

* Noot van 1875. De hier bedoelde
				Millioenen-Studiën zyn later afzonderlyk verschenen
				by den uitgever 
				j. waltman jr.
				te Delft, die me dezer dagen meedeelde dat daarvan weldra 'n tweede
				druk zal noodig zyn. Dat werk schynt dus lezers te hebben gevonden
				‘die er iets van begrepen.’ Goddank!

* Noot van 1870. De hollandsche lezer zal
				zich herinneren dat ‘celui’ in Vermouth-taal iets als
				honneur beteekenen kan.

* Noot van 1870. De ware oorzaak der
				verbanning van ovidius is nooit bekend geworden. De gewone
				lezing, die ik in den tekst gemakshalve aanneem, is onjuist.

* Noot van 1876. Aan zoodanige verkwisting
				maken de meeste schilders zich zelden schuldig. De oorzaak is verregaand
				gebrek aan oorspronkelykheid, 'n fout die eens-voor-al de patienten bewegen
				moest zich toeteleggen op 'n ander ambacht dan 't hanteeren van 't penseel.
				Hoe, in-weerwil hiervan, zoo vélen zich schilder noemen, en ook by
				anderen daarvoor doorgaan, is sedert eeuwen toeteschryven aan 'n dwaling van
				gelyke soort als die welke aspirant-dichters naar deze of gene modellen
				verwyst... naar 
				vondel, by-voorbeeld. Men
				spreekt telkens van 'n ‘school’ en gaat in de leer by oude
				meesters, alsof de ziel 'n zwavelstokje ware, dat men hier-of-daar kan
				aansteken aan 'n kooltje vuur. Wie nu hierby bedenkt dat er onder die oude
				meesters in de schilderkunst - de zéér beroemden waarlyk niet
				uitgesloten! - veel doove kolen worden gevonden, veel ambachtsluî
				zonder andere verdiensten dan dat ze bestelde poppetjes leverden aan de Kerk, 
				heeft 'n antwoord op de vraag, waarom over 't algemeen de schilders zoo arm zyn
				aan 't hoofdbestanddeel van de Kunst, aan scheppingsvermogen,
				aan poezie!
Doch al waren de ‘meesters’ die men zich
				ten-voorbeeld stelt, inderdaad artisten geweest - iets wat ik met zeer
				weinig uitzondering ontken - dan nog blykt er uit al dat aanpryzen en
				gebruik maken van ‘school’ dat men weinig besef heeft van de wys
				waarop Kunst - ware wezenlyke scheppende Kunst! - in de ziel van den
				kunstenaar ontstaat en zich behoort te ontwikkelen. Aannemende dat 
				michel angelo, 
				rafael, rubens, 
				rembrandt, e.d. altyd
				leveranciers waren van schoone schilderstukken - wat te veel aangenomen is: die
				al te beroemde mannen hebben meermalen foeileelyke dingen voor den dag
				gebracht, om nu niet te spreken van de byna doorgaande geesteloosheid van hun
				werk! - dan nog zal de ware artist geen andere behoefte voelen aan 't staren op
				hun arbeid, dan noodig is om hun 't een-of-ander ambachtelyk handigheidjen in
				de uitvoering aftezien. Wat de indrukken aangaat, hy heeft
				schooner beelden - dieper ideën vooral! - in de ziel, dan zy hem
				leveren kunnen. En wie géén artist is, géén
				schepper, géén poeet, zal 't waarachtig niet worden door 
				navolging. Zonderling dat deze eenvoudige waarheid zoo moeielyk te
				vatten schynt! Ieder weet toch dat men zich niet voeden kan met de spys die 'n
				ander gebruikt heeft? Niemand immers beweert dat men zwemmen leert door naar 'n
				visch te kyken? Kunst - ik spreek alweer niet van 't ambachtelyk
				onderdeel: van de uitvoering - Kunst moet van binnen naar buiten
				werken, en niet omgekeerd. Even als in de noot op 
				731, naar aanleiding van dat zotte
				aanpryzen van vondel als model, vraag ik: indien 't volgen van
				'n pretensen ‘meester’ den kunstenaar 'n behoefte is, wien heeft
				dan die ‘meester’ gevolgd? De eisch van geniale Kunst is juist dat
				men géén voorgangers hebbe. Het tegenovergesteld grondbeginsel
				draagt de schuld dat de wereld ten-allen-tyde overstroomd werd met brekebeenen.
				En dit geldt voor andere vakken vooral niet minder dan in de schilderkunst.
				(921, 
				947.) Zoolang er van katheders gedoceerd
				wordt dat het om ryk te worden, voldoende is z'n oogen te vestigen op 'n ryke -
				of... op iemand die voor ryk doorgaat - spreekt het vanzelf dat weinigen
				de handen uitsteken. Waarom zou men zich blootstellen aan de tragische ervaring
				waarop ik doelde in 30, als men de smart van 't
				bevrucht worden, van dracht en verlossing, zoo gemakkelyk kon uitwinnen?
Ik
				vraag aan de Van Vlotens die op 't gebied van Kunst en Litteratuur
				modellen aanpryzen, welk nut zyzelf van hun methode hebben
				getrokken? Ze zullen moeten erkennen dat hiervan tot-nog-toe bitter weinig
				gebleken is. Wat al dichters en kunstenaars zouden we hebben, als hun
				wawelpraat opging! De oorzaak van die gladverkeerde les ligt alweer in armoed
				van geest en in luiheid. Te traag en te dor om zelf wat degelyks
				voorttebrengen, geven die heeren zich den schyn iets verricht te hebben door 't
				verwyzen naar 'n ander, liefst naar 'n doode met wien niemand konkurreert, en
				die dus niet in den weg staat. (657) Wat zou men
				zeggen van den bakker die, in-plaats van brood te leveren, z'n klanten
				afscheepte met den raad om 'n verhandeling over panifikatie te bestudeeren! Of:
				zich te verzadigen aan  't indenken van de voedingskracht
				der duivekaters die opgegraven zyn te Pompeji?
Om ten-slotte terugtekeeren
				op m'n meening over de byna algemeene armoed aan poëzie by schilders,
				breng ik als tegenstelling de stukken van 
				alma tadema in herinnering.
				Ziedaar iemand die schept, iemand die de Natuur der dingen weet
				en durft te coëfficieeren met eigen opvatting, ziedaar 'n
				artist! En dit blyft zoo, al ware die opvatting verkeerd, en al
				beweerden de mannen van 't ambacht dat-i fouten maakt in de uitvoering
				van z'n denkbeelden.

