Brieven over verscheide onderwerpen. Deel 4 
		  Rhijnvis Feith 
		 
		  GEBRUIKT EXEMPLAAR 
		  exemplaar Koninklijke Bibliotheek Den Haag, sign. 115 C 29 
		    
		  ALGEMENE OPMERKINGEN 
		  Dit bestand is een diplomatische weergave van het vierde deel van
			 Brieven over verscheide onderwerpen door Rhijnvis Feith uit 1789. 
		    
		  REDACTIONELE INGREPEN 
		 p. 20: stierfze → stierf ze; ‘Daar stierf ze, en dewijl ze protestantsch was....’
		 p. 106: hier hier → hier; ‘Zie hier het afschrikwekkend tafereel...’
		  
		  Bij de omzetting van het oorspronkelijke tekstverwerkingsbestand
			 naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet
			 overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel
			 voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco
			 pagina's (p. II, 238) zijn niet opgenomen in de lopende tekst. 
		    
		  [pagina ongenummerd (p. I)] 
Brieven.
Vierde deel.
 
		  [pagina ongenummerd (p. III)] 
Brieven over verscheiden onderwerpen.
 
door Mr. Rhijnvis Feith,
Lid van de Maatschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leijden, van het Zeeuwsche
genootschap der Wetenschappen te Vlissingen en verscheiden dichtlievende genootschappen.
 
Vierde deel.
 
te Amsterdam, by Johannes Allart.
MDCCLXXXIX.
		   
		   [pagina ongenummerd (p. V)]
Inhoud
 
Voorbericht.
 
Eerste brief.
Nog iets over het Sentimenteele.
 
Tweede brief.
Inleiding tot eene Briefwisseling over het Minnedicht.
 
Derde brief.
Over de Liefde in 't algemeen. Verschillend lot en uitwerking van deeze hartstocht. De Liefde in 't Paradijs; in den aartsvaderlijken tijd; bij de Oosterlingen; onder de Bergschotten; bij de Grieken en Romeinen.
 
Vierde brief.
Vervolg van de eigen beschouwing. De Liefde ten tijde der Ridderschap; onder de Regeering van Philippus Augustus en vervolgens tot aan François I. Toenmaalige verbastering deezer hartstocht;
  
		   [pagina ongenummerd (p. VI)]
geduurige voortgang deezer verbastering tot op onzen
tijd.
 
Vijfde brief.
Natuur, Onschuld, Geluk. Iets over de Decentie.
 
Zesde brief.
De natuur en waarde der Liefde nader bepaald. Eenpaarig oordeel der beste Zedenschrijvers en Menschkundigen omtrent dezelve.

 
		 
		   
			 2002 dbnl 
			   
		   
		  feit007brie04_01 
		
	  
	   scans
	  
	   
		  Rhijnvis Feith, Brieven over verscheiden onderwerpen. Deel 4. Johannes Allart, Amsterdam 1789. 
		    
		
	 
	  
	  
		DBNL-TEI 1 
	  
	  
		 
		  2002-08-02 
		   
			 LvtL 
		   
		  colofon toegevoegd 
		 
	   
	   2006-08-01 
	    
	    CB 
	    
	   conversie van het bestand naar teixlite 
	  
	  
   
  
Verantwoording 

Dit tekstbestand is gebaseerd op een bestand van de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (https://www.dbnl.org)

Bron: Rhijnvis Feith, Brieven over verscheiden onderwerpen. Deel 4. Johannes Allart, Amsterdam 1789.
 
Zie: https://www.dbnl.org/tekst/ques002lauw01_01/colofon.php

In dit bestand zijn twee typen markeringen opgenomen: paginanummering en illustraties met onderschriften. Deze zijn te onderscheiden van de rest van de tekst door middel van accolades: {==13==} {>>pagina-aanduiding<<} {==Figuur. 1: Onderschrift van de afbeelding.==} {>>afbeelding<<} 
 
   
   
	  
     

{==IV==} {>>pagina-aanduiding<<}

Les moeurs dirigent plus les prejugés, que les préjugés encore ne dirigent les moeurs. On doit
donc renvoyer la fidélité des mariages au peuple, les sacrifices de l'amitié aux bonnes gens,
l'enthousiasme de l'amour aux Paladins. Ces sentiments sont trop exclusifs; qu'en feroit -
on? Ils donnent à un seul, ce qui doit étre à tous.
 
Thomas.

{==1==} {>>pagina-aanduiding<<}

Eerste brief.

Nog iets over het sentimenteele.

Ja, ik heb de nadere Gedachten over het Sentimenteele Zie het 9de St. van het
Mengelwerk: Tendiemus ad caelestem Patriam. gelezen, en ben bij mijn gevoelen gebleven.
Zelfs begrijp ik, dat de zaak in verschil tusschen den Schrijver der nadere Gedachten en mij
genoegzaam in een' staat van wijzing gebragt is, zo dat elk onpartijdige en des kundige oordeelen en
beslissen kan. Ik zal hier dus alleen eenige weinige aanmerkingen bijvoegen, die of eenig nader licht
over mijne voorige gezegden verspeiden, of den waaren staat des verschils duidelijker bepaalen. De
Schrijver toch merkt te recht aan, dat eene verdere uitpluizing van onze bijzondere stellingen en
gezegden alleen voor de Schrijvers belangrijk, maar voor den Lezer doodlijk 
{==2==} {>>pagina-aanduiding<<}
 verveelend zijn
zoude. Om derhalven in deeze feil niet te vervallen, zal ik kort, en, naar mijne gewoonte, zo weinig
afgetrokken zijn, als mij doenlijk is. Ik herhaal het nogmaals, mijn doelwit is nimmer geweest om hier
een' triumf te bevechten, maar om mij zelven nader te verlichten in een stuk, dat zo veel invloed op
den smaak en op de deugd kan hebben, als het Sentimenteele; en teffens om het leezend gedeelte
mijner Landgenooten in staat te stellen om over het Voor- en Na- deel van Sentimenteele
Schriften met eenigen grond te kunnen oordeelen. Beide deeze oogmerken heb ik bereikt. Ik zelve
ben in mijne denkwijze bevestigd geworden, en de Lezer kan, uit eene vergelijking van mijne
Gedichten met die van den kundigen Schrijver, beter over het Sentimenteele oordeelen, dan hij
doen kon, eer onze Brochures het licht zagen.

De Schrijver erkent L.c. bladz. 8., dat mijne Definitie veel licht over het Sentimenteele verspreidt, schoon ze, naar zijn oordeel, niet naauwkeurig en juist zij. Met deeze erkentenis zou ik reden hebben om vergenoegd te 
{==3==} {>>pagina-aanduiding<<}
 zijn, te meer daar ik juist niet voornemens was eene logische definitie te geven. Zie echter, mijn Vriend! of dezelve, zo als ze dan ook zijn mooge, zo wel als mijn
geheele tweede brief, niet naauwkeuriger en duidelijker wordt, wanneer gij het volgende in het oog 
houdt.

Voor eerst, versta ik, wat de betekenis der woorden betreft, door gewaarwording niet perceptie,
maar wel degelijk sentiment, empfindung. Ik verkies het woord gewaarwording of aandoening
boven dat van gevoel of gevoelen Deeze woorden verkiest hier de Schrijver. Zie hier zijne
geheele passage: Vooreerst komt mij de Definitie voor niet naauwkeurig te zijn, met
betrekking tot de betekenis der woorden. Gewaarwording tog betekent in 't Engelsch, gelijk
in meer ander taalen perception en niet sentiment; welk laatste eigentlijk door gevoel of
gevoelen, moet uitgedrukt worden. Sentimenteel is dus niet gewaarwordelijk, maar
gevoelig, tot het gevoel behoorende., om dat het duidelijker is, dewijl het laatste in onze taal
dikwerf eene geheel andere betekenis heeft. Stel, om dit met een voorbeeld op te helderen, dat ik u
mede wil deelen, wat ik met mijnen Reisgenoot bij de ruïnen van eenen 
{==4==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ouden Tempel in
Italiën ondervond. Ik schrijf: ‘Onze gevoelens, (die van mijnen Reisgenoot en mij naamlijk) waren
verschillende op het gezicht van deeze prachtige puinhoopen.’ Wat zoudt gij hier door verstaan?
Zeker dit, dat wij verschillend over eenig stuk der oudheidkunde, deezen tempel betreffende,
dachten. Inmiddels wilde ik u te kennen geven, dat wij bij deeze ruïnen verschillende aandoeningen
of gewaarwordingen hadden, dat ik bij dezelve, bij voorb. de verganglijkheid van alle aardsche
grootheid levendig gevoelde, terwijl mijn Reisgenoot alleen door de nog overgebleven spooren der
kunst in dezelve getroffen werd. Zet ik hier, voor gevoelen, gevoel, ook dan is de dubbelzinnigheid
niet geheel weggenomen. ‘Ons gevoel was zeer verschillende’ zal dan niet aanduiden, dat wij
elk eene bijzondere aandoening hadden, maar dat ons gevoel in maat en trap verschilde, zo dat de
een veel, de andere weinig gevoel had. Maar zo dra ik gewaarwording of aandoening schrijf
‘onze aandoeningen of gewaarwordingen waren op het gezicht deezer ruïnen verschillende’
zult gij, en ieder lezer, juist verstaan, wat ik u te verstaan wil-
{==5==} {>>pagina-aanduiding<<}
de  geven. Zo zoude ik de brieven
van Moses Mendelszoon über die Empfindungen niet door brieven over de gevoelens of over het
gevoel, maar wel door brieven over de gewaarwordingen of aandoeningen vertaalen; nu
betekent, gelijk gij reeds uit een mijner voorige brieven Zie het 3de D. bl. 109, noot 6.
gezien hebt, Sentimenteele reis in 't hoogduitsch Empfindsame Reise, dus heb ik naar mijn inzien
Sentimenteel niet beter, dan door gewaarwordlijk, kunnen overbrengen. Hier komt nog bij, dat dit
niets nieuws is. Het woord gewaarwording wordt overal in onze Theorethische Schriften over de
fraaie Kunsten voor sentiment en empfindung sedert lang gebruikt. Dikwerf wordt het met het
woord gevoel verwisseld, in een' zin, waar dit laatste geene dubbelzinnigheid veroorzaakt. Sla
Riedels Theorie door Van Alphen slechts op. Op tallooze plaatsen, zo ik mij
niet bedrieg, zult gij mijn gezegde bewaarheid vinden. Wilt gij een enkel voorbeeld, en wel juist van
eene plaats, daar gewaarwording en gevoel als Synonimes gebruikt worden, gij kunt ze op bladz.
47 van het 2de D. vinden. In den tekst staat: Een ander verklaart de gewaarwording 
{==6==} {>>pagina-aanduiding<<}
 door
geestige touren en maakt die zelf tot eene verzaameling van kunstige beelden en antithesen;
en de Heer Van Alphen plaatst 'er deeze noot onder: Eene wijze op welke de meeste
Fransche Schrijvers de gewaarwording of het gevoel wegstommelen. Eindelijk verbeelde ik mij,
dat zelfs onze gemeene Volkstaal perceptie en gewaarwording zeer duidelijk van elkander
onderscheidt, en het laatste woord juist gebruikt, waar de Franschman zijn sentir en de Duitscher
zijn Empfinden bezigt. Beproef het in den volgenden zin. ‘Je ne sens rien pour vous’ - ‘Ich
empfinde nichts für sie’ - ‘Ik worde niets voor u gewaar.’ - Nu meen ik in drie taalen juist
het zelfde gezegd te hebben. Hoe vreemd zou het hier klinken: ‘Ik percipieer niets voor u.’
Gewaarwording is dus hier weer een Synonime van gevoel en niet van perceptie, dat mooglijk
beter door ontwaarwording overgebragt wierd.

Ten anderen begrijp ik, dat in mijne gegeven definitie gewaarwording in 't begin, en tedere
gevoeligheid in 't slot, juist het zelfde betekenen, ten minsten ik kan de woorden verwisselen,
zonder dat de zin 'er bij lijdt, en ik verbeelde mij, dat, voor 
{==7==} {>>pagina-aanduiding<<}
 elk onpartijdige, dit bij de eerste
lezing; door het bijvoeglijk woord: soortgelijke, reeds duidelijk moet geweest zijn. Beproef slechts.
Mijne definitie was: Sentimenteele Schriften zijn dezulken, in welke eigen gewaarwording
uitgedrukt worden, en wel - - zodaanig uitgedrukt worden, dat ze (de gewaarwording naamlijk)
in de ziel van den Lezer overgaan, en daar eene tedere soorgelijke gevoeligheid (naamlijk als in
de ziel des Schrijvers was en door hem uitgedrukt is) verwekken. Is hier gewaarwording in 't
begin, en gevoeligheid in het slot (zo dra wij over zaaken en niet over woorden verkiezen te
disputeeren) niet duidelijk het zelfde? Lees voor soortgelijke gevoeligheid, soortgelijke
gewaarwording, en gij behoudt de eigen definitie. Zo ik hier dus den bal niet geheel mis sla, vervalt
de tweede aanmerking Zie hier weder 's Mans eigen woorden: Maar ten tweeden is de
Definitie ook ten aanzien van haaren inhoud niet naauwkeurig; want zij begint met een Genusof algemeener geslacht, en eindigt in een Species, of meer bijzonder soort. Gewaarwording toch
(perception) is 't algemeen woord, voor alle de indrukken en aandoeningen, die wij ondergaan
en waarvan wij eenige bewustheid hebben; de tedere gevoeligheid daar en tegen, waarin de
Definitie eindigt, is een bijzonder soort van gewaarwording, dat eigentlijk tot het hart
behoort. van den Schrijver omtrent 
{==8==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de minnaauwkeurigheid mijner definitie, ten aanzien
van haaren inhoud, geheel. Zij begint dan met geen Genus en eindigt in geen Species, maar begin en
einde zijn juist het zelfde, en wel beide Genus; doch dit was mijne derde aanmerking.

De Schrijver argumenteert tegen mijnen tweeden brief alleen (en dit verzoek ik u vooral wel in 't oog
te willen houden) even of dezelve eigentlijk over dien tak van het Sentimenteele handelde, waarover
bepaald ons verschil is. Ondertusschen spreek ik in 't begin van denzelven alleen van het
Sentimenteele als een genus, van het Sentimenteele in 't algemeen, om den Lezer des te beter in
staat te stellen, van over dien tak van het zelve, daar ik eigentlijk met den Schrijver over verschil, te
kunnen oordeelen, en welken ik vervolgens, van het midden des tweeden tot aan het einde des
derden briefs, ook behandele; maar welke beide gedeelten mijner brieven de Schrijver bijna geheel
daarlaat, schoon 'er, 
{==9==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gelijk ik zeide, ons verschil eigentlijk uit beslist moet worden, en ik daar
juist van dat sentimenteele spreek, dat, naar de aanmerking de Schrijvers, Sterne, en
andere Engelschen, met fine feelings, met edeler, schooner, fijner gevoelens voor 't zelfde
houden of verbinden De schrijver haalt hier nog de volgende passage uit Sterne
aan: Welk eene menigte gebeurtenissen kan hij, in den engen span deezes levens omvatten,
‘die zijn hart in alles belang stellen en deel doet’  . . . . Het werk zelf is het loon der
moeite, het vermaak der proefneming heeft mijne zinnen ‘en 't best gedeelte van mijn
bloed wakker gehouden, het grovere in slaap gewiegd.’ en besluit, dat, naar mijne
beschrijving, dit geheele onderscheid vervalt, dewijl het genoeg is, om sentimenteel te zijn, eigen
gewaarwordingen uit te drukken. Ja, om over 't algemeen sentimenteel te zijn, maar niet, om het in
dat vak van het sentimenteele te zijn, daar ons verschil over is; dan moeten, naar mijn eigen
bepaaling, deeze eigen gewaarwordingen nog edel, schoon en fijn of kiesch zijn. ‘Maar wat (gaat
de Schrijver bladz. 13 voort) sluit dan de gewaarwordingen der zinnen en die der driften
uit?’ Dat sentimenteele, mijn Heer! daar ik voor ijvere en dat ik wel duidelijk van het
misdaadige sentimenteele, van dat voor de Hel, onderscheide. Ook sluit Sterne zelf de
zinnen en driften hier niet geheel uit. Hier toe dacht hij te naauwkeurig. ‘Ja wat zou dan den
lichtmis beletten den sterkst sentimenteelen aller Schrijvers te zijn, enz.?’ Niets, wat het
sentimenteele in 't algemeen betreft, even als wat de Dichtkunst als Dichtkunst betreft, niets den
grooven Wellusteling, den Deugniet, beletten kan, zo hij 'er anders de vermogens toe heeft, de
grootste Dichter te zijn. Immers is de Pucelle d'Orleans ook een Dichtstuk en, als Dichtstuk
beschouwd, vol kunst en waarde, hoe verfoeilijk ook anders. Dus ook hier - die wel onderscheidt,
die wel onderwijst. Zo ik mij niet bedrieg, rechtvaardigt het begin der aangehaalde woorden uit
Sterne ook eenigzins mijn bijvoeglijk woordje eigen. Die eigen gewaarwordingen
uitdrukt, zeide ik in mijne Definitie. Die zijn hart, in alles belang stellen en deelen doet, is waarlijk
sentimenteel; die nazint en uit anderen bestudeert, hoe men ergens in deelt, hoe men gevoelt,
zonder zelf te gevoelen, bootst het sentimenteele na, en dit onderscheid is, dunkt mij,
wezenlijk.. Laat mij 
{==10==} {>>pagina-aanduiding<<}
 hier mijne eigen woorden invoegen en oordeel: Uit deeze
beschrijving ziet gij terstond, dat men, met een geschrift Sentimenteel te noemen, noch
omtrent deszelfs vrolijken of treurigen inhoud, noch omtrent deszelfs moreele waarde, iets
zekers bepaale Bladz. 53..

Met deeze aanmerking verliest, zo ik mij niet bedrieg, het bon môt van onzen Schrijver
 Bladz. 28 en 29. iets van deszelfs aartigheid. Toen 
{==11==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ik het Sentimenteele als een
genus beschreef, zeide ik, dat Aretino zo wel een Sentimenteel Schrijver als
Young ware, schoon de een voor de Hel, en de andere voor den Hemel geschreven hadt.
‘Nu, zegt de Schrijver, in eenen vrolijken luim; wat het Sentimenteele voor de Hel aangaat,
daar meê willen wij ons liefst niet bezig houden, wij hebben vooreerst, op aarde, nog genoeg
te doen.’ Ik hoop niet, dat de Schrijver 'er zich mede bezig denkt te houden, als hij zijne
bezigheden op aarde eens afgedaan heeft. ‘Maar heb ik ondertusschen wel ooit eene zo
zwaare beschuldiging, tegen 't Sentimenteel, ingebragt?’ Ligt in mijne woorden eene
beschuldiging tegen het Sentimenteele? Hoe, om dat ik, over het Sentimenteele in 't algemeen
sprekende, zeg, dat Aretino het aan de Ondeugd, Young aan de Deugd gewijd
heeft, breng ik hiermede eene beschuldiging in tegen het Sentimenteele als Sentimenteele? om nu
nog niet te vraagen: tegen dat edeler Sentimenteele, daar ik met den Schrijver over handele? Even
weinig, dunkt mij, als ik eene beschuldiging tegen de Dichtkunst in zou brengen, wanneer ik zeide,
dat Voltaire ze voor 
{==12==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de Ondeugd, voor de Hel; Klopstock voor de
Deugd, voor den Hemel, gebruikt hadde. De Dichtkunst is hier even zo onschuldig, als het
Sentimenteele. Een verachtlijk Mensch heeft beiden alleen misbruikt. - Dan genoeg hier van. De
Schrijver heeft hier willen badineeren, en ik verheug mij, dat hem dit, onder het schrijven,
waarschijnlijk eenige vergenoegde oogenblikken zal verschaft hebben. Of nu deeze mijne
aandoening tot het Sentimenteele van Sterne behoore, moogt gij zelf beslissen.

Eindelijk, en dit is mijne laatste aanmerking, zou een Lezer uit de uitdrukkingen des Schrijvers
 Bladz. 118. ligt in het denkbeeld komen, als of ik beweerde, dat de Liefde (l'Amour;
men vergeve mij hier dit Fransche woord; de Schrijver zegt: de Vrouwenliefde; maar dit is toch een
zeer antisentimenteel woord, en door Sterne vast niet gebruikt, als hij van zijne Elise
sprak) de grootste bron, ja zelfs het eenigste, of ten minsten laatste doelwit van het Sentimenteele
ware. De plaats is dubbelzinnig, ik zal ze opgeven. ‘Sommigen schijnen te denken, of ten
minsten schrijven als of zij dachten: dat de Vrouwenliefde het 
{==13==} {>>pagina-aanduiding<<}
 middenpunt, de groote
bron, ja, ik zou haast zeggen het eenigste, of ten minsten laatste doelwit van 't Sentimenteele
ware. Nu beken ik gaarne, dat de min een der genoeglijkste, lieflijkste, verrukkelijkste, ja
wanneer de deugd haare vlammen voedt, beste gevoelens zij, die ons hart bezielen en
gelukkig maaken kunnen. Maar de eenigste bron van 't Sentimenteele is dezelve zeker
niet.’ Zo dit sommigen Hoe vuurig wenschte ik, dat men zich voor alle zulke
ingewikkelde beschuldigingen liever duidelijk verklaarde! Ook vinde ik het edelmoediger. Elk (dit
heeft mij de ondervinding reeds geleerd) zal door dit: sommigen eenvouwig mij verstaan, en dus is
het in effect eene stellige beschuldiging; als ik ze mij inmiddels zonder voorzorg aantrok, zou de
Schrijver weêr kunnen zeggen: ‘dat hij zich alleen algemeen uitgedrukt had en ik zeker de eenige
Sentimenteelschrijver van deezen tijd niet ware.’ Zie de noot bladz. 36 en 37 van de Nad.
Ged. mij treft, dan beweer ik wel ridderlijk het tegendeel. Nimmer heb ik dit gedacht of
geschreven. 't Is waar, ik heb voornaamlijk van de Liefde gesproken, maar dit was, om dat de
Schrijver in zijne eerste Gedachten zijn voornaamste beschuldiging tegen het Sentimenteele
behandelen 
{==14==} {>>pagina-aanduiding<<}
 van dezelve ingerigt had, en ik voegde 'er toen nog duidelijk bij ‘dat ik het
geen ik omtrent de Liefde zeide, die ik alleen als een voorbeeld uitkoos, op alle de overige
gewaarwordingen wilde toegepast hebben.’ Oordeel, dit zijn mijne eigen woorden: ‘'t Is mij
onmooglijk om hier alle de gewaarwordingen, waaromtrent men den Sentimenteelen Schrijver
beschuldigt, dat hij de teergevoeligheid te hoog drijft, na te gaan; 't zal ook minder noodig zijn, als
men in aanmerking neemt, dat de hevigste beschuldiging de Liefde treft, en dat wij dus, hieromtrent
onze gedachten medegedeeld hebbende, billijk verwachten kunnen, dat elk oordeelkundig Lezer ze
van zelven op de overige gewaarwordingen toe zal passen. Ik wil u eerst de beschuldiging in haar
geheel opgeven. Dus leeze ik ze bladz. 70 van de Gedachten over het Sentimenteele. ‘Vooral
zoekt men de teergevoeligheid der liefde (somtijds onder den voorgewenden naam eener gevaarlijke
en ligt verleidende Vriendschap) tot zulk eene hoogt te drijven. Vooral leggen de Schrijvers het
daarop toe. En geen wonder; 't is het zekerste miedel om te behaagen. 't Is vergif, dat zij in den

{==15==} {>>pagina-aanduiding<<}
 beker schenken; maar elk bemint dit vergif. Zulke overdreven taferelen ondertusschen
maaken de Liefde tot Afgoderij, en de teergevoeligheid tot eenen beul, tot eene bron der akeligste
lotgevallen.’ Zie 3de D. der Br. bladz. 61, 62 en 63..

Maar nu dit alles daar gelaaten, en in de daad mijne aanmerkingen dienden alleen om u mijne eigen
gedachten in de voorige Brieven duidelijker te maaken, dewijl ik niet graag zie, dat men dan mijne
woorden eenen anderen zin geve, dan ik 'er zelf aan hecht - zeg mij eens, mijn Vriend! of gij niet
gelooft, dat de Schrijver en ik het in het wezen der zaak vrij na eens zijn? Ten minsten dit is mij
onder het leezen der nadere gedachten zo voor gekomen, en nu ik alles met een bedaard oordeel
wik en weeg, twijffel ik geen oogenblik of ons oogmerk is even onberispelijk geweest; wij hebben
den zedelijken toestand onzer Maatschappij slechts uit een verschillend oogpunt beschouwd; deeze
onze bijzondere beschouwing heeft op ons oordeel over dezelfde zaak onmerkbaar ingevloeid, en,
eenmaal ons zelven van ons zuiver doelwit bewust zijnde, hebben wij 
{==16==} {>>pagina-aanduiding<<}
 vuur gevat, en zijn
moogelijk beiden iets verder gegaan, dan wij eigentlijk gaan moesten - niet om triumf te zingen, maar
om de waarheid te vinden, daar het ons in de daad alleen om te doen moet zijn. Ik wil het overige
van deezen brief besteden om mij zelven en u in dit denkbeeld, dat mij beminlijk wordt, te
bevestigen.

De Schrijver is in 't begin (dit belijdt hij zelf Bladz. 3.) zeer met de Sentimenteele
Schrijvers ingenomen geweest; hij heeft hunnen toon wel eens aangenomen. Van 't waare
Sentimenteel is hij als nog een Vriend; hij neemt 'er zelfs eene verfraaide natuur in aan, en stelt voor
 Bladz. 14. om den waaren Sentimenteelen Schrijver bij uitnemendheid den
edelgevoeligen, of edelgevoelenden Schrijver te noemen. Alleen het overgedrevene en valsche
Sentimenteele haat hij. Hij erkent  Bladz. 138., dat het waare Sentimenteele geenzins
het kwaad gedaan, maar slechts anderen gelegenheid gegeven hebbe, om op eenen weg te komen,
op denwelken zij verdwaald zijn. Dit alles ben ik met den Schrijver eens, en in 
{==17==} {>>pagina-aanduiding<<}
 mijne voorige
brieven, heb ik tallooze maalen herhaald, dat ik het Sentimenteele verdeedigende, bepaald dat
verdeedigde, 't welk aan de deugd toegewijd was, dat ik het andere, als een schandelijk misbruik,
veroordeelde, en elk, die zich immer tot voorspraak van het zelve opwierp, voor een slecht mensch
keurde, schoon hij ook anders de grootste Schrijver ware Br. 3de Deel, bladz. 55 en
overal het geheele Deel door..

Dus hebben wij, zo als gij ziet, in het weezen der zaak eigentlijk geen verschil. Maar waaromtrent
hebben wij dan uit een verschillend oogpunt gezien? Hier omtrent, zo ik mij niet bedrieg.

De Schrijver zal, in de eerste plaats, veelligt voor overgedreeven verklaaren, wat ik voor niet
overgedreeven keur, en beiden kunnen wij mooglijk naar ons eigen gevoel gelijk hebben.

In een mijner voorige Brieven Br. Iste D. bladz. 59 en volgenden. heb ik reeds
aangemerkt, dat de smaak en fijnheid van het gevoel verschillende zijn, en dat de eigen aandoening
zeer wel geoutreerd aan den minder gevoeligen voor kan koo-
{==18==} {>>pagina-aanduiding<<}
men,  die natuurlijk voor den
meerder gevoeligen is. Het geen Riedel Theor. der Sch. Kunst. en Wetensch,
2de D. bladz. 248. ‘Verheven Gedachten moeten somtijds noodzaaklijk voor middelmaatige en
gemeene verstanden nog eenige duisterheid hebben; en wanneer zelfs de uitdrukking, door eene
ongewoone betekenis, de verhevenheid te gemoet komt, dan zal een lompert daar over donkerheid
klagen, waar slegts donkerheid voor hem is; en waar een ander de grootste klaarheid vindt, verzeld
van de grootste verhevenheid.’


Men spreekt omtrent het gevoel zo ligt van overgedrevenheid; maar waar is de echte maatstaf van
het zelve? De waarachtig geraakte Minnaar deelt zijne aandoeningen aan zijne, hem beminnende,
Geliefde mede. Voor den koelen aanschouwer spreekt hij non sens; voor haar is alles duidelijkheid
en kracht, en de minste zijner minen en bewegingen is haar minder aan misduiding onderworpen, dan
de volkomenste taal in den mond van den grootsten Wijsgeer. Mooglijk zou men vooraf nog moeten
vraagen: Wat is het echte gevoel der Natuur? Is het bij ons nog te vinden? Hoe overgedreven
schijnen ons de gewaarwordingen dier eerste menschen, die 't naast aan de Natuur grenzen! Hoe
oneindig veel is hier door onze wetten, zeden, gewoonten, enz. verlooren gegaan! Bijna overal de
oorspronglijke Natuur onderdrukt, en eene aangenoomene, une nature de convenace, 'er voor in
de plaats gezet; bijna alles vernuft en nergens hart meer! - Wij mogen in onze blinkende kringen vrij
met de ruuwe onnozelheid onzer Voorouderen spotten; maar deeze spotternij vervult zeer slecht het
geluk, dat wij missen, en dat zij bezaten. Ik zou hier bijna met den Mexicaanschen Wijsgeer van
Wieland (Zie Beijträge zur geheim. Geschicht. des menschl. Verstand. und Herz. 5tes.
B. Cap. 7.) uitroepen: Ich gesteh es, dass ich die Gemählde, die mir meine Phantasie von
diesen glücklichen Menschen macht, bis zur schwachheit liebe; und wenn ich mich diesem
reitzenden Traum eine Weile überlassen habe, und dann meine Augen aufhebe, und die
Urbilder dazu unter den Menschen um mich her suche, und - nicht finde; so kann ich mich
nicht erwehren, in meinem ersten Unmuth, auf unsre Verfassung, Gesetze und Policeij
ungehalten zu werden. van het verstand zegt, is omtrent het gevoel 
{==19==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ten minsten even zo
waar; overgedreeven is hier al veel een relatief denkbeeld.

Hier komt bij, dat het voor- en na- deel van een Sentimenteel werk voor den Lezer, uit de natuur
van het werk zelve, zeer moeilijk, en zeeker nimmer door eenen algemeenen regel, te bepaalen is.
Het hangt gewoonlijk van den gemoedstoestand van elk, die zulk een geschrift in handen neemt, af.
Het eigen Boek kan nuttig voor den eenen, en doodlijk voor den anderen zijn. 
{==20==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Zo keurt
Niemeijer Zie zijne Philotas 2 Th. bl. 122. en volgend. Carlsruhe
1786. Dewijl ik hier toch van den Philotas spreek, moet ik u nog eene plaats uit denzelven
herinneren, die licht verspreiden zal over het geene ik omtrent het overgedreevene gezegd hebbe.
‘Young, zegt Niemeijer l.c. bl. 127, had door eene menigte van lijdens bijna
te zeer het gevoel voor de genoegens des levens verlooren. Vooral wierp hem het verlies zijner
Echtgenoote, des Bruidegoms zijner Dochter, en eindelijk dat zijner Dochter zelve ter neder. Hij
was met de laatste, om haare reeds wankelbaare gezondheid door een gunstiger klimaat te redden,
naar Frankrijk gegaan. Daar stierf ze, en dewijl ze protestantsch was, moest de ongelukkige Vader
haar heimelijk begraaven. Zij weigerden, klaagt hij in den 3den Nacht, haar een liefde pligt van stof
om over stof te strooien. Een liefdepligt, die zij aan hunne honden bewezen. Bij het eerste gevoel
deezer wonden veroorloofde hij zich somtijds klagten, die hij naderhand niet meer billijkte.’ -
Tot hier toe Niemeijer, die (houd dit wel in 't oog) in zijnen geheelen Philotas,
niet als Kunstrichter, maar enkel als moralist spreekt. Maar nu vraag ik, of de klagten van
Young aan elk, die niet verloor, wat hij verloor, of die bij een diergelijk verlies niet
gevoelde, wat hij gevoelde, niet altijd overgedreeven voor moeten komen? Immers wat hem
eenmaal natuur gescheenen had, toen hij zijne smart nog levendig gevoelde; komt hem naderhand,
toen zijne aandoeningen wat gestild waren, zelven als overgedreeven voor. het met recht af, dat
men aan hun, in wier zielen het 
{==21==} {>>pagina-aanduiding<<}
 maar al te zeer nacht is, en voor wien, buiten dat, alle
voorwerpen om hun heen, eene treurverwe aangenomen hebben, de Nachtgedachten van
Young in handen geeve; schoon hij daarom de volle waarde van dit Boek erkent, en zelfs
toestemt, dat het voor een zeker soort van Lijders zeer nuttig zijn kan.

Ten anderen heeft de Schrijver den toestand onzer Maatschappij, en vooral de verkeering der beide
Sexen met elkander in dezelve, uit een ander oog, dan ik, beschouwd. Ik merkte de eerste aan, als
bij uitstek verdorven, en de laatste, als ze weinig kiesch, zo geheel zinnelijk, dat men 'er in ons Land
in vroeger tijd mooglijk geen voorbeeld van zal vinden. De Deugd en de Godsdienst scheenen mij,
onder ons, voor niets in de Liefde te komen. Ik zag in onze meeste echtverbindtenissen alleen een'
handel, daar de hoogmoed of het belang den koop van slooten, en ik schreef 'er voor 't grootste
gedeelte ons verval van zeeden 
{==22==} {>>pagina-aanduiding<<}
 en onze ongelukken aan toe, vooral die ellende, welke den
geest van die edele veerkracht berooft, die ons alleen in staat stelt om moedig aan onze pligten, ook
waar zij opofferingen eischen, te voldoen. Ik begreep, dat de Jeugd, door te weinig Sentimenteel te
zijn, zondigde, en hierom prees ik haar het Sentimenteele, vooral in de liefde, aan; het waare
Sentimenteele, waarin Deugd en Godsdienst geene bloote naamen, maar beurteling drijfveer en
belooning zijn; en ik verbeeldde mij, dat niets meer geschikt ware, om al te zinnelijke menschen eene
nieuwe sterkte te geven, die hen voor de uitlokkingen en verleiding der dierlijke wellust in den nood
dekken kon, dan hen bekend te maaken met edeler en hooger aandoeningen, met duurzaamer
genoegens, welke de reine Liefde alleen geven kan, en, in het gezelschap van Deugd en Godsdienst,
voor eene eeuwigheid geeft. Door deze verbindtenis van de Liefde met de Deugd en den
Godsdienst  meen ik ter goeder trouwe als nog aan eene hartstocht, die boven alle anderen de
meeste rampzalige slagtoffers telt, haaren gevaarlijksten prikkel ontnomen, en haar met onze
volmaaking en de eeuwigheid in verband gebragt 
{==23==} {>>pagina-aanduiding<<}
 te hebben. Onze Schrijver heeft hier anders
gezien. Hij heeft gedacht Zie bijna overal de eerste Gedachten over het Sent. In de
nadere Gedachten schijnt de Schrijver van Batterijen te veranderen. Hij verwisselt daar de
woorden: hoog- en teer-gevoeligheid, staan naar eene te hooge volmaaktheid ('t welk hij eerst
afkeurde) met die van zinnelijkheid, driften, verleiding, waar hij thans, met meer grond zeker,
tegen ijvert, maar waar ons verschil nimmer over was, en waartegen ik overal in mijne voorige
Brieven met hem geijverd hebbe. Doch hier over nader. Mooglijk bedrieg ik mij., dat wij te
Sentimenteel waren; en dat de verleiding bij ons (O gaave God, dat het oordeel van den Schrijver
hier juist ware!) niets dan ter goeder trouwe, en door eene al te groote, te dweepachtige
gevoeligheid, en vervoering voor edele, maar te hooge gewaarwordingen, veld won. Uit dit
gezichtpunt heeft hij tegen het Sentimenteele gewaarschouwd, en gij ziet, dat ons doelwit even goed
kan geweest zijn, schoon wij eenen gantsch verschillenden weg zijn ingeslagen. Wie van ons beiden
nu recht gezien hebbe, moogt gij, en elk, die onze Nederlandsche waereld kent, beslissen. Zo men
van ons 
{==24==} {>>pagina-aanduiding<<}
 zeggen kan, gelijk de Schrijver Eerste Gedachten. Vergelijk 'er het Slot
van mijnen 1st. B. 3 D. mede. doet, dat wij thans om genen tijd leven, daar de hoog een teer
gevoeligheid eene waare krankheid der ziele, daar vooral de liefde eene afgoderij, een waare beul

voor het hart staat te worden; - moeten wij, zelfs de beste Sentimenteele Schriften, die hier dan
zeker het meest toe medewerken, van ons wegwerpen en veroordeelen. Heeft daarentegen het
tegenovergestelde bij ons plaats, zo als ik geloof; zijn wij te veel dier, te weinig engel in onze
aandoeningen; is bij ons de liefde meer een werk der zinnen, dan een werk van 't hart; zou men
moeite hebben om bij ons een enkel voorbeeld van zulk eene duurzaame en beslissende
genegenheid te vinden, die voor Afgoderij enz. vatbaar ware, midlerwijl men in tegendeel duizend
voorbeelden daaglijks aan kan treffen, waar de liefde eene chimere, een masque, zo niet de
verachtlijkste dierlijke neiging is, die door de voldoening vervliegt; - o dan, dan zijn de goede
Sentimenteele Schriften, ook schoon ze al 
{==25==} {>>pagina-aanduiding<<}
 wat overgedreeven waren, nog wel te dulden; ten
minsten zo lang wij onze onkuische, en lijnrecht op de lagere hartstochten werkende Romans dulden;
daar men zich tot hier toe niet bepaald tegen verzet heeft, schoon ze nog onlangs de gewoone
lectuur onzer Jeugd waren, welke met de Fransche, Engelsche, en Hoogduitsche taalen niet bekend
was.