* Noot van 1876. Ja, dàt is de
				vraag! Ik hel over naar ontkennende beantwoording. De nu volgende
				nummers evenwel zyn geschreven van 'n standpunt dat met de thans heerschende
				begrippen overeenstemt, doch... onder voorbehoud!

* Noot van 1876. Waartoe dan de zeer
				moeielyke examens? Geen onzer Ministers of Kamerleden is in-staat zonder
				voorbereiding examen afteleggen als hulponderwyzer. Ik ook niet.

* Noot van 1876. Uit een in
				't Schoolblad van 19 Okt. 1875 geplaatst stuk van den heer 
				van moerkerken schynt te blyken
				dat men de lichamelyke tuchtiging op de scholen, voor overal afgeschaft
				houdt. Dit is 'n dwaling. In Duitschland heeft de onderwyzer nog
				altyd Züchtigungsrecht. Kluchtig zyn de nogal dikwyls voorkomende
				processen over de vraag of dit ‘Recht’ overschreden is, gelyk nogal
				makkelyk gebeuren kan, dunkt me, als men nu toch eenmaal aan 't ranselen is. 't
				Schynt dat de ‘tuchtiging’ om binnen de grenzen van wettelyke
				bevoegdheid te blyven, geen uiterlyke teekenen mag nalaten, en daaraan hebben
				we nu meermalen allergeleerdste verhandelingen van medische experts te danken,
				over de ware natuur van 'n blauw plekje, van 'n builtje, van 'n roofje, van
				‘excoriationen’ enz. De onderwyzer behoort zich dus
				toeteleggen op 't wèlberekenen van de kracht zyner slagen, en vooral van
				de plaats waar-i ze appliceert. Ook ‘blauwt’ het eene kind gauwer
				dan 't ander.