Een woord moet ik hier echter nog bijvoegen. Ik zal niet spreeken van de onstoffelijke kuschjes,
daar de Schrijver zich hier en daar meê vermaakt Nad. Gedacht. bladz. 125.; hij
bekent zelf ze niet te verstaan L.c. bl. 121.. Ik wist inmiddels geen beter uitdrukking
(schoon ze duizendmaal voor mij gebruikt is) te vinden, om den reinen kusch der Liefde, in
onderscheiding van den onreinen kusch der wellust te bestempelen. Ook twisten wij hier niet over
woorden, maar over zaaken, en beiden zullen wij in eenige ter loops daar heen gestrooide
aanmerkingen wel niet geheel vrij zijn van minnaauwkeurige uitdrukkingen. Genoeg, dat wij verstaan
worden. Maar ik kan niet met stilzwijgen voorbij 
{==26==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gaan, dat de Schrijver mijne gedachten: dat
zielen voor elkanderen geschapen zijn, dat de waare liefde ook na dit leven stand zal houden, en dat
Echtgenooten, door dezelve vereenigd, zich na den dood wedervinden en eeuwig genieten zullen;
zodaanig belagchlijk niet alleen (dit geef ik aan den geest onzer eeuw nog toe In de daad,
wij kennen de waare Liefde niet meer. Zij is altijd de Gezellinne der Onschuld, Eenvouwigheid, en
Vrijheid. Van daar, dat men haar echte gewaarwordingen en taal meestal bij eerst opkomende
Volkeren zoeken moet. Wat hebben wij niet weten weg te stommelen, niet weten te veranderen?
Inmiddels behoort het gevoel der waare Liefde tot het verhevenste gevoel van onze Natuur, en niets
is meer in staat om de laagere aandoeningen der zinnelijkheid (daar de Schrijver zo bang voor
schijnt te zijn) een eeuwig stilzwijgen op te leggen dan juist dit edel, dit albezielend gevoel der waare
Liefde. Herder (Zie Lieder der Liebe, die altesten und schönsten aus Morgenlande;
vooral de tweede afdeeling) die in zijne verklaaring over 't Hooglied hoog genoeg van de Liefde
denkt, om in dit schoone Oostersche Dichtstuk niets dan een eenvouwig schilderij van dezelve te
vinden, en het echter de Gewijde Rolle niet onwaardig vindt, noemt de waare Liefde de bezielende
bron der Schepping, en leidt 'er de wezenlijkste pligten uit af. Graag wilde ik u hier de geheele
tweede afdeeling mede deelen; maar ik moet mij te vreden houden met 'er u heên te wijzen. Het
volgende zal genoeg zijn, om u te overreden, dat ook een waardig Godgeleerde met enthusiasme
over de Liefde spreken kan:

‘Alle Menschenglückseligkeit spriesst aus Liebe: mit ihr ist alle Glückseligkeit verloren. Als
Gott den Menschen im Paradiese schuf, ward Liebe sein zweites Paradies; Gott kannte nur
Einen Segen fühlender Geschöpfe: 'er segnete damit Pflanze und Baum, Thier und Menschen;
und als der Sohn Gottes sein neues Königreich auf Erden brachte, kannte er nur Eine Pflicht
und Eine Belohnung, Liebe.

Liebe ists, die sich über alles Schöne und Gute freuet, die es zu sich, sich zu ihm stimmet, zur
Harmonie, dem Kinde des Himmels, dem mannichfaltigen Einklage in aller Schöpfung.

Es giebt nur Liebe, wie Eine Güte und Wahrheit. Liebest du dien Weib nicht, zo wirst du auch
nicht Freund, Eltern, Kind lieben.

Zu allen Zeiten hat sich die kalte Heucheleis, dat gezierte Grab voll Todteugel eine und alles
Unflaths, an nichts zo sehr, als an Liebe, geärgert - Auch das Hohelied und die zärtesten
Ausdrücke der Bibel und christlicher Lieder, sobald sie nur Braut und Verlobung nennen,
dünkten ihr unerträgliche Hurensprache. - 

Unschuld, du heilige Gottesperle! Heucheleij und Schminke, Trödelkram und gefärhtes Glas
von Keuschheitpredigen und Geärgert werden, kann dich weder festhalten noch ersezen,
wenn du dahin bist, vielmehr, ist jene dein grösster Feind, dein falscher Ersaz und hässlicher
Nebenbuhler. Stellet zweij kinder zusammen und lasset sie die Bibel, selbst dat Hohelied
Salomons in ihr lesen. Das Eine, das Unschuldsengel noch das Angesicht Gottes in Himmel
schauet, wird lesen, ohne sich zu ärgern, wird sich, ohne zu wissen warum? oder warauf?
freuen und als eine Sprosse des Paradieses empor blühn. Dat andre, der philosophische Bube,
der den Aktus der Erzeugung in der Schule gelernt hat, damit er wisse, woher sein Vater das
Recht habe, sich seinen Vater zu nennen, wird sich gewiss ärgern und die Bibel schliessen. Er
seij mein Sohn nicht!

Statt also mit heuchlerischer Kälte unt ehrbarem Busenlächeln vorbeizugehn und sich zu
segnen, wo mans gar nicht nöthig has und wo das Segnen selbst ärgert, lasset uns duch
vielmehr aus dieser süssen Unschuld Saft der Arzneij für unser krankes Jahrhundert bereiten,
wo es thu so noth thut.’

Komt het u niet eenigzins voor, dat de Schrijver en ik malkander wel niet verstaan konden, wanneer
wij over de Liefde spreken? - dat ze bij hem geheel iets anders betekene, dan bij mij?) maar
zelfs gevaar-
{==27==} {>>pagina-aanduiding<<}
lijk  vindt L.c. bl. 124.. Ja, dit is mijne Chimere, zo het eene
Chimere; mijn stokpaardje, zo 
{==28==} {>>pagina-aanduiding<<}
 het een stokpaardje is. Mooglijk heb ik mijne gedachten in
eene te groote vervoering 
{==29==} {>>pagina-aanduiding<<}
 uitgedrukt De Schrijver schijnt het vooral op de
Gedachte, dat ziel voor ziel geschapen zij, en dat het onderscheid tusschen de zielen van beide
Geslachten ook in het toekomende leven plaats zal hebben, geladen te hebben. 't Is een idé, en ook
maar als zodanig wordt het in den aangehaalden brief aan Klopstock opgegeven.
Ondertusschen vraag ik, of het een nadeelig idé is? (want daar komt het hier maar op aan) of dit
idé, dat den tijd aan de eeuwigheid verbindt, niet meer dan iets geschikt zij, om, gelijk de Schrijver
bladz. 23 zegt: ‘de heerschappij der verhevener vermogens in onze ziel te vestigen en voor te
komen, dat ze niet onder het bedwang der laagere vermogens gebragt worden?’ - of het de
verkeering en verbindtenissen, of het de genoegens der beide Kunnen, in betrekking tot elkanderen,
verlaage, dan verhooge? Zo het dit laatste doet, dat het dan vrij eene Chimere zij! Wij hebben 'er
zo veel - deeze ten minsten zal dan eene zeer nuttige Chimere zijn. Den brief zelf kunt gij onder de
nagelaaten Schriften van Margaretha Klopstock vinden, die thans bij den Boekverkoper
Van Vliet te Amsterdam in het Nederduitsch uit zijn gekomen, en die ik u in onze
moedertaal wel aan durf prijzen. Gij weet inmiddels, dat de denkbeelden, in dien brief verspreid, zo
eenig in hun soort niet zijn. In den Messias komen ze ontelbaare reizen voor. De liefde van Cidli en
Semida heb ik reeds aangehaald; dus sprak de Minnaar:


Gij waart, hemelsche! mijn! voor geene kortere duuring, 

Dan voor de eeuwigheid, mijn! Dat noemde ik voor mij geschapen! 

Elker deugde verhevener wenk, mij anders onzichtbaar, 

Leerde ik door uwe Liefde verstaan! enz. 



En zie de zo evengenoemde Nagel. Schrift., gij zult 'er overal mijne gedachten omtrent de liefde in
aangenomen vinden. Dit zegt hier te meer, om dat het origineele Brieven tusschen twee
Echtgenooten zijn, en niet geschreven om ze ooit der waereld mede te deelen. Zie vooral den 9den
en 10den brief van Overledenen aan Levenden, daar vinde ik onder anderen deeze woorden, die
Klopstock aan zijne Vrouw schrijft: ‘Ach, mijne Cidli! hoe beminde ik u, hoe hong
mijne ziel aan uwe ziel! Beste Vrouw! hoe waardig waart gij het! Eene Liefde, als onze Liefde, was
Gode welbehaaglijk, dewijl wij Hem daarbij niet vergaten, dewijl wij Hem dankten, dat wij
elkanderen gevonden hadden en Hem saamen aanbaden! - O Gij Eenigste! hoe dikwils heb ik u in
mijne omhelzingen de oogen ten hemel zien heffen, en de volle aandacht van uw hart daar in
aanschouwd. O hoe dankte ik dan God, die mij deeze zo zeker tot de zaligheid bestemde ziel
gegeven had. Gaa heen, Cidli! en leer dat ook aan de waereld, die niet gelooft, dat men te gelijk
beminnen en bidden kan. Leer haar de reine liefde, die deugd is en God behaagt. Maar, Cidli! hoe
bemin ik u thans! Ik bemin u zo, dat zelfs in den Hemel mijn hart naar u verlangt, enz.’

Vriend! dit was het Stokpaardje, de Chimere van Klopstock en zijne Echtgenoote, en
welke menschen waren dit? - hoe was hun huwelijk? - hoe was het sterfbed der Vrouwe? - hoe is
het leven van den, nog treurenden, overgebleven Man? - - Ik weet niet waarom ik hier een' traan in
mijne oogen voel drijven; - maar mijn stokpaardje lagcht mij meer dan ooit aan. - maar het
denkbeeld zelf - is dit gevaarlijk? Meent gij, mijn Vriend! dat de beide Echtelingen in waarde 
{==30==} {>>pagina-aanduiding<<}

af zouden neemen, wanneer ze in de gedachten stonden - niet dat het huuwlijk al-
{==31==} {>>pagina-aanduiding<<}
leen  op
aardsch en zinnelijk genot oogst, en, op zijn best, hier eenige vergenoegde oogenblikken aanbrengt,
zo als men gewoonlijk, ten minsten niet dan te veel, denkt; - maar dat het eene verbindtenisse voor
de eeuwigheid ware, dat de waare vreugd en roem van het zelve hier bestond in elkander op te
wekken, te volmaaken en voor een edeler en gelukkiger, even zeer met elkanderen te deelend,
leven, vatbaar te maaken? 't Is waar, deeze pligt betaamt elk individu buiten dat, als mensch, als
Christen; maar dan betaamt ze uit nog veel gewigtiger drangredenen den Vriend en Echtgenoot.
Ondertusschen zijn wij eenmaal zin-
{==32==} {>>pagina-aanduiding<<}
nelijke  menschen; de liefde, ten minsten 't geen men
gewoonlijk voor liefde uitvent, is ons hier wel eens hinderlijk in. Door 'er de Deugd en Godsdienst
een wezenlijk gedeelte van te maaken, verbeelde ik mij een hooger bron van genot te ontsluiten, en,
als ik het zo noemen mag, de Deugd zelve meer tot vermaak, tot wellust te maaken; daar ze anders
al dikwerf als eene gemelijke verstoorster onzer genoegens aangemerkt wordt. Of zou de Schrijver
mooglijk denken, dat in onze liefde en huuwelijken reeds te veel voor de Deugd en den Godsdienst
gedweept wierd? Ik verbeelde mij, dat de leer eener kiesche, deugdzaame en Godsdienstige liefde
aan de meeste Echtgenooten, zo zij hun gepredikt wierd, even bespottelijk voor zou komen, als de
onstoffelijke kuschjes en de gedachte, dat eene gelukkige liefdes-verbindtenis het beste middel
zij om zich voor de eeuwigheid te bereiden, en tot de hoogste waardigheid van den mensch op
te heffen Nad. Ged. bladz. 125. ‘Het eenigste en beste middel,’ zegt de
Schrijver; ‘het eenigste’ weet ik niet ooit gezegd te hebben. aan den Schrijver; maar ik
verbeelde mij niet minder, dat ieder Jonge-
{==33==} {>>pagina-aanduiding<<}
ling  en elk Meisje, dat tijdig met mijn stokpaardjen
is ingenomen, mooglijk eenmaal erkennen zal, meer verpligting aan dit stokpaardje te hebben, dan
men in den eersten opslag wel denken zou. Gij begrijpt ondertusschen, mijn Vriend! dat het hier op
het denkbeeld, op de zaak zelve, aankome, en niet op de woorden, niet op de Dichterlijke
versiering, daar ik mijne gedachten mooglijk hier en daar onder voorgedraagen hebbe. Mijn
denkbeeld zelf is duidelijk genoeg uitgedrukt Bijna in alle mijne stukjes, daar ik immer de
Liefde inbragt. Zie onder anderen het voorige D. mijner Br., vooral van bl. 125 af. Daar ik hier
echter niet graag miskend wierd, en de Schrijver met alle zijne betuigingen, dat hij aan mijne goede
trouwe niet twijffelt, zich echter dikwerf (mooglijk uit onvoorzichtigheid alleen) van ter zijde zo
uitdrukt, dat de lezer wel degelijk 'er aan twijffelen zoude (bij voorb. bladz. 123 lees ik: ‘Ik weet,
men preedikt deeze vrouwenliefde, in verband met den Godsdienst; maar eene hartstogt, die zo veel
van 't zinlijke heeft, en in den grond altijd behoudt, in weêrwil van alle sentimenteele bewerkingen
of kunstgreepen; eene hartstocht, die daarbij zo ligt in onzen boezem ontbrandt, en zo schielijk tot
de hevigste vlammen wordt ontstoken, laat zich zo gemaklijk niet beteugelen, binnen de paalen, die
men haar voorschrijven wil’) reken ik het aan mij zelven verpligt te zijn, om u de twee volgende
passages, de eene uit mijne voorige brieven, de andere uit Lady Gray, op te geven, en 'er
u bij af te vraagen: of dit sentimenteele kunstgrepen zijn? - of integendeel, juist ‘om dat de
Liefde (NB. dit is mijne Liefde weer niet - want die ontvlamt niet zeer ligt, die ontvlamt maar in zeer
weinige harten en niet in die van de slechtste soort; 't Is dus de loutere phijsique passie) eene
hartstocht is, die zo ligt in onzen boezem ontbrandt, enz. ’ het geschiktste middel, om haar binnen
de juiste paalen te houden en aan hoogere genoegens te onderwerpen, niet zij, haar met den
Godsdienst in verband te brengen?


De plaats uit de brieven, daar ik op doel is deeze: ‘Stel u twee Schrijvers voor (bl. 131. noot 10)
die beide het tafereel eener gelukkige Liefde ophangen, maar van welken de een den Godsdienst
met deszelfs verheven uitzichten tot een' grondslag dier verbindtenisse gelegd, terwijl de andere zich
alleen tot dit leven bepaald heeft. Welk eenen hemel van genoegen de laatste voor zijne Gelieven
ook onsluiten moge - duizend rampen, aan de menschheid onafscheidbaar verbonden, bezaaien dit
Paradijs met doornen, welke de Godsdienst alleen uitrooien of verzachten kan, en welk eene, alle
vreugd verdoovende, en naamlooze ellende verwekkende gedachte, zo dikwerf zij in de
tederlievende ziel opkomt - en hoe veele voorbeelden van sterflijkheid verwekken haar daaglijks in
weerwil onzer vuurigste pogingen niet? - de dood ontrooft ons voor eeuwig aan elkanderen en
hij nadert ons, te midden van onze geneuchte, geduurig! - Hoe doet de Godsdienst hier het
tafereel van den eersten bij uitsteken! De eigen genoegens, dezelfde vertedering; maar edeler, maar
door geene nagedachten, door geene uitzichten, verpest. Eene liefde, die hier slechts in het
voorportaal van genot verkeert, die geduurig voor hooger geluk rijpt, en welke de Dood in haar
waare Vaderland over zal brengen. Zijne Gelieven zijn boven eene wreede scheiding verheven; zij
voelen hun heil door de vrees eener aannaderende ontbinding, die onverbiddelijk roofster van louter
aardsche zaligheid, niet gestoord - in een woord, door tusschenkomst van den Godsdienst bezitten
zij zich voor de eeuwigheid.’


Het geheele 3de Toon. des 5den Bedr. van Lady Gray vertoont het onderscheid tusschen
de beide soorten van Liefde, daar wij over handelen. Ik wil 'er u thans de volgende regels maar van
uitschrijven; wat dunkt u, werkt de Liefde, die ik voorsta, de zinnelijkheid in of uit de hand?


	Lady Gray (aan haaren Gemaal).

Hoe, is een wufte trek, die 't beeld der Godheid hoont, 

Al wat in uwe borst voor uwe Gade woont? 

Eene aandrift, die in 't graf haar eeuwig graf zal vinden, 

Is dit de hechtste band, die harten kan verbinden? 

Rampzaalge Min dan, die de ziel van prijs berooft, 

En haar voor 't hoog gevoel van heur waardij verdooft! 

Ach! zou zo vuig een drift, die eindloos blijft verlaagen, 

Den naam van Liefde in 't hart van mijnen Guilford draagen? 

Neen, 't wezen van de Liefde is eeuwig als haar Bron; 

Zij staart op hooger heil, dan de aard' haar schenken kon. 

Met u, mijn Guilford! langs den weg der deugd te treden, 

Den pligt te volgen op een pad van zaligheden; 

In stille eenstemmigheid, verheven boven 't lot, 

Te rijpen voor 't geluk, den hemel, en voor God, 

En slechts door 't eigen wit en de eigen vreugd te streelen, 

De Onsterflijkheid, als hier den zwaarsten pligt, te deelen; 

Zie daar een heil, de zucht der eedle menschheid waard, 

Een heil, waarop mijn oog, ook nu nog, juichend staart; 

Zie daar een Liefde, die den dood niet hoeft te vreezen, 

En die mijn ziel van u zich waardig voelt te wezen! 

. Inmiddels laat ik het 
{==34==} {>>pagina-aanduiding<<}
 aan uw
oordeel, wie van ons beiden de he-
{==35==} {>>pagina-aanduiding<<}
melsche  Venus tot de aardsche Bladz. 120 der
Nad. Ged. ge-
{==36==} {>>pagina-aanduiding<<}
maakt  hebbe, de Schijver of ik; de Schrijver, die duidelijk zegt
 L.c. bl. 124. dat de Natuur de Vrouwen-liefde met het zinnelijke verbonden niet
alleen, maar ook tot zinnelijke oogmerken bestemd heeft, en vreest,dat men door eene fraai
geschilderde Chimere het werk der Natuur vernietigen zal; of ik, die beweeer, dat de Liefde ook tot
iets hoogers dan het zinnelijke bestemd is; die geloof, dat eene Vaderhand haar in de harten der
beide Kunnen plaatste, om zich onderling tot 
{==37==} {>>pagina-aanduiding<<}
hulp, tot vertroosting, tot nut, tot volmaaking, en
dat alles op de gemaklijkste, op eene, zo juist naar zinnelijke menschen berekende, wijze, te
verstrekken; die eindelijk wel verzekerd ben, dat wij hier de zinnelijke oogmerken der Natuur, door
te veel verfijning, geenzins te niete zullen doen; maar veel meer te vreezen hebben, dat,
niettegenstaande alle onze pogingen, het zinnelijke, niet dan te veel nog, den boventoon zal voeren.
Waarlijk ons geheele verschil schijnt hier omgekeerd te zijn. Eerst scheen men te ijveren tegen eene
al te hooge vlucht; tegen de bekooring der gedachte van tot hooger volmaaktheid door te dringen,
welke een teergevoelig hart zich aan de vlucht zijner hollende verbeeldingskracht deed overgeven,
en hier door den kring overschrijden, dien de Natuur voor het zelve getrokken had; tegen eene
Sentimenteele doolende Ridderschap In de Nad. Ged. vinde ik dit ook nog eens. Bl. 126
zegt de Schrijver ‘zo dit (mijne gedachten omtrent de Liefde en het idé uit den br. aan
Klopstock) niet in den hoogsten graad zedelijk doolende Ridderschap zij, dan beken ik,
dat ik niets van doolende Ridderschap verstaa; en dat mijn hart van klei deeze harten van Ether, op
geene honderd waerelddïameters na, op 't spoor kan volgen in hunne vlucht door lucht en wolken,
enz. - Goed! dat de Schrijver het dan ook niet waage, althans zonder ballon niet - maar dat hij
eenvouwig belijde, dat deeze chimere dan niet zo gevaarlijk zij, als hij ze maar eenige weinige
regelen hooger noemt, dat hij belijde, dat ze de wellust en verleiding niet in de hand werkt enz. Hoe
dit alles met elkanderen strookt, weet ik niet; zeker wordt de waare toestand van ons verschil 'er
niet duidelijker door, en ik wenschte echter zo graag, dat elk onze bijzondere stellingen recht
begreepe. - dit was toen de 
{==38==} {>>pagina-aanduiding<<}
 beschuldiging; thans heeft men het op den wellust, onder
den sluier der sentimenteele liefde, geladen, dien ik nimmer voorgestaan, maar altijd welmeenend
afgekeurd hebbe. Dan ook hier genoeg van.

Maar ik zeide ook, dat de Schrijver, eenmaal vuur voor zijn gevoelen gevat hebbende, mooglijk wat
partijdig geworden was. Dit is mij in twee gevallen zeer duidelijk voorgekomen. Ik wil ze u hier
beide opgeven en aan uw oordeel overlaaten - gij zult 'er teffens uit zien, wie kiescher over het
Sentimenteele denkt.

Toen ik over het Sentimenteele in 't al-
{==39==} {>>pagina-aanduiding<<}
gemeen  sprak, zeide ik Br. 3D. bl. 53.
54., dat men het aan de deugd en aan de ondeugd toe kon wijden, en om in eenige voorbeelden
met de daad aan te toonen, dat men het wel en kwalijk gebruiken kon, haalde ik onder anderen
Sternes Sentimenteele Reize aan. Zie hier mijne eigen woorden: ‘Sterne is in
de beschrijving van zijne anecdote met de Fille de Chambre van Madame de R... niet minder
Sentimenteel, dan in de uitmuntende gewaarwordingen, welken hij Oncle Tobie zo dikwerf in het
hart legt, en die elk rechtschapen Lezer de edelste traanen afpersen.’ Gij ziet, dat ik hier de
Anecdote met de Fille de Chambre niet onder het onschuldige, ik laat staan edele, sentimenteel
plaatze; maar de gewaarwordingen van Oncle Tobie 'er volkomen toe betrekke. De Schrijver
echter, eenmaal Sterne tot model gekozen hebbende, is omtrent hem zo gemaklijk in zijn
oordeel over het Sentimenteele, als hij anders moeilijk is. ‘De Anecdote met de Fille de
Chambre van Madame de R... (dit zijn zijne woorden Nad. Ged. bl. 29 en 30.) is
Senti-
{==40==} {>>pagina-aanduiding<<}
menteel,  zeer Sentimenteel, ja moet tot het waar en echt Sentimenteel gebragt
worden. Maar waarom? Om dat de fijner en edeler gevoelens van 't hart 'er niet alleen met de
gewaarwordingen en beweegingen der zinnen en driften in vermengd zijn; maar om dat zij sterker
dan deezen spreeken; en, dat het voornaamste is, niet alleen in 't einde zegepraalen, maar ook, door
't gantsche beloop van 't geval heen, bestendig den oppertoon houden, en veel sterker in den
boezem des lezers, dan de zinnelijke gewaarwordingen en driften, worden opgewekt.’

Duld dat ik hier het Hoofdstuk in questie van Sterne uitschrijve:

De verzoeking.


Parijs.

 

Toen ik aan mijn Hôtel afstapte, zei de Portier mij, dat een jong Meisje met eene winkeldoos onder
den arm op het oogenblik naar mij gevraagd had. Ik zou niet kunnen zeggen, voegde hij 'er bij, of zij
reeds weder weggegaan is, of niet. Ik eischte hem den sleutel van mijne kamer af, 
{==41==} {>>pagina-aanduiding<<}
 en ging de
trappen op, en toen ik op tien trappen na aan het portaal van mijn kamer gekomen was, ontmoette
ik haar, terwijl zij zachtjes naar beneden ging. Het was de bevallige Fille de Chambre, met welke ik
de Quai de Conti langs gewandeld had; Madame de R... had haar met eenige boodschappen
gezonden naar eene marchande de modes, nabij het Hôtel van Modena; en naardien ik in gebreke
gebleven was haar mijne opwachtijng te komen maaken, had zij haar gelast te onderzoeken, of ik
reeds uit Parijs vertrokken was, en zo ja, of ik dan geen brief aan haar adres had gelaaten.

Dewijl de bevallige Fille de Chambre nog zo dicht bij mijne kamer was, keerde zij te rug, en ging
voor een oogenblijk met mij in de kamer, terwijl ik een kaartje zou schrijven.

Het was een stille aangenaame avondstond in het laatst van de maand Meij, - de karmozijn-roode
venstergordijnen (die van dezelfde kleur waren als die van het Ledikant) waren digt getrokken; - de
straalen der Zon, welke reeds nabij het ondergaan was, door dezelve heendringende, verspreidden
zulk een levendig coloriet over het gelaat van 
{==42==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de bevallige Fille de Chambre - dat ik
waarlijk meende dat zij bloosde, - dit denkbeeld deed mij zelven bloozen; - wij waren geheel alleen,
en dit joeg mij een' tweeden blos aan, eer nog de eerste verdweenen was.

Daar is eene soort van aangenaame en halfschuldige blos, die meer uit het bloed dan uit den mensch
zelven voortspruit, - dezelve wordt met de uiterste hevigheid uit het hart voortgedreven, en de deugd
volgt denzelven op de hielen, - niet om dien te rug te roepen, maar om deszelfs aandoening des te
bekoorlijker voor ons zenuwgestel te maaken, - zij wordt de gezellinne van denzelven. -

Maar ik zal dit niet beschrijven. - In den beginne gevoelde ik iets in mij, dat niet volstrekt
eenstemmig was met de lessen van deugd, die ik haar den voorigen avond gegeven had.- Ik zocht
wel vijf minuuten naar een kaartje; - schoon ik wel wist, dat ik 'er geen had. - Ik nam eene pen op;
- lag die wederom neder, - mijne hand beefde, - de Booze was in mij.

Ik weet zo wel als iemand, dat hij een vijand is, die, als wij hem te keer gaan, van ons vliedt; - maar
ik gaa hem zeer zelden te 
{==43==} {>>pagina-aanduiding<<}
 keer, alleen uit vrees, dat, schoon ik de overhand behield, ik echter
in den slag mogt gekwetst worden: - derhalven wil ik liever de zegepraal voor mijne eigen zekerheid
verwisselen; en, in de plaats van hem op de vlucht te drijven, zelf vluchten.

De bevallige Fille de Chambre kwam nabij de bureau, waarin ik naar een kaartje zocht, - vatte de
pen op, die ik weggeworpen had, en bood mij vervolgens aan, den inktkooker vast te houden; zij
deed dit zo bevallig, dat ik op het punt stond van zulks aan te nemen, - maar ik durfde niet. - ‘Ik
heb niets, kind lief! zeide ik, om op te schrijven.’ - ‘Schrijf maar, zeide zij eenvouwiglijk, op
het een of ander. - Ik stond op het punt van uit roepen: ‘Lief Meisje! dan zal ik de boodschap op
uwe lippen schrijven.’

Doe ik dit, zeide ik bij mij zelven, dan ben ik verlooren; - dus nam ik haar bij de hand, en leidde
haar naar de deur, haar nogmaals aanbeveelende, dat zij de vermaaningen niet vergeeten zou, die ik
haar gegeven had. - Zij beloofde mij, dat zij zulks niet zou doen - en toen zij dit met eene ernstige
bedaardheid zeide, keerde zij zich om, en lei haare beide han-
{==44==} {>>pagina-aanduiding<<}
den  ineengeslooten in de mijne.
Het was onmooglijk dezelve in die legging niet te drukken; ik wilde die loslaaten, en geduurende het
vasthouden van dezelve, bragt ik allerhande argumenten daartegen in - en evenwel hield ik die vast.
- Eer twee minuuten ten einde waren, begreep ik, dat ik den veldslag op nieuw zou moeten
aanvangen, en ik gevoelde tevens, dat niet alleen mijne beenen, maar zelfs mijn geheel ligchaam op
dit denkbeeld beefde.

Het voeten einde van het Ledikant was slechts anderhalve schrede verre van de plaats daar wij
stonden; - ik hield geduurig beide haare handen in de mijne - en hoe het gebeurde kan ik niet
zeggen, want ik heb haar niets gevraagd - ook heb ik haar niet gedreeven - zelfs heb ik niet eens
om het bed gedacht, - maar het viel toch zo uit, dat wij beiden op den kant van hetzelve
nederzaaten.

‘Ik zal u nu eens, zeide de bevallige Fille de Chambre, het kleine beursje laaten zien, dat ik van
daag gemaakt heb om daarin uwe Ecu te bewaaren.’ Hierop stak zij haare hand in haar'
rechterzak, die aan mijne zijde was, en voelde eenigen tijd naar het zelve, vervolgens in den
linker-
{==45==} {>>pagina-aanduiding<<}
zak. - ‘Zij had het verlooren’. - Nimmer heb ik met meer geduld gewacht;
eindelijk vond zij het in haar' rechterzak; - zij haalde het uit; het was van groen taf, van binnen met
wit gestikt satijn gevoerd, en juist groot genoeg om de Ecu te kunnen bevatten; zij gaf het mij in de
hand, - het was recht aartig, en ik beschouwde hetzelve wel tien minuuten lang, terwijl mijne hand
omgekeerd op haar' schoot ruste, - somtijds zag ik naar het beursje, somtijds bezijden hetzelve.

Een of twee steeken waren in de plooien van mijn stropje losgegaan; - de bevallige Fille de
Chambre haalde, zonder één woord te spreken, haar' naaldenkoker en eenige gaaren uit, stak eene
draad in een klein naaldje, en naaide dezelve vast. - Ik voorzag reeds, dat dit de overwinning van
dien dag zou doen wankelen; en toen zij haare hand, zonder spreken, onder dit bedrijf, om mijn'
hals lag en heen en weder bewoog, voelde ik den lauwerkrans schudden, die de verbeelding mij
reeds op het hoofd had gezet.

Onder het gaan was een riem van haare schoenen losgeraakt, en haare gesp stond op het punt van
te vallen. ‘Zie eens’ zei 
{==46==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de Fille de chambre, mij haar' voet toonende terwijl zij dien
opligtte. - Ik kon, op mijne eer, niet minder doen, dan, op mijne beurt, de gesp vast te maaken, en,
door het aanhaalen van den riem, en door het optillen van den anderen voet, toen ik met den eenen
gedaan had, om te zien of de beide gespen gelijk waren - en tevens, door dit al te schielijk te doen,
hielp het een en ander onvermijdelijk de bevallige Fille de Chambre uit haar evenwigt - en toen -

 

Hier eindigt het Kapittel; en schoon dit: en toen, in het volgende Hoofdstuk op eene overwinning
nederkomt, vraag ik echter aan ieder onpartijdige, welke gedachten of onder de eerste lezing van
deeze Anecdote natuurlijk in de ziel verrijzen moeten, en of het kwaad niet zijn volle effect gedaan
heeft eer men ons het middel 'er tegen aanbiedt? Een van de wellustigste fransche Plaaten, die ik
immer gezien heb, vertoont juist het laatste oogenblik van deeze Anecdote, zonder dat 'er iets bij of
afgedaan is, (juist zo als elk aandachtig Lezer, en voor al de gloeiende Jeugd, de beeldtenis 'er van
voor zijne 
{==47==} {>>pagina-aanduiding<<}
 verbeelding heeft) en geen eerbaar Meisje kan ze aanzien zonder te bloozen. Van
mijn Ferdinand en Constantia, daar ik God dank, dat geen enkel obsceen
woord, of iets, dat eene diergelijke gedachte verwekken kan, in gevonden wordt, zegt de Schrijver,
dat daar alles vergift zij, en dat 'er den Lezer geen tegengift in toegereikt wordt, dan in het slot, dan
wanneer het vergift tot den laatsten droppel toe uitgeslorpt zij, en zijn volle effect gedaan hebbe. Van
de Anecdote met de Fille de Chambre, die nog bovendien de duidelijkste kenmerken draagt, dat
Sterne door zijn wonderlijk eindigen van het opgegeven Hoofdstuk volstrekt eene
obsceene gedachte bij zijne Lezers heeft willen verwekken, geeft de Schrijver dit uitmuntend
getuigenis: ‘zij behoort tot het waare en echte Sentimenteele.’ - Is dit geheel vrij van
partijdigheid? Ja, ik laat Sterne recht wedervaaren; hij staat bij mij op eenen hoogen prijs;
duizend aangenaame en deugdzaame aandoeningen ben ik aan de lectuur zijner schriften verpligt; -
maar als wij over de zedelijke waarde van het Sentimenteele, en deszelfs invloed op de deugd
spreken, zijn 'er zeer veel passages in zijne 
{==48==} {>>pagina-aanduiding<<}
 werken, die ik afkeur en onder het nadeelige
Sentimenteel plaatse, of, om met den Schrijver te spreken, waarin ik niet den bloem van 't gevoel,
de fijnste aandoeningen, maar wel zeer zinnelijken en groven wellust vinde. Het is eene aanmerking,
die lang voor mij gemaakt is, dat Sterne in zijnen Tristram Shandij het middel
heeft weten te vinden, om door zijne afbrekingen en stippen obsceener te zijn, dan eenig Schrijver
door de duidelijkste woorden. Als men dit in aanmerking neemt, zou zich niemand verwonderen, dat
Sterne op zijn doodbed eenigzins angstig over zijne schriften nagedacht had. 'Er is zeker -
buiten het echte Sentimenteele, daar hij gewis geene wroegingen over behoefde te hebben, dewijl
het, naar den Schrijver zelf, uit de beste en edelste gevoelens en aandoeningen bestaat - genoeg in
om deezen angst te wettigen. Ondertusschen brengt de Schrijver dit bij, om nog meer
vooroordeelen tegen het Sentimenteele te verwekken, en hij trekt 'er geheele verkeerde gevolgen
uit. Zie hier zijne kunstige plaats Bladz. 137 en 138.: ‘Het oordeel, 't welk
Sternes Vriend 
{==49==} {>>pagina-aanduiding<<}
 zelf, over dit soort van schriften schijnt te vellen, is mij merkwaardig
genoeg voorgekomen, om 'er een oogenblik bij stil te staan. Hij stelt zijnen Vriend voor, als op den
oever des doods, gereed om rekenschap van zijne daaden en schriften te geven; laat hem op dit
oogenblik in slaapen, en vervolgens, in eenen droom, een gesprek tusschen zijne ziel en ligchaam
houden, waar in de ziel dus besluit: - Hebben niet uwe werken gestrekt ter verbastering onzer
eeuw? tot bederf der zeden van 't opkomend geslacht? - Wat vergoeding kunt gij 'er tegen
aanbieden? - Uwe Kerk-Leerredenen? Zij maaken een gering tegenwigt en worden slechts
door weinigen gelezen. - Een zonderling en in allen gevallen merkwaardig gezegde van den Vriend
van Sterne en den Voordzetter zijns werks. Het toont ten minsten, dat men van den
beginne af aan dit soort van schriften heeft aangemerkt als vatbaar voor misbruik en verkeerde
uitwerking; ja gedeeltelijk schijnt het wel eene voorzegging te zijn, of ten minsten een bewijs, dat
men wel voor zag, welke vruchten uit dit zaad zouden kunnen voortspruiten.’ - Toont het 
{==50==} {>>pagina-aanduiding<<}