* Noot van 1870. Het is hier voorzeker de
				plaats niet om den zoogenaamden giftbrief van 't jaar 803 te ontleden, 'n
				onderzoek trouwens dat niet zoozeer licht verspreiden zou, als wel 't bewys
				leveren dat geschiedschryvers tevreden zyn met duisternis. 't Is tegen de
				inenting der deugd met zùlk soort van tevredenheid, dat ik me verzet.
				Niet-weten is vergefelyk, maar 't opdringen van berusting in
				onwetenheid werkt nadeelig. Al die dirken liggen ons als steenen in de
				maag. En zoo'n karel de Kale ook. Wat had
				die man in Holland te begeven?

* Noot van 1876. Ook zonder onoprechtheid
				in 't spel te brengen, heeft alweer die spreekwys geen dragelyken zin. Zy is
				als veel dergelyke praatjes, 'n stopwoord. Men is eerbied schuldig aan
				iets dat eer verdient, niet waar? Op welke eer nu 't aankleven
				van bespottelyke meeningen kan aanspraak maken, begryp ik niet. Evenmin waarom
				men eerbied zou schuldig zyn, aan die opinien zelf?
Maar, zegt men, er
				behoorde dan 'n kriterium te bestaan, om uittemaken welke meeningen al
				dan niet bespottelyk zyn? Ik antwoord dat juist het ontbreken van zoodanig
				kriterium, my van de verplichting tot eerbied ontslaat. Zoodra men
				erkent dat er bespottelyke opinien bestaan, kan ik op-grond van denzelfden deun
				die ook dáárvoor eerbied vordert, eischen dat men myn
				meening over die bespottelykheid eerbiedige. Ik, byv. vind het geloof aan 'n
				God, even bespottelyk als 2 X 2 = 5, en hierin, zegt men, doe ik te-kort aan
				‘den eerbied dien men aan 't gevoelen van andersdenkenden verschuldigd
				is.’ M'n gebrek aan eerbied voor die ongerymdheid stem ik van ganscher
				harte toe, maar ik ontken dat ik dien eerbied zou schuldig wezen.
				Eerbiedigendie ‘andersdenkenden’ 't geloof in o.l.v. 
				van Lourdes? In 't wonderdadig bloed-zweeten van 
				louise lateau? In weerwolven,
				heksery, bietebauwen of zwarte-kunst? Immers neen! Welk recht hebben ze dan,
				van my eerbied te vorderen voor hùn bygeloof? Wat zou my verplichten de
				eene spokery boven de andere te stellen?
De hier behandelde zaagdeun is nog
				afkeurenswaardiger dan menige andere, omdat ze rechtstreeks 'n misdaad tegen 't
				gezond verstand in bescherming neemt. Uit het uitdrukkelyk vindiceeren van
				eerbied voor opinien, blykt per se dat die opinien niet op eigen
				beenen kunnen staan, en dat men daarvoor - als voor blinden, kreupelen en
				gebrekkigen - de zeer byzondere konsideratie inroept. Gezonde denkbeelden
				hebben waarlyk zoo'n buitengewone bescherming niet noodig. Niemand hoeft
				vermaand te worden tot ‘eerbied’ voor de meening dat twee maal
				twee gelyk is aan vier. De bedoelde spreekwys is dus, wel beschouwd,
				'n wanhopige poging om zekere ongerymdheden die men aan den man wil brengen,
				van cognoscement en paspoort te voorzien. ‘A is géén
				A... ik verzoek eerbied voor deze opinie, 'tgeen ik bereid ben by
				gelegenheid te vergelden.’ 't Spreekt vanzelf dat 'n ander dan even
				straffeloos verkondigen mag dat B geen B is, enz. 't heele alfabet door,
				en men eerbiedigt vice-versa maar toe, tot er de misselykheid opvolgt.
				Amen.

* Noot van 1876. Toch ben ik
				vóór - beperkten! - leerplicht. Maar ik beweer dat deze
				kwestie niet thuishoort onder de rubriek Onderwys. 't Is 'n... policiezaak, of
				zoo-iets.

* Noot van 1876. Misschien niet geheel,
				maar voor m'n tegenwoordig doel is 't nasporen van intellektueele
				rasverandering niet noodig. De wyzigingen door afstamming zyn bovendien zoo
				veelsoortig in alle standen, dat men slechts zelden 'n
				dóórgaand onderscheid voor 'n byzonderen stand kan
				aannemen.

* Noot van 1871. Pierre bayle is
				minder bekend dan-i verdient. De grondige beschouwing van z'n arbeid, denkwyze
				en karakter, zou stof leveren tot 'n schoon werk, en vreemd licht werpen op den
				geest die voor tweehonderd jaar de Republiek der letteren beheerschte. Ook de
				theologische kwestien van die dagen, en vooral de methode volgens welke zy
				behandeld werden, zyn zeer kurieus. Met vreugd zou ik die taak op my nemen,
				indien 't me gegund ware ongestoord te arbeiden. Maar dit is nu eenmaal zoo
				niet. Gelukkige bayle!

* Noot van 1876. Tot m'n leedwezen ben ik
				genoodzaakt het hier aan rousseau toegekend epitheton
				intetrekken. Na onlangs - voor de derde of vierde maal nu - op-nieuw
				z'n Confessions gelezen, en die met de
				‘Correspondance’ en andere stukken vergeleken
				te hebben, ben ik tot overtuiging gekomen dat hy: 10 veel verzweeg,
				20 dikwyls borduurde, en 30 niet zelden loog. Doch
				ook zonder vergelyking met andere dokumenten, leveren de brutale en slechts
				schynbaar openhartige Confessions, in zichzelf van dat alles
				overvloedige blyken.
Men weet hoe rousseau beheerscht werd door
				den tic om altyd te spreken van z'n ‘ennemis’
				waarmed-i 
				diderot, 
				grimm, holbach, 
				voltaire, hume, en nog 'n dozyn of wat anderen bedoelde. Na
				'n zeer aandachtige herlezing van 'n gedeelte zyner werken, komt het me voor,
				dat de man van geluk mocht spreken over de soort van die ennemis,
				'n volkje dat waarlyk niet uitmuntte in nauwkeurigheid van zielkundige analyse.
				De aanvallen waartegen-i zich te verdedigen had, waren - hoe grof ook soms, en
				dikwyls dóór die grofheid - zwakker dan-i verdiende, en getuigden
				veelal meer van blinde afgunst over den opgang dien-i maakte, dan van
				waarheidsliefde en kritische scherpzinnigheid. Men denke slechts aan de zotte -
				en niet eens gegronde! - beschuldiging van voltaire,
				dat rousseau lakei zou geweest zyn, dat-i zilverwerk zou
				gestolen hebben, enz. Wie zulke middelen gebruikt om 'n litterarischen
				mededinger uit het veld te slaan, is nu juist geen ‘ennemi’
				van de soort die men behoeft te vreezen. Met aanvallen van dàt gehalte
				is voltaire dan ook slechts geslaagd in 't verachtelyk maken van
				zichzelf.
myn ongunstig oordeel over rousseau rust op àndere
				gronden. Ik ben verontwaardigd, byv. over de laaghartigheid waarmed-i Made 
				de warens, de vrouw die zoo
				goed voor hem geweest was, aan haar lot overliet, toen ze tot armoed was
				vervallen. Toch zou ik in dit feit op-zichzelf geen reden van minachting
				zien, wanneer 't niet blykbaar in overeenstemming was met 's mans geheele
				karakter. De edelste mensch kan in afwyking vervallen, in ongelykheid aan
				zichzelf, want ook 't gevoel heeft z'n défaillances.
				Maar... gebrek aan hart was norm by rousseau! Ik ben tot dit
				besluit gekomen door de opmerking hoe ook by hem alweer - gelyk altoos, zie 
				737 en blz. 204 volgg. van
				den Vn bundel, oktavo uitgaaf - de gebreken der ziel zich vertoonen
				in de fouten van den schryver. Rousseau's logiek is inkorrekt,
				en zelfs de inkleeding van z'n denkbeelden - 'n taak van lager orde
				zeker, doch geenszins zònder beteekenis - draagt blyken van 'n
				slordigheid die 'n zeer ongunstig getuigenis aflegt van de integriteit des
				gemoeds. Dat de Franschen dit niet bemerkt hebben, zegt niet veel. Daar zyn ze
				Franschen voor, menschen die de beteekenis van hun eigen woord:
				‘philosophe’ niet verstaan.
Om m'n stelling omtrent
				r's slechtschryvery te staven, en om aantetoonen hoe ook hier alweer
				slordig denken identisch is met onzedelykheid, zou ik 'n langen lyst
				moeten overleggen van z'n misdaden tegen den h.g. der
				stiptheid. Daarvoor evenwel heb ik hier geen plaats. Bovendien, men bedenke
				dat ik leven moet van de opbrengst myner pen, en dat Nederland te arm is
				om voortbrengselen van studie te betalen. Een werk: ‘Rousseau
				en z'n tyd’ zou me eenige jaren arbeids kosten, zonder me meer
				optebrengen dan noodig is om gedurende drie maanden 'n koekbakker in 't leven
				te houden. En nu spreek ik nog niet van uitgaven voor reizen om archieven te
				doorsnuffelen, en van meer andere onkosten die 't grondig behandelen van
				zoodanige onderwerpen vereischt. Deze opmerking is almede van volle toepassing
				op de zaken die ik aanroerde in de tweede noot op 
				760.
Om terug te komen op
				rousseau, zal 't voor m'n tegenwoordig doel misschien voldoende zyn,
				hier te herinneren dat hy - ditmaal niet volgens 'n aanklacht van
				voltaire, doch naar eigen bekentenis! - zich op ruim
				vyftigjarigen ouderdom als 'n kostschool-jongetjen overgaf aanonanie! Ik
				vraag of er op verstandelyk, d.i. zedelyk gebied iets degelyks te
				wachten is van iemand die zóó weinig religie koesterde
				voor z'n intellektueele vermogens? Ter verklaring van den zin dien ik hier aan
				't woord religie geef, verwys ik naar blz. 164 van de
				Millioenen-Studien.