gezegde van Sternes Vriend dit aan, omtrent waare Sentimenteele Schriften? Dat de
Schrijver ons dan niet langer wiege, met nu eens voor, dan eens tegen het Sentimenteele te schijnen;
dat hij dan liever openhartig alle Sentimenteele schriften veroordeele, en ons niet leere, dat men den
echten Sentimenteelen Schrijver, per excellentiam, den edelgevoelenden Schrijver noemen moest,
gelijk hij bl. 14 doet. En wat het misbruik aangaat; men kan den Bijbel zelf misbruiken, en hoe vaak
is dit niet gedaan? maar dat 'er zulke rampzalige vruchten uit de waare edelgevoeligheid zouden
kunnen ontspruiten, ontken ik. Ondertusschen behoeft men hier zo angstig niet te zoeken naar den
zin der woorden van Sternes Vriend. Het toont, dat deeze Man zeer levendig overtuigd
was, dat 'er oneindig veel in de Schriften zijns Vriends gevonden wierd, dat niet tot het waare
Sentimenteel behoorde, en elk, die zijnen Tristram Shandij gelezen heeft, zal met hem
overtuigd zijn, dat 'er vaak de alleroneerbaarste tableau's in voorkomen, die de wellustigste
Schrijver zou kunnen uitdenken - en deeze, deeze woegen in nadeel het voordeel zijner leerredenen
oneindig over; vooral 
{==51==} {>>pagina-aanduiding<<}
 daar ze in duizend handen kwamen, die nimmer zijne leerredenen
doorbladerden. Hoe kan de Schrijver dit gezegde hier dan zo zonderling en merkwaardig vinden
omtrent een werk, daar elk, bij de eerste lectuur, zo veel in vindt, dat hij op zijn doodbed niet
wenschen zou geschreven te hebben? Hoe kan hij 'er bijvoegen: ‘Het waare Sentimenteele
ondertusschen in Sterne's eige reis te vinden, heeft op zich zelven geenzins het kwaad
gedaan; maar slechts anderen gelegenheid gegeven om op eenen weg te komen, op den welken zijn
verdwaald zijn. En dan nog was de feil van Sterne's reis geenzins, dat 'er de driften, de
hevige en brandende eigen gewaarwordingen, thans zo gemeen, te sterk in worden opgewekt.’ -
En tot dit waare Sentimenteel in Sterne's reize behoort mede de Anecdote met de Fille
de Chambre! Over 't algemeen moet ik hier nog aanmerken, dat ik huiverig ben, om zo
ligt een ander op zijn doodbed en voor zijnen alwetenden Richter te plaatsen, als de Schrijver doet.
Hij zelve heeft ook veel geschreven. Mooglijk zou men van 't een en ander misbruik kunnen
maaken; mooglijk zou men uit zijne schriften beginselen kunnen inzuigen, wier uitoeffening de
Schrijver zelf 't eerst zou afkeuren en helpen straffen; mooglijk zijn zijne schriften en daaden in alles
zo volmaakt eenstemmig niet, als ze naar dat oordeel, dat tot op den bodem des harten ziet, zijn
moesten. Ik zegge dit alleen maar, als zo veele mooglijkheden, die ons, dunkt mij, te rug moesten
houden, om, met voorbijzien van ons zelven, terstond zo streng met onzen evenmensch te handelen,
zo rigide hem te oordeelen. De Schrijver toch is mensch - en elk mensch zal daar genade noodig
hebben. Behalven dat wij zo weinig in staat zijn, om in een ander altijd juist te beoordeelen,
waarover hij eenmaal, wanneer hij de voorwerpen in hun rechte licht zal zien, berouw zal hebben.
De registers des hemels stemmen met die der aarde niet altijd overeen. De veroordeelde hier is daar
wel eens de vrijgesprokene en zo omgekeerd. Waartoe dienen dan zulke gemoedlijke
magtspreuken? Gewoonlijk om bij gebrek van bewijzen de menigte te verblinden.. 
{==52==} {>>pagina-aanduiding<<}


Het andere staaltje, daar ik op doel, is de waarschouwing bladz. 120 en 121. ‘Onze jonge,
gulhartige, te veel vertrouwende en te zwak gewapende gezellinnen, mogen wel een weinig op hunne
hoede zijn, wanneer de Sentimenteele toon word aangeslagen. Hunne rust en hun geluk, ja iets, dat
hun nog dierbaarer zijn moet, dan beiden, raaken in gevaar. Want wat toch mengt men haar in den
beeker? 
{==53==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Tedere liefde, vervoerende zaligheeden, edele menschenliefde, nog edeler
Godsvrucht, maar dit alles, in min en wellust versmeltende. Door de geneeskracht des bijmengsels
gerust gesteld, drinkt de onbehoedzaame den beeker, met gretige teugen, uit, en merkt den
droessem, op den bodem, niet, voor dat het gif reeds in de aderen kookt, en haar den, veeltijds zelf
misleiden en ter goeder trouw dwaalenden, giftmenger, in de armen werpt.’

Wat betekent dit? Moeten de Schoonen op heure hoede zijn, wanneer de echte waare
Sentimenteele toon wordt aangeslagen? - Dus geene edele verfijnde gevoeligheid in de Liefde?
Zeker dit kwam onze jonge Ligtmissen wel - de smaak van onze eeuw zou 'er bij winnen! Maar dit
strookt niet met den lof, door den Schrijver aan het waare Sentimenteele gegeven. De valsche toon
dan? O daarin zijn wij het immers eens! waartoe de waarschouwing dan, waarom 'er ten minsten,
indien men niet kwalijk verstaan wilde worden, het hier zo noodzaaklijke bijwoord valsch niet
bijgezet? Niemand zal immers de Deugd zo behoedzaam aanprijzen, om dat de ondeugd onder haar
masker het ligtst verleiden kan? En omtrent het Sentimenteele 
{==54==} {>>pagina-aanduiding<<}
 was dit te minder noodzaaklijk,
daar de Schrijver bladz. 141 - mooglijk wat laat - zelf zegt: ‘dat hij niet vertrouwt, dat het hem
zelfs leed zou doen, dat hij iemand ooit, zonder genoegzaamen grond, verdacht hield; of tegen zijn
oogmerk, door verkeerden uitleg of gevolgtrekking van anderen verdacht maakte, als of hij het
Sentimenteele tot een dekmantel en momtuig deed strekken, om de zinnelijke neigingen en driften te
bewimpelen, aan te prijzen en als vrijgeleide te bezorgen.’ Waarlijk ik geloof, dat hier eene
nuttiger waarschouwing te plaatsen ware, en dat de verkeering tusschen de beide Sexen in
kieschheid en deugd 'er bij winnen zou, wanneer men hen overreden kon, een weinig Sentimenteeler
te zijn. Ondertusschen begrijp ik deeze waarschouwing weer in 't geheel niet, wanneer ik de reeds
aangehaalde vrees van den Schrijver bl. 124 ‘dat de Sentimenteele gedachte omtrent de liefde
nog eens het zinnelijke werk der natuur te niet doen of 'er een gedeelte van uit wegredeneeren, of
weg polijsten zal’ in aanmerking neem. Heet dit niet, met twee recht tegen elkander inloopende
beschuldigingen het Sentimenteele te bestormen? 
{==55==} {>>pagina-aanduiding<<}


Doch genoeg hier van. Ik wil mijne gedachten nog kort bij een trekken, en dan sluit ik. Alles,
zo 't mij schijnt, komt hierop neer:

Het waare en echte Sentimenteele prijst de Schrijver, zo ik hem wel begrijp, even sterk aan, als ik.

Wij verschillen alleen in de bepaaling, wat tot het waare Sentimenteele al of niet behoore, en hier
vind ik den Schrijver duister.

Over de Liefde verschillen wij ten eenenmaal. Zij is bij hem geheel wat anders dan bij mij.

Bij een Schrijver vertedert ze tot indolentie toe, maakt werkloos, beneemt den moed tot de pligten
des levens en werkt de zinnelijkheid en laagere driften in de hand.

Bij mij kan ze alleen in edele harten post vatten, voert haare vertedering tot de deugd, maakt haare
droefgeestigheid grooter, is ze de bron der uitstekendste werkzaamheid en het sterkste tegengift
tegen al te groote zinnelijkheid en wellust.

De Schrijver noeme deeze laatste Liefde vrij een Chimere (de meeste Leezers, dit voel ik wel,
zullen hem bijvallen) de edelste harten hebben meer dan eens beleeden hunne grootheid aan dezelve
verpligt te zijn. Dit 
{==56==} {>>pagina-aanduiding<<}
 toch zal den Schrijver wel bekend zijn. Om 'er een te noemen,
Cronegk, de deugdzaame Vriend van Gellert, gebruikt bijna mijne eigen
woorden Einsamkeiten, Ges. 5.:


Ein edles Herz kann nur von edlen Flammen brennen. 

Und sollt auch das Geschick ihn von der Liebsten trennen, 

So folgt er dem Geschick, wenn gleich sein Herze bricht: 

Fühlt er gleich aller Schmerz; er schweigt und murret nicht. 

Die Tugend liebt er mehr, die Liebste wie sien Leben. 

Die Tugend nur allein kann sie ihm wieder geben. 

Die Seele bleibt nicht slets in des Gefangenschaft: 

Er wird sie wieder sehn; drum lebt er tugendhaft; 

Nicht tugendhaft aus stolz, nicht tugendhaft aus Zwange. 

Fehlt auch ein zärtlich Herz, so fehlt es doch nicht lange. 

Es fühlt, dass Tugend nur uns recht vergnügen kann, 

Und reuvoll kehrt er um nach der verlassnen Bahn, 

Zu stiller Tugendbahn, um noch mit edlen Thränen 

Verlöschend sein Versehn, die Weisheit zu versöhnen. 

Die Zörtlichkeit dat erst zur Tugend mich geführt: 

Durch sie ward meine Brust von deinen Reiz gerührt, 

Zemire! - 



Nog eens, ik mag van harten graag lijden, dat de Schijver zulk eene Liefde eene Chimere noeme; -
maar ik eische van zijne goede trouwe, dat hij aan deeze Chimere geene gevaarlijke gevolgen
toedroome. 
{==57==} {>>pagina-aanduiding<<}


Ik zal deezen brief besluiten met de Jeugd nogmaals toe te roepen:


O Jüngling, wenn den Herz sich ächter Tugend weiht, 

O so eröffn' es bald erhabner Zärtlichkeit! 

Wer zärtlich denkt und fühlt, den quält zwar heftges leiden: 

Doch auch den Sterblichen sonst fast versagte Freuden 

Erfüllen seine Brust und sind der Tugend Lohn; 

Den Vorschmak fühlet er von selgen Freuden schon. 

Wer zärtlich denkt und fühlt, den wird kein Hof verblenden; 

Er wird auf bessres Glück die muthgen Augen wenden; 

Er sieht es, dass nur Lieb und Freundschaft glücklich macht: 

Und Lieb und Freunschaft siehn beij stolzen Fursten Pracht. 

Er wird nicht voller Wuth nach falscher Ehre trachten: 

Ihn weckt kein Feldgeschreij zu blutbegiergen Schlachten: 

Kennt ihn auch nicht die Welt; sie zu besitzen, nicht, 

Sie glücklich machen ist der wahren Tugend Pflicht. 




{==58==} {>>pagina-aanduiding<<}

Tweede brief.

 Inleiding tot eene briefwisseling over het minnedicht. 


‘Uwe voornaamste liefhebberij strekt zich tot het Minnedicht uit, en gij wenschte gaarn iets over
dit onderwerp te lezen.’ Het eerste is natuurlijk; uwe jaaren en uw gevoelig hart brengen dit
mede; de meeste Dichters, en onder hen de besten, hebben 'er mede begonnen; een Minnedichtje
was de eerste leus, dat hun hart de lieve Natuur begon te gevoelen, en dat hunne verbeeldingskracht
ze bezielen kon. Het ander is zeer prijslijk. Schoon het wel waar zij, dat hier, meer dan in eenige
andere soorten van Dichtstukken, de Natuur en het onbedorven gevoel van dezelve, onafhanglijk
van tijden, zeden en gewoonten, het voornaamste is, ben ik echter verzekerd, dat eene
oordeelkundige verhandeling over dit onderwerp den 
{==59==} {>>pagina-aanduiding<<}
 jongen Dichter van zeer veel nut in zijne
kunst zou kunnen zijn, al was het dan ook maar alleen, om hem die Natuur te leeren kennen, die bij
alle volkeren in alle tijden één geweest is, daar men echter beurtelings van afgeweken en weder tot
genaderd is, naar maate de verschillende regeeringsvormen, de begrippen en zeden der tijden het
medebragten, en die eindelijk bij alle volkeren, daar de weelde en de zogenaamde beschaafdheid de
behoeften en verdorvenheid van vermeerderden, daar eenen uitwendige polijsting en bevalligheid de
natuur en de onschuld des harten bij verving, miskend, ontsierd, verminkt en eindelijk geheel
verschoven is geworden. Jammer is het maar, dat ik u hier geene enkele goede verhandeling weet
aan te wijzen. Mooglijk is 'er de reden van, dat de meeste Theoretische Schrijvers over de fraaie
Letteren het Minnedicht beschouwd hebben, niet zo zeer als eene soort op zich zelven, maar als een
gedeelte uitmaakende van de verschillende soorten van Verfen, die ze behandelden, en zo hebben ze
over den Lierzang, over het Liedje, over de Sonneten, over de Idijllen en andere Versaarten, daar
zich het Minnedicht ge-
{==60==} {>>pagina-aanduiding<<}
woonlijk  in vertoont, geschreven Zo brengt Mr De
Reganhac in zijne Sarmonce over den Lierzang (zie Recueil des Ouvrag. de Poes. & d'
Eloqu. presentes a l'Academie des Jeux Floraux, ann. 1762 & 1763) het Minnedicht tot die
soort van zachten Lierzang, welke men de Anacreontische noemt, terwijl de meeste Italiaansche
Schrijvers het over de Sonnetten betrekken; waarschijnlijk alleen wijl de meeste Franschen het
Liedje of de zachte Ode, bij hen Chanson en Vaudeville genoemd, tot hunne minnedichtjes
gebruiken, en de Italiaanen, zo als men uit Petrarcha zien kan, 'er het Sonnet, hun meest
gelief koosd vers, en in 't welk zij, zonder tegenspraak, boven alle andere volkeren, eene in 't
oogloopende meerderheid bezitten, toe verkiezen. Aanmerkelijk is het inmiddels, dat de Franschen
nimmer in het Sonnet fortuin gemaakt hebben. Van hier, dat ze een goed Sonnet bijna onder de
Wonderwerken geplaatst hebben. Dit kostte aan hunne nationaale eigenliefde zeker minder, dan hier
eene gunstige uitsondering omtrent de Italiaanen te maaken. Gij herinnert u ongetwijffeld de
volgende regels van Boileau: (Art Poët. Ch. 2. v. 94 & suiv.)


Un Sonnet sans defauts vaut seul un long Poëme. 
Mais en vain mille Auteurs y pensent arriver; 

Et cet heureux Phénix est encore a trouver. 



Omtrent de Vaudeville denken ze gunstiger, althans gemaklijker. Geen wonder, de eer der
uitvinding behoort hier aan hun. Zie hier wat St. Marc in de aantek. onder
Boileau's Art Poet. 'er van zegt: Sorte de Chansons faites sur des airs connus, aux
quelles on passe toutes les négligences imaginables, pourvu que les vers en soient chantans, &
qu'il y est du naturel & de la saillie. C'est un genre de Poësie dans lequel aucune nation n'a
pu nous égaler. On croit que son inventeur fut Olivier Basselin, Foulon de Bourg de
Vaudevire en Basse-Normandie. On les nommoit d'abord Vaudevire, & depuis elles furent
appellées Vaudevilles par corruption. D'autres disent simplement, que leur nom vient de ce
qu'elles furent faites à l'imitation des Chansons, que les habitans de Vau, c'est - à -dire, de
la Vallée de Vire chantoient.


Zo inmiddels eenige soort van Versen in het Minnedicht den voorrang, wegens haare afkomst,
moest hebben, zouden het zeker de Sonnetten moeten zijn. Petrarcha, de tedere
Petrarcha, vond ze uit, althans, zo hij ze van de Poëtes Provencaux, toen Trouveres,
Chanterres en Jongleurs genoemd, en zeer gezien door zekere galante Vergaderingen, welke men
les cours de Parlement d'Amour noemde, en die in sommige Steden van Provence gehouden
werden, al ontleende, gelijk de Franschen, om de eer der eerste uitvinding weer aan hunne eigen
oude Dichters toe te kunnen kennen, beweeren, verbeterde hij ze echter, en gebruikte ze om zijne
Liefde voor Laura te Vaucluse uit te boezemen. Petrarcha leefde in de
veertiende Eeuw, en de Franschen leerden het Sonnet eerst onder François I kennen.
Ondertusschen is 'er uit de natuur der zaak geen ongeschikter soort van Verfen voor het
Minnedicht, dan Sonnetten. Men behoeft, om dit toe te stemmen, alleen in aanmerking te nemen,
dat het Minnedicht de eenvoudigste natuur vordere, en dat het Sonnet een der kunstigste soorten
van Verfen zij, en altijd den arbeid van den Dichter verraade. ‘Es hat so ziemlich das Ansehen
einer poëtischen Tändeleij,’ zegt Sulzer op het woord: Sonnet., zonder bepaald
over het Minnedicht zelven te 
{==61==} {>>pagina-aanduiding<<}
 handelen. Dus hebben ze de uitwendige gedaante hulde
gedaan, zonder het wezen 
{==62==} {>>pagina-aanduiding<<}
 der zaak aan te raaken; ze hebben het mechanique uitgelegd en
verklaard, maar de waare genie van het Minnedicht daargelaaten; zeker het eerste was ook verre
weg het gemaklijkste. Elk vak van kunst, voor zo ver het zich door regels laat bepaalen, brengt
alleen den middelmatigen kunstenaar voort. De Genie, die het doorloopt, overschrijdt deeze, hem
veels te enge, grenspaalen; voor afgepaste regelmatigheden biedt hij verrukkende schoonheden aan;
de koele kunstrechter haalt de schouders op, vit, lastert, en dwaalspraakt; de mindere
kunstgenooten staan versteld, schimpen, verguizen, bewonderen, aanbidden, en volgen na; de man
van smaak alleen klapt welmenend in de 
{==63==} {>>pagina-aanduiding<<}
 handen, en juicht in zijn hart, dat de kunstenaar
genie en moed genoeg bezate, om zich boven deszelfs enge loopbaan te verheffen, en dankt hem,
dat hij hier door zijn genot verdubbeld en het veld zijner genoegens uitgebreid heeft.

Maar deeze aanmerking gaat omtrent het Minnedicht nog oneindig verder. Wat is het in de daad
meer dan een zucht Zo noemt het de groote Herder (zie Lieder der Liebe pag.
mihi 77) en hij denkt, dat hierom de meeste Volkeren altijd de kortste soort van gedichten voor de
Liefde gekozen hebben. Ik zal u zijne eigen woorden opgeven, iets dat ik van deezen mijnen
geliefkoosden Schrijver in de volgende Brieven meermaalen doen zal.

‘Iedermann weiss, dass nichts in der Welt lange Erörterung so sehr hasset, als Liebe. Liebe
in einen Folianten gebracht, ist nicht Liebe mehr; Kuss und Seufzer, zum Buch gestempelt,
gieng längst, ehe er dahin kam, verloren. Wie Nachtigall und Turteltaube nur kurz, in
abgeseztem Girren und Klagen singen: so wählte und erfand sich zu jeder Zeit und unter
jedem Volke das kürzeste Gedicht immer die Liebe. Sonnet, Bild, Liedchen, Zuschrift, Ode,
Madrigal, Idijlle, Ekloge; es heisse, wie es wolle, ists Seufzer der Liebe, so ist er nur Hauch,
nur Seufzer.’, meer dan de uitdrukking van een oogenblik genot, 
{==64==} {>>pagina-aanduiding<<}
 dan het bezielde
schilderij eener tedere en kiesche gewaarwording, in een hart, dat even teder en kiesch bezintuigd is,
dat bij uitnemendheid ligt bewogen wordt, en jeugd en vuur genoeg bezit, om de indrukken, daar het
van aangedaan is, te schilderen, daar te stellen, te bezielen, zo dat ze, door geliefkoosd te worden, in
het hart van anderen overgaan? Hier regels voor te schrijven en te bepaalen, is alles te vernietigen.
De Natuur alleen kan hier de groote Leermeesteresse zijn, en 't Heelal werkt haare lessen in de
hand.

Ondertusschen mist het niet aan Schrijvers, die zich beurteling voor en tegen het Minnedicht, van
den zedelijken kant beschouwd, verklaard hebben, juist naar maate men in hunne eeuw over de
Liefde, en derzelver voor- en na-deelen, dacht. In de meesten hunner hoort men enkel het
vooroordeel hunner tijden en zeden spreken. De een prijst het Minnedicht met eene woede aan, die
'er hem de wellustigste tafereelen en uitdrukkingen in doet veroorlooven. De andere bepaalt alles tot
eene kiesche en naar onze zeden berekende uitdrukking, en geeft in dit geval de gedachten zelve op
den koop toe Boileau zelf schijnt eenigzins van deeze gedachte geweest te zijn.
Ten minsten de volgende regels schijnen 'er niet vreemd van:


L'Amour le moins honnéte, exprimé chastement, 

N'excite point en nous de hontcux mouvement. 

(Art Poet. Ch. 4. v. 101 & suiv.) 

. De 
{==65==} {>>pagina-aanduiding<<}
 derde staat den Dichter, pour l'amour de l'art als 't ware, het behandelen van de Liefde in zijne Dichtstukken toe, maar hij keurt echter de
beste Liefde voor eene zwakheid, en eischt zelfs dat de dichter zelve haar altijd als zodaanig
vertoone Deeze les geeft Boileau den Tooneeldichter:


Peignez donc, j'ij consens, les Héros amoureux, 

Mais ne m'en formez pas des Bergers doucereux, 

. . . . . . . . . . . . . . . . 

. . . . . . . . . . . . . . . . 

Et que l'amour souvent de rémors combattu 

Paroisse une foiblesse & non une Vertu. 

(l.c. Ch. 3. v. 97 & suiv.) 



Natuurlijk dacht in zijn' tijd Boileau zo over de Liefde. Zij was toen gewoonlijk niets meer
en niets minder dan eene zwakheid, in eene door de weelde en pracht reeds geheel verdorven Stad.
Wij zullen gelegenheid hebben, om deezen invloed van den geest der eeuw vervolgens duidelijker op
te merken. Thans wil ik u alleen maar herinneren, dat de eigen Man, om dezelfde reden, even zo
verkeerd over het gebruikmaaken van den Godsdienst in de Poëzij dacht:


De la foi d'un Chrétien les mijsteres terribles 

D'arnentens égaijés ne sont point susceptibles. 

L'Evangile a l'Esprit n'offre de tous cótés, 

Que pénitence a faire, & tourmens mérités. 

(l.c. Ch. 3. v. 199 & suiv.) 



De geheele verkeerde gedachte omtrent het Evangelie, de akelige denkbeelden, onder welke zich
toen de Godsdienst in Kloostercel en Wildernis, geduurig met den boetgeessel in de hand, aan hem
vertoonde, deed hem beiden natuurlijk als niet zeer geschikt voor de Poezij beschouwen. Had hij
inmiddels den Godsdienst zelf, zonder menschelijke en altijd verlaagende bijmenging, beschouwd;
had hij op de prachtige dichterlijke beschrijvingen, die in de gewijde Rolle voorkomen, gelet; en die
een veel hooger soort van verheven aanbieden, dan de Grieken en Romeinen immer kende, in een
woord, had hij Herder over de Hebreeuwsche Poezij gelezen, hij zou anders geoordeeld
hebben. Milton en Klopstock verschenen, en wij twijffelen niet meer of de
Godsdienst van nut in de Poezij kan zijn. Zo als het intusschen met den Godsdienst gegaan is (merkt
dit hier weer in 't voorbijgaan op) is het met de Liefde, is het met de Natuur, derzelver moeder,
gegaan. Die haar veroordeeld hebben, veroordeelden eigentlijk de Liefde en de Natuur niet - deeze
kenden ze zelfs niet - maar alleen dat geene, dat men in hunnen tijd voor Liefde en Natuur uitventte,
en waarlijk daar tegen mogten ze zich wel verheffen.. Eindelijk schijnt de 
{==66==} {>>pagina-aanduiding<<}
 vierde in
stuiptrekkingen te vervallen, zo dra hij den gehaaten naam der Liefde slechts noe-
{==67==} {>>pagina-aanduiding<<}
men  hoort.
Zij is bij hem de schandelijkste en gevaarlijkste ondeugd, en niets spijt hem meer, dan dat hij ze
ongelukkig in het Paradijs zelve, onder geheel zuivere en reine menschen, tot zijne groote ergenis
vinden moet Om u hier tot een enkel Schrijver van dit soort te verwijzen, en gewis tot geen
van de minst gestrengen, noem ik alleen Mr. Frain du Tremblau in zijne Discours sur
l'origine de la Poësie, sur son usage & sur le bon goût. Deeze goede Man gaat zo ver, dat hij de
Liefde en Deugd laat contrasteeren. Les Poëtes, zegt hij Disc. 4. ne se contentent pas méme de
dire qu'il faut faire parler l'amour, ils ajoutent qu'il faut être amoureux. Et en cela je
demeure d'accord, qu' ils ont raison; car pour faire bien parler une passion, il faut la sentir.
Mais qu'estce que cela signifie, sinon qu'on ne scauroit, selon eux, cultiver tout ensemble la
Poësie & la Vertu. Hij gaat verder, hij keurt om deeze zelfde reden de lectuur der Ouden, als
onbetaamlijk voor een' Christen, af, en weet geen ander middel voor Corneille en
Racine, om hen voor het eeuwig verderf, althans voor een zeer lang vagevuur te hoeden,
dan dat ze uit alle hunne Tooneelstukken alles uitligten, wat naar Liefde zweemt, en de stukken,
waarin zich dit niet doen laat, om dat het vergift door alle de deelen te veel verspreid is, zonder
barmhartigheid verbranden, en dan nog in een openbaar Geschrift amende Honorable ('t zijn 's
Mans eigen woorden) aan God en aan de Kerk doen, voor de ergernis, aan hunne broederen
gegeeven.. 
{==68==} {>>pagina-aanduiding<<}


Onder zo veele verschillende oordeelvellingen en zo weinig juiste en onbevooroordeelde
denkbeelden, in eene eeuw, zo vruchtbaar in prachtige woorden en zo dor in edele
gewaarwordingen; zo rijk in de vertooning der deugd, zo gestreng in alles wat tot de strikste
betaamlijkheid behoort, en zo arm in deugd, onschuld, en ware eerbaarheid des harten zelve - is het
in de daad bedenkelijk, om u aan eene soort van Dichtstukjes te wijden, daar de Natuur en haare
reine genoegens en aandoeningen alle de waarde van uitmaaken, terwijl ze door Verstanden en
Harten, die geduurig meer van de natuur afwijken, beoordeeld worden. Schrijft gij om aan de
menigte te behagen, om den lof onzer moderne Cato's in te oogsten, verlaat dan uw voornemen, en
laat het Minnedicht, onverminkt door de inschikkelijkheid voor onze zeden, voor een onschuldiger
nakroost 
{==69==} {>>pagina-aanduiding<<}
 over. De eersten zullen u verstaan noch gevoelen; de laatsten u den verleider der
Jeugd noemen, of, zo zij, uit liefde voor hun eigen oordeel, u wegens uwe dichterlijke verdiensten al
prijzen, in deezen lof eenen angel verbergen, die u, in het oordeel en de achting van anderen, dieper
zal wonden, dan de gestrengste berisping, maar voor de vuist uitgebragt, vermogen zou. Maar vloeit
de eigen overkropte gewaarwording der natuur en der onschuld uit uw hart op uw papier, zonder
dat gij op de goed- of af-keuring van anderen denkt, zonder dat gij u een ander loon voorstelt, dan
de verligting, die dat hart gevoelt, zo dikwerf het, geheel vol van de natuur en haare reine
aandoeningen, zich in uwe verzen ontlasten kan; zoudt gij dus nog Dichter zijn, ook schoon gij op
een Eiland leefde, daar gij wist, dat uwe voortbrengselen nimmer onder andere oogen, dan onder de
uwen, komen zouden, daar u enkel de Natuur en de Lente omringden Mooglijk is dit over
't algemeen in de Poëzij het echte kenmerk, dat den Dichter onderscheidt van den Versenmaaker,
en voor den waaren Kunstrechter eeuwige scheidpaalen tusschen hen stelt. Vlijt en oeffening, bij een
goed verstand, kunnen zeer leesbaare, zeer aangenaame Versen, voor den dag brengen, die van den
kant der kunst zelfs niets meer te verlangen geven; maar de Natuur met waarlijk Dichterlijke oogen
te beschouwen, haar geheel, levendig, te gevoelen, en, door dat gevoel gedrongen, haar kunsteloos
en warm daar te stellen; dit kunnen vlijt en oeffening, dit kan het scherpst verstand gewis alleen niet.
Wie dit kan, is Dichter, en hij is het, al had hij nimmer versen gemaakt. Zo vindt men veele brokken
in proze, die den geheelen Dichter verraden, en veele Versen, die zelfs geen schijn eener dichterlijke
ziel vertonen. Waar Natuur is, zou de Dichter zijn; de Versenmaaker moet ook bewonderaars
hebben; zonder ambitie heeft hij geen drijfveer, is hij werkloos.; 
{==70==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gaa dan vrij in de u
voorgestelde loopbaan moedig voort. Gij zijt Minnedichter geboren. De vergodingen zullen uw loon
niet vermeerderen; de veroordeelingen, de miskenning, en de laster het niet verminderen. Gij zelf zult
'er uw gevoel door verfijnen, uw hart door verheffen, uwe genoegens door veradelen, en mooglijk
zal hier of daar in een' verborgen hoek nog een edele traan op uwe Minnedichtjes rollen, en het hart,
dat denzelven ten oogen uitdreef, zal op nieuw voor de Deugd ontvlammen en den reinen Zanger der
Liefde zegenen. 
{==71==} {>>pagina-aanduiding<<}


Maar om weer tot uw verzoek te komen; dewijl ik u geene verhandeling over het Minnedicht,
die u omtrent de waare genie van hetzelve voldoen zal, weet aan te wijzen, geloof ik dat gij wel
deed, van dit onderwerp eens voor s'hands te gaan bestudeeren. Gij denkt dan voor u zelven, en dit
denkt toch het best. Mooglijk zult gij u uwe moeite niet beklaagen. Het Veld, dat gij te doortrekken
hebt, is met bloemen bezaaid, en eene altijdduurende Lente gebiedt over het zelve. Veele nuttige
aanmerkingen zullen bovendien overal voor uwe voeten ontluiken, en waarschijnlijk zal de
verzameling uwe menschkundige waarnemingen 'er ook niet armer bij worden; ten minsten gij zult
gelegenheid hebben, om dikwerf handtastelijk gadeteslaan, dat Deugd en haare vertooning maar
zeer zelden het zelfde waren, en dat over 't algemeen de beschaafdste eeuwen gewoonlijk de meest
verdorven eeuwen geweest zijn.

Wilt gij inmiddels dat ik u op dit tochtje verzelle? - Van harten gaarn. Ook ik wil mijne geringe
Boekerij hier over weleens doorlopen, verzamelen, wat ik verzamelen kan, en 'er u telkens mijne
eigen 
{==72==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gedachten bij mededeelen. Ook ik wil gaarn wijzer worden.

Ik zal dit echter doen, zo als een vrije Brievenstijl het veroorlooft, zonder mij aan de naauwkeuriger
orde eener verhandeling te verbinden. Wij zullen, als 't ware, met elkanderen lezen en onderzoeken,
en geduurig uit het geen wij op onzen weg ontmoeten, die kundigheden pogen te verzamelen, welke
ons in staat kunnen stellen om juister over het Minnedicht te oordeelen; schoon wij het roosje, dat
somtijds ter zijde van ons pad waassemen mogt, ook niet zullen versmaaden, al behoorde het dan
ook niet rechtsstreeks tot de nalezing, die wij ons voorstellen; genoeg, zo het ons voor een
oogenblik vermaaken kan, en medehelpen, om het minvrolijke van een onderzoek te verlevendigen.

Eenige orde dienen wij ons intusschen voor te stellen, zo wij geen gevaar willen lopen van tusschen
beiden al te verre af te dwaalen. Dunkt u niet, dat de volgende natuurlijkste zijn zal; dat wij eerst
over de Liefde in 't algemeen handelen; dat wij dan naspeuren, welk eenen invloed de verschillende
denkwijze en zeden der tijden op dee-
{==73==} {>>pagina-aanduiding<<}
ze  hartstocht gehad hebben, en hiertoe de
Minnedichten of gedeelten derzelve, van bijzondere Volkeren, en in verschillende tijden vervaardigd,
die ons voor mogten komen, gebruiken; dat wij vervolgens de zedelijke waarde der Liefde voor den
mensch in een duidelijker licht poogen te plaatsen; en eindelijk, dat wij uit alle deeze
voorbereidselen, welke het verderf onzer Eeuw noodzaaklijk gemaakt heeft, eenige aanmerkingen
verzamelen, die ons in staat stellen, om over het Minnedicht van onzen tijd iets naders te bepaalen,
'er eenige regels, voor zo ver dit onderwerp regels duldt, van op te geven, althans iets meer van
deszelfs ware genie en gebruik te kunnen zeggen, dan tot hier toe gedaan is?

Maar ik ontdek, dat deeze brief voor eene inleiding reeds groot genoeg zij; in mijnen volgenden zal
ik ter zaake treden. 


{==74==} {>>pagina-aanduiding<<}

Derde brief.

Over de liefde in 't algemeen. Verschillend lot en uitwerking van deeze hartstocht. De
liefde in 't paradijs; in den aartsvaderlijken tijd; bij de Oosterlingen; onder de
Bergschotten; bij de Grieken en Romeinen.


Het zoude eene ingewikkelde verlochening van de Goedheid en Wijsheid des Scheppers zijn,
wanneer men ontkennen wilde, dat de Hartstochten oorspronglijk, tot onze volmaaking, in 't
menschlijk hart geplaatst zijn, en dat ze ook nu nog, na ons zedelijk verderf, allen dienstbaar aan ons
geluk zijn kunnen. Maar onder deeze is 'er geen edeler, geen, die uit haare natuur aan dit einde meer
voldoet, dan de Liefde. Zij is, als 't ware, de tweede Schepster 
{==75==} {>>pagina-aanduiding<<}
 van den Mensch. De Natuur
begiftigt hen met alle de zaaden van zijne vermogens, de Liefde doet ze in hem ontluiken, leert hem
dezelve gebruiken, en als zo veele middelen tot zijn geluk aanwenden. De eerste brengt den Diamant
ruuw, ongeslepen, voort, de andere slijpt en polijst hem. Een hart, dat altijd voor de Liefde
geslooten bleef, is gewis een niet zeer edel hart. Het zal nimmer die warmte gevoelen, welke het
voor de schoonheid en genoegens der Natuur alleen ontsluiten kan, en die aan onze ziel die
veerkracht mededeelt, welke wij tot groote daaden en verheven ondernemingen noodig hebben, en
zonder welke wij niet veel meer dan een plantenleven leiden, dat tusschen verdriet en nutteloosheid
beslooten is.