* Noot van 1874. Ik vrees genoodzaakt te
				zullen zyn, eerlang hiervan eenige voorbeelden aantehalen. De wyze waarop ik
				door 't schryvend Nederland word behandeld, levert me hiertoe overvloedige
				stof. Ik roer dit heden slechts ter-loops aan, om de beschuldiging dat ook myn
				geschriften niet uitblinken door zachtmoedigheid, voorloopig te beantwoorden
				met 'n beroep op 
				324!

† Noot van 1876. De onwaardige
				manier waarop ik gedurende 't laatste jaar door zeker soort van penvoerders
				word aangevallen - vooral na den opgang van Vorstenschool
				- loopt in 't burleske. Er blykt dat ik velen in den weg sta, wat dan ook zoo
				vreemd niet is.

* Noot van 1870. Schuilvinkje zeggen
				de geleerde heeren d.v. en t.w. Ik maak deze en dergelyke
				opmerkingen niet omdat de zaak zelf belangryk is, maar om te doen in 't oog
				vallen hoe weinig de menschen die door publiek zoo onnoozel worden
				aangenomen als voorgangers, van de taal weten. 't Woord is schuilwinkel 
				= schuilhoek (amsterdamsch: schuilhokkie.) Vinken hebben met dat
				spelletje van goden en kinderen niets te maken.

* Noot van 1876. Ik verneem byv. van den
				heer 
				alberdingk thym dat er onder 't
				door louise in de Vorstenschool gesprokene: ‘niets
				nieuws is. Het spyt me wel, maar wat kan men verwachten in 'n stuk
				dat: ‘wemelt van gemeenplaatsen.’ Zóó
				kwalificeert het de genoemde heer en litterator alberdingk
				thym.

* Noot van 1810. Levensleer, lees:
				bedwelmingskunst. Ook dit is biologie, schoone namen te geven aan
				leelyke dingen. De theologen doen 't ook.

* Noot van 1874. Men denke aan 't bekende:
				Ajo te aecida Romanos vincere
				  posse, welks beteekenis zou afhangen van de plaatsing der komma voor
				of na Romanos. Al zy nu deze aardigheid maar 'n sprookje - de grieksche
				orakels gaven hun adviezen gewis niet in 't latyn! - toch wordt het peil van de
				intelligentie der menigte aangewezen door de gebleken mogelykheid dat zulke
				kinderachtige verzinsels ingang vonden. Uit de noot op 
				887 blykt, dunkt me, dat we nog niet veel
				verder zijn.

* Neem me niet kwalyk, m'nheer... ik zal 'n ander
				maken.