Zie dien Jongeling, die nog nimmer beminde, maar die een hart heeft, vatbaar om eenmaal de
vlammen der edele Liefde te kunnen gevoelen, om door haar de roem der menschheid en een
sieraad der Maatschappij te worden. Hoe treurig en eenzaam bewandelt hij zijn pad nog. De Natuur
is voor hem een onbezield doodenrijk, de Schepping een koud en belangloos Schilderij. De Lente
zelve is hem weinig meer dan 
{==76==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de Winter; haare lieffelijke uitwaassemingen drijven ongemerkt,
ongenooten, over hem heen; zijne voeten vertreden haare ontluikende grasbloempjes; haar bottend
roosje trekt zijn hart niet aan; haare wapperende windjes voeren geenen enkelen zucht van hem
mede. Zijn vernuft is te traag om iets natespooren; zijne bevattingen zijn louter werktuiglijk; zijne
denkbeelden, even als zijne houding en gestalte, ruuw en terugstootende; zijne daaden enkele
gevolgen zijner noodzaaklijkste behoeften. De Menschlievendheid lagcht hem niet aan, zo dra ze aan
pogingen en inspanning verknocht is, en die algemeene goedwilligheid, welke onze ziel aan de
geheele natuur verzustert, ons in alles deelen en van allen beminnen doet, is hem een bloote naam.
Hoe zou hij ze kunnen kennen, daar hij tot hier toe enkel door Eigenliefde bestierd werd, en deeze
oorspronglijke drijfveer van 't menschlijk hart alleen door de liefde gematigd en in zo verre
overwonnen wordt, dat ze niet alleen belanglooze opofferingen duldt, maar die ook onder de reinste
genoegens, onder de edelste genietingen, leert tellen? In deezen toestand is hij vatbaar voor de
laagste en onwaardigste driften, voor de ongebondenste begeerten, voor 
{==77==} {>>pagina-aanduiding<<}
 den meest dierlijken
wellust, de grootste vijand der Liefde, en, van alle ondeugden, die, welke het meest lijnrecht tegen
haar overstaat.

Maar nu is het ontwikkelend oogenblik daar, dat zijn hart de liefde moet doen kennen, en welk eene
verbazende herscheppende verandering brengt dit oogenblik in eens voort! De geheele Natuur is
voor hem bezield, en geene eenzaamheid meer voor hem, zelfs niet in de barste wildernis. Alles
groeit, alles bloeit voor hem; duizend vermogens, die hij te vooren niet kende, die in een hoek van
zijn hart verborgen lagen, en daar gevaar liepen om voor eeuwig intesluimeren, ontwikkelen zich, en
de minste van die verheft dat hart, en biedt het een nieuw en tot hier toe ongekend genot aan. Zijn
vernuft schijnt wieken ontvangen te hebben; hij bevat oogenblikkelijk, zijne denkbeelden zijn kiesch,
edel, fijn, en draagen de duidelijkste kenmerken, dat ze uit een hart ontsprongen, vol van de beste
gewaarwordingen. zijne gestalte en houding deelen in de herschepping; geene stijfheid, geene
terugstootendheid meer; alles bevallig, los, ongekunsteld als de Natuur. Zijne daaden worden door
den enkelen nood niet meer berekend. De veerkracht 
{==78==} {>>pagina-aanduiding<<}
 die zijne ziel gevoelt, maakt geene
onderneming te zwaar, geene daad te verheven voor hem. Op het toneel van een Regulus geplaatst,
durft hij naar de grootheid van een' Regulus staan, en zijn gevoel zegt hem, dat hij ze bereiken zal.

Alle de Deugden, die de Liefde in haar gevolg pleeg te voeren, schijnen op eenmaal in zijn hart de
diepste wortelen geschoten te hebben. Hij is menschlievend, behulpzaam, mededeelend, altijd
gereed tot opoffering, altijd genietende in 't genot van anderen. En wat zouden nu de laagere driften?
- Wat zou de verachtelijke wellust op hem vermoogen? Dat ze de logge en ter aarde gedrukte ziel,
die maar weinige, en geen verhevener, vermaaken kent, aanrande en inneeme; zijn hart, daar de
geheele Schepping genot voor is, dat vermaaken kent, zo edel als zijne natuur zelve is, zal ze
versmaaden en onder den voet treeden zonder dat hem dit zelfs eene verloochening, eene
opoffering, zal kosten. Dat hart kende de liefde, en zij zelve was het, die het louterde.

Deeze tekening van de Liefde, op haar zelve beschouwd, is in de natuur zo waar; wordt door de
geringste kennis van het 
{==79==} {>>pagina-aanduiding<<}
 menschlijk hart, en door de ondervinding van alle eeuwen, zodaanig
gewettigd; heeft zo veele getuigenissen van de waardigste en beste menschen voor zich; dat het bijna
onbegrijpelijk zou worden, dat 'er ten allen tijde zo veelen geweest zijn, die den nadeeligen invloed
der Liefde op deugd en volmaaking beweerd hebben, en hier door alle Minnedichten, en, gelijk wij
gezien hebben, alle Dichtstukken, daar de liefde maar voor iets inkwame, afkeurden en verwierpen;
indien wij ons niet herinnerden, dat het Menschdom het rampzalig middel heeft weten te vinden, om
de heilzaamste Artsenijen in zo veele vergiften te veranderen, om, door eene geduurige vermenging
van eenmaal in gang zijnde begrippen en zeden, de Natuur zelve te verkrachten, zo niet geheel
wegtestommelen; en hier door gelegenheid te geven, dat de welmeenende, maar niet genoeg
verlichte Vriend der Deugd zich tegen de Natuur verklaarde, waanende, dat zij de oorzaak der
verbastering ware; daar hij zich inmiddels alleen tegen de afwijking van de Natuur moest verklaard
hebben, als tegen de eenige bron der gebreken, die hij te keer wilde gaan, en die in de daad
verminderd zouden zijn, van het oogenblik, dat 
{==80==} {>>pagina-aanduiding<<}
 men tot de Natuur wederkeerde en haar in
haare oorsprongelijke schoonheid en wijsheid eerbiedigde.

De Liefde heeft in dit ongelukkig lot mooglijk meer dan iets gedeeld. Zo lang zij zich aan een
Menschdom, dat nog aan de Natuur verknocht en door dezelve geleid wierd, in haare eigen
gedaante vertoonde, werd zij algemeen als de vreugd der Schepping, en de bezielende warmte,
welke de zaaden der beste Deugden in het hart uitspruiten en bloeien deed, aangemerkt - en in de
daad, zij maakte gelukkig en strooide bloemen op de ruuwste paden van het leven; - maar van het
oogenblik, dat de meer en meer verbasterende en van de Natuur afwijkende Mensch de
heiligschennende handen aan haar sloeg, dat hij haar naar de heerschende begrippen en zeeden
eener, door de weelde aan de Natuur ontroofde, Eeuw misvormde, en eindelijk haar geheel van
haar altaar stiet, om 'er beurteling zo veele gedrochten van zijn eigen maaksel op te plaatsen, als de
behoeften, die zijn hart had leeren kennen en maatloos geworden waren, beurteling vorderden; van
dit oogenblik is - niet de Liefde, want men kende ze niet meer - maar het wanstaltig voortbrengsel
der bijzon-
{==81==} {>>pagina-aanduiding<<}
dere  Eeuwen, dat men onder haaren naam geëerbiedigd heeft, eene vruchtbaare
bron van ellende geworden. Het heeft de gedaante eener Sireene aangenomen, die uitlokt om te
verslinden; de verleiding trad het voor; beuzelachtigheid, lafheid, verwijfdheid, de dood en het graf
volgden het op de hielen. De Minnedichten van deeze verschillende, maar alle meer of min
verbasterde tijden, draagen de ontwijffelbaarste kenmerken deezer misvorming; en hoe natuurlijk,
dat de rechtschapen Zedenmeester, de waare Christen, 'er zich tegen verhieven, dat ze beweerden,
dat diergelijke gedichten de zinnelijkheid en laagere driften in de hand werkten, en hierdoor de
verbastering des harten geduurig vermeerderden. Ongelukkig maar, dat zij de Liefde en het
Minnedicht zelf aantastten, daar ze alleen de afwijking van de eerste, en het misbruik van het laatste,
hadden moeten aantasten; daar zij alle hunne pogingen hadden moeten aanwenden om hunne
Landgenooten tot de Natuur en tot de oorspronglijke Liefde weder te brengen, wanneer het
Minnedicht zich van zelven in zijne eerste zuiverheid zou vertoond, en de onschuld het met roozen
zou bekransd hebben. 
{==82==} {>>pagina-aanduiding<<}


Hoe handtastelijk wordt mij deeze invloed der begrippen en zeden op het denkbeeld, daar
men zich de Liefde telkens onder voorstelde, wanneer ik alleen een vlugtig oog op de geschiedenis
van 't Menschdom hieromtrent werpe. Ik ontmoet deeze edele hartstocht in haare waare,
onopgesmukte gedaante 't meest bij de volkeren, die 't naast aan de Natuur grenzen. Zij is 'er de
eeuwige gezellin der Onschuld. De onschuld wordt minder en de betaamlijkheid treedt in derzelver
plaats; naar maate de eerste afneemt, wordt de laatste gestrenger. Nu begint de Liefde van lieverlee
een gochelspel der zinnen en der verbeelding, en eindelijk eene aangenomen en gevoellooze
Galanterre te worden; het hart blijft 'er koud bij; alles wordt geest en kunst, en de natuur zelve is
indecent voor een beschaafd volk, dat door de weelde geregeerd wordt.

Volg mij eenige oogenblikken in deeze beschouwing der verschillende Eeuwen, en oordeel dan over
de gegrondheid mijner aanmerking.

In het Paradijs vinden wij de Liefde onder volmaakt onschuldige Menschen. Zij is 'er door den
Schepper zelf in geplaatst en vertoont 'er zich geheel naakt. Geen ne- 
{==83==} {>>pagina-aanduiding<<}
venbegrippen vloeien op
dezelve in; zij is Liefde en niets meer. ‘Toen God de Menschen in het Paradijs schiep, zegt
Herder L.c. pag. mihi 108., werd Liefde hun tweede Paradijs. God kende
maar éénen zegen voor voelende Schepselen; hij zegende daarmede planten en boomen, dieren en
menschen. Alle menschengelukzaligheid spruit uit Liefde, en met haar is alle gelukzaligheid
verlooren.’

In den Aartvaderlijken tijd, zeker na het verlooren Paradijs de onschuldigste en eenvouwigste, die
tot ons overgekomen is, bleef ook Liefde nog Liefde. Alles was natuur, alles herderleven,
herderzeden. 'Er waren toen nog geene woorden bekend, die oneerbaar, indecent, geoordeeld
werden. Het hart was onschuldig de daaden zelve rein. Men dacht niet meer bij eene zaak, dan men
denken moest; de natuur zelve gaf deeze gedachten aan de hand en zou de onschuld over de natuur
bloozen Laat mij u hier de volgende plaats uit Sulzers allg. Th. der schön. künst.
3Th. pag. 298. nog opgeven:


‘Beij solchen menschen (als die van onze Eeuw) würden wir die Naïvetät, welche eine
Eigenschaft der schönen Natur ist, vergeblich suchen. Lassen sie uns in die glücklichen
Wohnungen des ersten Paares, oder auch in die einfältigen und freijen Zeiten der frommen
Patriarchen zurükgehen, dort werden wir sie mit der Unschuld gepaart finden. Wir werden sie
in den Herzen und in der Sprache solcher menschen finden, die, ihrer Bestimmung gemäss,
eine heilige Liebe gegen ihren göttlichen Wohlthäter, und eine allgemeine Zuneigung gegen
ihre Mitgeschöpfe tragen, die einen unverderbten Geschmak am Schönen und Guten haben,
und alle ihre sanften und harmonischen Begierden nach demselben richten. In solchen Herzen
kann kein Misstrauen, keine Verstellung Platz haben, alle ihre Handlungen und Reden haben
etwas offenherziges und ungekünsteltes. Sie dürfen ihre Gedanken Gott zeigen, warum nicht
den Menschen? Sie haben nicht nöthig ihre affekten zu hinterhalten, denn sie sind gut; ihre
Worte müssen ihr Herz ausdrüken, oder ihre Augen und, Gesichtszüge würden ihren Lippen
widersprechen. Die Reden solcher Leute sind aufrichtig, wahr, kurz, und kräftig, wie ihr
Inwendiges unschuldig und edel ist; sie sind herzrührend, weil sie vom Herzen kommen. Sie
wissen nichts von Moden und Manieren, nichts von allen den Einschränkungen, dem Zwang,
welchen das Misstrauen der Ausführung, ja den Gebehrden der verderbten Menschen anlegt,
nichts von der falschen Scham, über Dinge zu erröthen, die an sich gut und unschuldig
sind.? Inmid-
{==84==} {>>pagina-aanduiding<<}
dels  zijn de weinige tafereelen, die ons van dien tijd overig gebleven zijn,
treffend ge-
{==85==} {>>pagina-aanduiding<<}
noeg,  om ons over de armoede in tedere aandoeningen en wezenlijk genot van
onze eeuw te doen klagen, en deeze klagten te wettigen. Wiens hart toeft nog niet met
Abraham en Sara Voltaire heeft met de lange schoonheid van
Sara, en met den smaak van Pharao, die op haar verliefde, toen ze reeds 65 jaaren oud
was (zie Genes. 12) in zijne Philosoph. de l'Histoire Chap. 16; in zijn Diction. Philosoph. art.
Abraham en op meer plaatsen (want zijne aartigheden tegen de Openbaaring vindt hij
geestig genoeg om ze te herhaalen) poogen te spotten. Hij wist echter, dat de beroemde Ninon
de l'Enclos, zijne Landgenoote en de Vriendin van Saint-Evremont, op haar
tachtigste jaar nog schoonheid genoeg bezate, om den Abt Gedoijn, toen 25 jaaren oud, smoorlijk
op haar te doen verlieven, en hij wist 'er waarschijnlijk bij, dat de matige levenswijs van den tijd, in
welken Sara leefde, zo wel als het zachtere en gelijkere klimaat van het Oosten, de
schoonheid der Vrouwen oneindig gunstiger zijn, dan onze weelderige levenswijs en ons ongelijk
klimaat. Zie de eerste aantekening onder het 17 Hoofdst. van D'Arvieux Reize door den
kundigen Kuipers. Ondertusschen dient men bij deeze aantekening in 't oog te houden,
dat Voltaire 's spotternij eigentlijk meer de liefde van Abimelech, zijnde Sara
toen 90 jaaren oud, dan die van Pharao treft. ‘Elle n'avoit alors (toen Pharao haar schaakte)
que soixante & cinq ans. Ainsi puisque vingt-cinq ans après elle eut un roi de Gérar pour
amant, elle avait pu avec vingt-cinq ans de moins inspirer quelque passion au pharaon
d'Egijpte.’ Quest. sur l'Encijclop. Tom. 1. Art. Abraham., terwijl de brandende

{==86==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Zon het open veld beschijnt, onder den breedgetopten Eik van Mamre, zo vaak hij het leven
van dien Aartsvader in de gewijde Rolle leest? Wie voelt te midden van duizend rampen en
wederwaardigheden het geluk, het onbesefbaar geluk van Jacob niet, waar hij aan de zijde
zijner Rachel de kudden weidt? Ongelukkig het hart, dat bij den eersten kusch, dien hij
deeze zijne Geliefde in den avondstond hunner ontmoeting geeft - bij het weenen, dat op deezen
kusch volgde - bij zijne ijverige dienstvaardigheid om den steen van den mond des puts te wentelen
en haar vee te drenken - en meer dan dit alles, bij de veertien jaaren zijner dienstbaarheid om deeze
Eenigste, onbewoogen blijft! Hoe levendig vertoont zich in het leven van deezen Aartsvader de
natuur en de gelukzaligheid der waare Liefde! zij heeft eenmaal zijn hart ingenomen, en van dit
oogenblik staat de geheele Schepping in betrekking tot Rachel. De onrechtvaardigheden van
Laban, zijne be-
{==87==} {>>pagina-aanduiding<<}
drieglijke  handelwijze, tallooze knevelarijen, het verlies van veertien
jaaren, vaak zo pijnlijk doorgebragt, dat hem bij dage de hitte verteerde, bij nacht de vorst, en dat
de slaap van zijne oogen week; alles schijnt hem ligt te draagen, alles wordt hem zaligheid, zo dra de
enkele Rachel het met hem deelt, zo dra hij 'er haar bijzijn door verwerven kan, of het hem één stap
nader aan haar bezit brengt. De eerste zeven jaaren, die hij om haar diende, zegt de gewijde
Geschiedschrijver zo naïf Genes. 29. v. 20., waren als eenige dagen in zijne oogen, om
dat hij ze lief had. Deeze liefde overleeft haar in zijn hart; zijne beste vreugd zonk met haar in het
graf, en die hem nog overig bleef, was aan het leven van Josef en Benjamin verbonden; deeze
Zoonen deelen in de liefde, die hij voor hunne Moeder gevoelde; 't waren zijne geliefdste Zoonen; in
het oogenblik, dat hij Josef door een verscheurend dier verslonden waande, en dat men hem
Benjamin afeischte, heeft hij maar twee Zoonen in 't geheel; de kinderen van Lea zijn vergeten;
Rachel was zijne Eenigste, de geliefde van zijn hart geweest; haare 
{==88==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Zoonen zijn de eenige
kinderen, die hij heeft; voor hen alleen is hij geheel Vader. Vergeefs biedt Ruben zijn eigen Zoon tot
onderpand aan, dat hij Benjamin weer behouden uit Egijpten zal voeren, niets kan bij den
ongelukkigen Grijsaart tegen de vrees van het laatste overblijfsel zijner Rachel te zullen verliezen,
opwegen. Hoor deeze aandoenlijke beschrijving in het oorspronglijke zelf - ze verliest bij eene
uitbreiding: Doe sprak Ruben tot zijne Vader, zeggende: Doodt twee mijner Zoonen, zo ik
Benjamin tot u niet weder en brenge; geeft hem in mijne hand, en ik zal hem weder tot u
brengen. Maar Jacob zeide: Mijn Zoon en zal met u lieden niet aftrekken; want zijn Broeder is
dood, en hij is alleen overgebleven, zo hem een verderf ontmoetede op den weg, dien gij zult
gaan, zo zoudt gij mijne graauwe hairen met droeffenisse ten grave doen nederdaalen
 Zie Genes. 43. v. 37 , 38 en alle de volgende Hoofdst. die op de liefde van Jacob voor
Rachel en haare beide zoonen betrekking hebben, vooral het 44ste van v. 18 af. Mag ik hier eenige
woorden van Herder (l.c.p.m. 109) bijvoegen: Es giebt nur Eine Liebe, wie Eine Güte
und Wahrheit. Liebest du dein Weib nicht, so wirst du auch nicht Freund, Eltern, Kind lieben;
en u dan vraagen, of gij in eenig Geschiedschrijver meer waarheid en natuur in de gewaarwordingen
en aandoeningen vindt, dan in Mozes, en vooral in dat gedeelte van zijn verhaal, dat
Jacob en deszelfs Zoon Josef betreft?. 
{==89==} {>>pagina-aanduiding<<}