* Noot van 1870. Drutni beduidt
				God. Er wordt in ottfried's werken herhaaldelyk gesproken van
				Drutni's muater, de Moeder Gods. Indien 't waar is, wat sommigen gissen,
				dat de druïden hiervan hun naam afleiden, zou dit woord zooveel beduiden
				als godman, godkenner, godgeleerde = theoloog. My wel! Volgens anderen stamt
				het woord druïde van 't grieksche ????,
				'n eik. Tegen beide afleidingen is veel intebrengen. Hoe kwamen de
				Kelten aan grieksch? Waarom noemden zich gallische dominees naar
				een germaanschen Lieven-Heer? Met wat goeden wil kan men misschien deze
				vragen beantwoorden, maar ik heb er nu geen lust in.

* Noot van 1870. Hoe dit poeder heet, is
				me ontgaan. Zéker is 't, dat de Javanen verdoovingsmiddelen aanwenden
				die ons onbekend zyn. Er is nog altyd veel van hen te leeren, ook betere dingen
				dan deze.

* Noot van 1876. Hyacinthische
				zeemanschap. Toen ik deze regels schreef, wist ieder wie pater hyacinthe was, doch nu - vyf jaren later slechts
				- hoort men z'n naam maar zelden noemen. Misschien is de man al vergeten,
				waaraan weinig verbeurd wezen zou, daar-i een van de zeer velen is, die door
				walgelyke halfwysheid de zotterny van 't ‘geloof’ in de hand
				werken. Hy was 'n tydlang als mooipreeker zeer in de mode te Parys. Op-eenmaal 
				verzette hy zich tegen 'n paar leerstukken van de R.K. Kerk, raakte
				daarover aan 't kibbelen met z'n geestelyke superieuren, en werd niet zonder
				eenig schandaal op-zy gezet. Dat de zaak algemeen opzien baarde, had-i te
				danken aan de eigenaardige manier waarop de europesche kranten worden
				saam-geflanst. Wat in Frankryk voorvalt, is terstond evenement, omdat
				het vertalen van uitknipsels makkelyker werk is dan 't leveren van nieuws uit
				het binnenland, of 't bewerken van eigen stukken. Vooral in ons landje is dat
				klaploopen op vreemden kost zeer in zwang. De onbeduidendste faits et
				gestes van Mr... Chose worden dag-aan-dag den hollandschen lezer
				opgedischt, en door dezen zonder protest aangenomen.
Die
				hyacinthe, dan - de man heet eigenlyk, naar den vleesche
				gesproken,loyson - is 'n knoeiertje van de niet onbekende soort. De
				Paus kan niet onfeilbaar zyn, beweerde hy, en: aan priesters moest het trouwen
				vrystaan. My wèl, my die niet katholiek ben. Maar wat zulke
				wysheden beteekenen in den mond van iemand die terzelfder-tyd schreeuwend
				verkondigt dat-i 'n ‘allergetrouwste zoon blyft van de alleenzaligmakende
				Kerk’ begryp ik niet. Of liever, ik begryp 't wèl! Die m'nheer 
				loyson levert 'n voorbeeld
				te-meer hoe sommigen - de meesten helaas! - te bekrompen zyn van karakter, en
				te zwak van denkvermogen, om flinkweg 'n keus te doen tusschen gezond verstand
				en autoriteitsgeloof. De uitslag is prulwerk. We zagen dit by de zoogenaamde
				Hervorming in de 15e en 16e eeuw, en by 't geknoei van de modernen in onze
				dagen.
Dat die onnoozele loyson, in weerwil van den bystand die
				hem geleverd werd door de luiheid van krantenfabrikeurs, geen blyvenden
				opgang maakte, zou 'n verblydend teeken wezen, als men het verongelukken van
				dat schandaaltje mocht toeschryven aan 't gezond verstand van de menigte. Maar
				de eigenlyke oorzaak van z'n gebrek aan succes zal wel hierin liggen, dat z'n
				afgezaagd ketterytje toevallig niet paste in de een-of-andere politieke lyst.
				Des te dwazer is de rol die ook hierin alweer 'n groot deel van onze
				publicisten gespeeld heeft. Die loyson moest noodzakelyk 'n
				‘man van beteekenis’ wezen. We weten nu eenmaal dat de
				voorgangers onzer natie gewoon zyn voetstoots plaats te geven in den ‘rei
				van beroemde mannen’ aan buitenlandsche kunstenmakertjes wier geestelyke
				ontwikkeling vaak minder ver gevorderd is dan we by ons te-land gewoon zyn van
				de leerlingen der H.B. scholen te verwachten. Ook wallace, de ‘natuuronderzoeker’
				zegge: kapellenvanger (Vgl. de noten op 
				227 en 
				289) is een ‘beroemd man.’
				Deze engelsche hoogvlieger verkondigt - en nog niet eens zonder zekeren schroom
				- als 'n wysgeerige waarheid van splinternieuwe vinding: ‘dat, wel
				beschouwd, toch niet alles wat bestaat, om-den-wille van den mensch kan
				geschapen zyn.’ Verbazend osé zeker voor 'n engelschman,
				tevens lid van de high church! Maar wy, Hollanders zyn 'n beetje verder,
				wil ik hopen. Althans de lezers van m'n Ideën zullen ternauwernood
				begrypen hoe zùlke diepzinnighedens kunnen worden uitgevent als 'n
				verschen oogst op 't gebied van wysgeerig onderzoek! Men bedenke daarby dat
				die wallace, om zóó wys te worden, eerst jaren lang
				moest rondreizen in Insulinde, en  daar opmerken dat er ook
				aan hooge boomen soms groote vruchten groeien, een
				scheppings-methode die onaangename gevolgen hebben kan voor iemand die zoo'n
				vrucht op z'n hoofd krygt, wat dan ook nu-en-dan gebeurt. De bekende
				‘wysheid van den Schepper’ die we in onze jeugd o.a. hoorden
				betoogen uit de respektieve afmetingen van pompoenen en eikels, in verband met
				de hoogte waarop die dingen groeien, krygt hier van den scherpzinnigen
				wallace wel-is-waar 'n geduchten knak, maar... ten-onzent waren de
				eenigszins ontwikkelden voor vele jaren reeds - en zonder de minste
				wereldberoemdheid! - zoo vry, de doeleindenleer (575, 
				839) voor 'n zotterny te houden. Moeten
				we nu misschien ook van dien m'nheer loyson leeren dat de goeie Pio
				nono wel eens 'n flatertje kan begaan? Straks zullen we aan Engelschen of
				Franschen moeten vragen of twee maal twee wel werkelyk vier is? Door de
				schuld van onze pers gelyken wy Nederlanders op zeker soort van dorpelingen die
				'n stompzinnigen eerbied koesteren voor alles wat ‘uit stad’ komt,
				d.i. in dit geval: uit het Buitenland. Wat elders als reklame
				wordt geschreven, en dáár dan ook gewoonlyk slechts als
				zoodanig wordt opgenomen, krygt de hollandsche lezer vertaald te slikken
				als iets wezenlyks. Hierin en in de even boersche Kleinstädterei die
				ons weerhoudt van 't waardeeren der personen die we van al te naby zien, ligt
				'n groote belemmering van den vooruitgang. Om de Joden te bekeeren, had
				jezus reklame in perzische kranten moeten maken. (Vgl.
				Specialiteiten, 2e druk. blzz. 92, vlgg.)

* Noot van 1870. Als er zoo-iets bestaat,
				waaraan ik twyfel. Wanneer die wetenschap géén wetenschap is,
				vervalt de behoefte aan scholen vanzelf. Is ze dit wèl, dan zullen ook
				de vyanden wel dezelfde leiding genoten hebben, en men had aan beide zyden de
				stelselmatige opleiding kunnen achterwege laten.
De zaak komt hierop neer,
				dat ten-allen-tyde de krygshoofden die - overigens met gunstiger of gelyke
				gegevens van doorzicht en karakter - durfden afwyken van de School,
				altyd hun stelselmatig afgerichte tegenstanders verslagen hebben. Een
				uitstekend man is alleen juist daarom uitstekend, wyl-i géén
				School volgt. Het tegendeel is de onmisbare voorwaarde van de gewoonheid die
				niet uitsteekt. Dit is ook op andere vakken toepasselyk. (Vgl. 
				947, en de noot op 
				819.)

* Noot van 1876. Veel minder
				leelyks, d.i. uit 'n oogpunt van zedekunde. De litterarische
				schoonheid van sommige stukken in den Bybel, zyn niet te overtreffen. 't Is een
				opmerkelyk verschynsel dat dáárop zoo weinig acht wordt geslagen
				juist door hen die zooveel eerbied voelen of veinzen voor de moraal van
				dat boek, die toch byna doorgaand infaam is.