Schoon de Liefde bij de Oosterlingen in vervolg van tijd telkens eene geringe verandering
ondergaan hebbe; schoon 'er eenige weinige bijbegrippen op ingevloeid hebben, is ze echter bij hun
het langst Liefde gebleven. Zij beminden om te beminnen; bij hun was Liefde zelve genot en altijd te
heilig om tot voorwendsel aan eene eenige andere hartstocht te verstrekken. En op dit oogenblik
zelfs, waarin de Liefde zich eindelijk, indien wij de Reisbeschrijvigers gelooven mogen, naar hunne
bijzondere staat- en zede kundige begrippen heeft moeten schikken, is ze nog meer liefde bij hun
gebleeven, dan bij eenig ander beschaafd volk, dat ons bekend is. Alles is daar nader aan de
onschuld. De gewijde Geschiedschrijvers bloozen niet ons de natuur met haare eigen woorden te
beschrijven; niemand ergerde 'er zich in hunnen tijd aan, en ook nu kent de Oosterling geene
indecente woorden of dubbelzin-
{==90==} {>>pagina-aanduiding<<}
nigheden ‘Wij, zegt Herder L.c. p.
42., hebben woorden der onschuld tot schandelijke dubbelzinnigheden gemaakt. Het Oosten
kent ze niet, dult ze niet, maar spuuwt ze ons dubbelzinnige beschaafde Europeaanen als slijk en
schande in 't aangezicht.’ En op eene andere plaats L.c. p. 86.; ‘Wanneer de
Europeaan zich recht bescheiden in het stuk der Vrouwen verbeeldt te zijn, is hij den Morgenlander
vaak onverdraaglijk; en wanneer deeze zich over haar met Mannelijke waardigheid, en met de
eenvouwigheid van vrije Zoonen, die louter onschuld is, uitdrukt, jeuken onze ooren; onze smaak is
beledigd, wij eischen dubbelzinnigheden en Crebillonsche omkleedselen De meeste
Oostersche Reisbeschrijvigers bevestigen dit. Ik zal hier alleen D'Arvieux bijbrengen, om
dat ik eene kleine aanmerking op de noot van den Heer Kuipers onder deeze plaats, in de
nederduitsche uitgave, te maken heb. ‘De bijeenkomsten der Arabieren, zegt
D'Arvieux 5de Hoofdst. zijn zeer ordentelijk, men hoort 'er niets zeggen, het geen zij
gelooven, tegen de welvoeglijkheid te strijden. Het is waar, dat wanneer zij bij gelegenheid van
zommige deelen des ligchaams moeten spreken, zij gewoon zijn, die plat uit te noemen, en dit kwetst
de zedigheid niet.’ - De Heer Kuipers denkt, dat men den oorsprong van dit vrij
uitspreken in de verwijdering van het Vrouwelijk-geslacht uit de gezelschappen der Mannen zoeken
moete. ‘De tegenwoordigheid der Vrouwen in onze bijeenkomsten verfijnt (zegt hij) onder ons de
wijze, op welke men zich, omtrent zommige zaaken uitdrukt, en brengt eene behoedzaamheid te
weeg, welke in het Oosten, daar de Vrouwen bijna met geene andere Mannen, dan met haare
eigene omgaan, niet bekend is.’ - Zo deeze verfijning hier een lof is, ben ik van een ander
gevoelen. Ik denk met Herder, die ook deeze eigen plaats uit D'Arvieux
bijbrengt, dat de reden alleen in de grootere onschuld des harten, welke de ongemanierde
Oosterlingen boven de gemanierde Europeaanen bezitten, gezocht moet worden. Ik zal in een der
volgende Brieven dit in een voorbeeld uit Wieland nader staaven. Thans merk ik alleen
maar aan, dat men uit de grootere decentie der taal gewoonlijk tot het groot bederf van 't hart en
van de zeden onder een volk besluiten kan; zij is dan noodzaaklijk geworden. Het geval, dat de
Heer Kuipers uit Schultz bijbrengt, bevestigt dit volkomen. ‘Een Scheich der
Woestijnbewoonende Arabieren, wilde Schultz oeffenen in de uitspraak van zommige
Arabische woorden, welke dubbelzinnig zijn, indien zij niet behoorlijk uitgesproken worden; maar
hier in verder gaande, dan het oor van een kuischen Europeër (ik zou hier geschreven hebben: het
verdorven hart van een' wellevenden Europeër) dulden kon, gaf hem Schultz eene
vermaaning, in welke hij hem voorhieldt, dat men met achterhoudendheid van die deelen des
ligchaams spreeken moet, welke men, na den val, allereerst met klederen bedekt heeft. De
Arabieren van het gezelschap, niet gewoon zijnde over zulke zaaken eenige bestraffing te
ontvangen, keeken malkanderen zeer verbaasd aan, en eenige zeiden: hij heeft gelijk.’ -
Waarom zeiden de Arabieren, dat Schultz gelijk had? om dat hij een gedeelte van hunne
onschuld wegnam, en denkbeelden bij hun deed gebooren worden, die ze tot daartoe bij de
uitspraak deezer woorden nimmer gehad hadden. Die eigen Arabieren immers, die zo vrij-spreken,
handelen zo eerbaar, stellen zo veel prijs op de kuischheid der Vrouwen, dat een Vader liever zijne
eigen handen aan zijne Dochter wil slaan, dan haar, beroofd van haare eer, te zien leven,
verkiezende haaren dood boven haare onteering; zo als wij uit de akelige Geschiedenis der Dochter
van Abou Rebieh, welke ons D'Arvieux aan het einde van het 19de hoofdstuk
verhaalt, zien. Waarlijk dit is, onder begunstiging onzer verfijning; omgekeerd bij ons. Wij bloozen
over de woorden en plegen de daaden schaamteloos. Uit het geheele verhaal van
D'Arvieux, in zijn verband beschouwd, zou het mij niet verwonderen, dat het ongelukkige
meisje van Abou door een' kuischen en over haare vrije woorden bloozenden Europeër,
en wel door een' Franschman, bedorven ware. Ook weet ik niet, wat Schultz aan de
Arabieren had kunnen antwoorden, indien ze hem toegevoegd hadden: ‘Gij zegt dat men na den
val eerst heeft beginnen te bedekken; dus heeft men het in den staat der onschuld niet gedaan; o
duld, dat zij, die minder dan gij lieden in de ongelukkige gevolgen van dien val tot nog toe gedeeld
hebben, deeze bedekking naar de eigen maate minder noodzaaklijk keuren, en in de daad minder
gestreng behoeven.’ -Doch, gelijk ik zeide, dit zal uit Wieland duidelijker
worden..’ 
{==91==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Plaatsen wij naast dit tafereel de Liefde bij 
{==92==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de Bergschotten ten
tijde van Ossian - ook nog een ruuw, aan de natuur grenzend 
{==93==} {>>pagina-aanduiding<<}
 volk De reden van
deeze mijne rangschikking is, om dat men tusschen de taal van Ossian en die der
Oosterlingen, zo als men uit eene vergelijking van eenige brokken uit Ossian met een
gedeelte van Job en van andere gewijde Dichters herhaalde maalen heeft doen zien, zulk
eene in 't oog loopende gelijkheid vindt. Wie deeze reden niet geheel voldoende vindt. moge 'er
deeze tweede, uit Herder l.c.p. 76, bijvoegen: Ossian und alle Völker in der
ersten Einfalt, singen sie Liebe, so ists immer, wie aus dem Höhenliede.. Wij ontmoeten ze
ook daar in haare waare gedaante, schoon aan een bijbegrip verbonden, aan de Liefde des
Vaderlands naamlijk, en aan den roem van 't Nageslacht. De 
{==94==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Minnaar moest Held zijn,
moest zich verdiend onder zijne Landgenooten gemaakt hebben; zijne onversaagdheid, de menigte
veldslagen, die hij bijgewoond, de overwinningen, die hij behaald had, maakten zijne eenige waarde
uit, in de oogen zijner Geliefde. Eene Minnaares van dien tijd zou ten naasten bij met
Bellamij gezegd hebben:


Mijn Minnaar zij een Jongeling, 

Die 't Vaderland bemint! 

Die zelfs het dierbaar Vaderland, 

Nog boven mij, bemint! 

  

Zijn fiere leest zij niet getooid 

Met vrouwelijke pragt! 

Mijn hart verfoeit den jongeling 

In een verwijfden tooi! 

  

Hij voere in 't mannelijk gelaat, 

De teekens van een hart, 

Dat voor het dierbaar Vaderland 

En voor de Liefde klopt! 



Het Meisje ontving haare verdienste van den stam, daar ze uit gesprooten was; naar maate deeze
door de Barden vereeuwigd ware, was ze edel; de Jongeling van zijnen arm en van zijne wapenen;
naar maate deezen hem roem verschaft hadden, durfde hij naar het hart der edelste Maagden staan.
Alles is 
{==95==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ook hier natuur - maar natuur in 't verheven aandoenlijke; eene colossaale liefde, als
ik mij zo uit mag drukken; teder, maar bloedig - nimmer verwijfdmaakende, maar standvastig en
onveranderlijk als de steenklippen en ijsbergen, die ze tot haar Tempe verkoor - eenen edelen dood
voor 't Vaderland, ver van de Beminde, maar haarer des te waardiger, hooger schattende dan een
verachtlijk, nutteloos, leven aan haare zijde. Zeker hielp de meening der tijden veel tot deeze
heldhaftigheid der Liefde. Men geloofde aan den eenen kant, dat de Liefde den dood overleefde;
van hier de menigvuldige verschijningen in het maanlicht van de Geesten der Gelieven. Aan de
andere zijde waaren ze in de gedachte, dat de zielen der Verstorvenen niet gelukkig waren, ten zij
hun doodzang door een' Bard gezongen ware. Het kon dus niet anders, of de liefde moest bij hun
de drijfveer der edelste daaden worden. Indien ze eenmaal beminden, was niets natuurlijker, dan dat
zij zich de wederliefde hunner uitgekozene Gezellinne waardig poogden te maaken, en dat ze
vervolgens altijd liever het kort genot van deezen tijd wilden missen, dan gevaar loopen, dat een
Bard eenmaal hun leven een lied onwaardig 
{==96==} {>>pagina-aanduiding<<}
 keurde. Wij zullen dit alles uit hunne Liederen
nader zien.

Graag wilde ik de toverachtige tijden der Ridderschap op die der Bergschotten laaten volgen, dewijl
ze, wat de liefde in haar gevolgen betreft, zo veel overeenkomst met elkanderen hebben; indien ik
niet een enkel woord over de Grieken en Romeinen te zeggen had, wier gedichten zo veel invloed
op die van onzen tijd hebben, wier voorbeeld gewoon is zo veel aftedoen, en die men dikwerf zo
verkeerd bijbrengt, om de nadeelen van het Minnedicht onder ons te betoogen. Verzaaken wij dus
voor eenige oogenblikken onze begeerte nog. De orde des tijds noodzaakt 'er ons toe, en wij zullen
de overeenkomst, daar ik even van sprak, 'er niet te minder om gewaar worden.

Bij de Grieken en Romeinen, in wier wellustige verzen zij, die gewoon zijn, over het geen geweest is,
te oordeelen naar het geen thans is, zo veele redenen tot ergernis meenen te vinden, moeten wij
oorspronglijk toch wel waare natuur aantreffen, dewijl de volgende Minnedichters bij alle
beschaafde Volkeren zo veel van hunne grootste schoonheden aan de beoeffening dier
Voorgangeren verpligt zijn, en zelfs, daar 
{==97==} {>>pagina-aanduiding<<}
 zij de natuur minder bestudeerd hadden, in de
overblijfselen dier Ouden een zo naauwkeurig afdruksel, als ik mij zo uit mag drukken, van de natuur
aantroffen, dat het hun voor de natuur zelve verstrekken kon. Hoe zeer de weelde naderhand de
zeeden der Grieken bedorf, heeft de Natuur bij dit gelukkig volk haare rechten toch langer weten
stand te doen houden, dan bij eenige andere natie onder dezelfde omstandigheden. Zo het gissen mij
hier geoorloofd ware, zoude ik 'er de twee volgende redenen van opgeven. De eerste vinde ik in de
bijzondere Staatsgesteldheid van dit Volk; de andere in hunne maatlooze zucht voor het Schoone.
Onder eene eenhoofdige Regeering neemt alles van lieverlee ééne gedaante aan en wordt eindelijk in
't klein, wat het Hof in het groote is. Bij een Natie, daar en tegen, die uit zo veele bijzondere
Gemeenebesten bestondt, als de Grieken, die elk hunne eigen zeeden en gewoonten hadden,
konden de weelde en het zedenbederf niet dan zeer langzaam en altijd nog bestreden insluipen.
Terwijl men, bij voorbeeld, te Atheenen, onder alle de verradelijke vermaaken, die eene eerst
opkomende weelde gewoon is in haar gevolg te voeren eens 
{==98==} {>>pagina-aanduiding<<}
 reeds zichtbaare verslapping
der oude zeden bespeurde, was Sparta nog de kweekschool der Helden, en de navolgster van
Lykurgus wetten. Terwijl Corinthen, door dezelver ligging en koophandel, om mij van
eene uitdrukking van Thomas te bedienen, de rijkdommen en ondeugden uit twee Zeeën
binnen haare havens riep, bleef Thebe van de weelde bevrijd, en kende nog alleen maar eene ruuwe
eenvouwigheid. En zelfs toen het geheele vaste land reeds in het verderf deelde, bleeven de Eilanden
nog lang hunne oude zeden en gewoonten behouden.

En wat hunne verbaazende zucht voor het Schoone betreft, deeze bleef hen, zelfs ten tijde hunner
grootste verbastering, boven alle andere volkeren kenschtsen, en dwong hen, als 't ware, geduurig
weder tot de Natuur. Hunne gevoelige verbeeldingskracht bestierde hen meer dan hunne wetten
deeden; en hunne Courtisanes zelve ontvingen alleen haare waarde, niet van de verachtelijke
wellust, die ze beloofden, zo als dit soort van vrouwen in onze Eeuw; maar van de schoonheid,
bevalligheid en talenten, die ze bezaten; terwijl de Echtgenooten en overige Vrouwen alleen wegens

{==99==} {>>pagina-aanduiding<<}
 haare deugd geacht wierden. De reden, die Thomas Essai sur les
Femmes, Tom. 4 pag. 316 de ses Oeuv. van de schijnbaare tegenstrijdigheid opgeeft, welke
zich hier in de Grieken vertoont, en die hen ter zelfder tijd eenen hoogen prijs op de heiligheid der
Echtverbindtenissen deed stellen, en teffens de Courtisanes openlijke en uitsteekende eerbewijzen
waardig keuren, verdient hier bijgebragt te worden. ‘In de eerste plaats, zegt hij, waren de
Courtisanes tot in eenen zekeren graad met den Godsdienst vermengd. De Godin der Schoonheid,
welke Outers had, scheen derzelver orden, welke voor haar eene soort van eerbewijs was, te
beschermen. Zij riepen Venus in de gevaaren aan, en na de Veldslagen geloofde men, of hield men
zich als of men het geloofde, dat Miltiades en Themistocles groote mannen geweest waren, om dat
de Laïssen, en de Glijceraas lofzangen aan haare Godin gezongen hadden.

Daar en boven waren de Courtisanes nog aan den Godsdienst verbonden door de Kunsten; zij
booden de modellen aan, 
{==100==} {>>pagina-aanduiding<<}
 naar welke men Venussen vervaardigde, die vervolgens in de
Tempels aangebeden werden. Zo verstrekte Phrine tot een model aan Praxiteles voor zijne Venus
van Cnidus, en Apelles deeze eigen Courtisane, geduurende het Feest van Neptunus bij Eleusis,
aan den oever der Zee, zonder ander deksel, dan haare verstrooide en hangende hairen, gezien
hebbende, was zodaanig over haare schoonheid verbaasd, dat hij 'er de gedachte zijner Venus, uit
de wateren stijgende, van ontleende. Hier kwam bij, dat ze alle die talenten deeden prijken, op
welke de Grieken zo zeer gezet waren. De meesten bezaten eene uitmuntendheid in de muziek, eene
kunst bij dit Volk magtiger dan bij eenig ander. Ze leefden te Atheenen in het openbaar, en daar
geduurig van Wijsbegeerte, van Staatkunde, van Versen, hoorende spreken, namen ze onmerkbaar
den smaak van alle deeze Wetenschappen aan. Heur verstand moest dus meer versierd zijn, dan dat
der overige, in de stilte levende, vrouwen, en haare gesprekken hier door te schitterender.

Eindelijk waren in Atheenen de ver-
{==101==} {>>pagina-aanduiding<<}
beeldingskracht, de weelde, de smaak voor kunsten en
vermaaklijkheden in strijd met de wetten. Deeze laatsten, aan de afzondering der vrouwen gezag
gevende, stelden eenen hoogen prijs op de heiligheid der Echtverbindtenissen. De Courtisanes
kwamen dus, om zo te spreken, de zeden te hulpe. De gebreken, buiten de Huisgezinnen verspreid,
hadden niets terugstootends; de inwendige gebreken, en die, welke de vreede der Huisgezinnen
verstoorden, waren zo veele misdaaden. Door eene zonderlinge, en in haare soort eenige, grilligheid,
waren de mannen verdorven en de huislijke zeden gestreng.’

Als wij deeze vervoering der Grieken voor het Schoone nu in aanmerking nemen, als wij nadenken,
hoe zij hen geduurig tot de natuur als te rug moest brengen, daar zij hunne ideaalen alleen uit saamen
konden stellen, behoeven wij ons dan wel te verwonderen, dat dit volk, zelfs ten tijde hunner
grootste verbastering, meer natuur in hunne voortbrengselen van kunst heeft weten te behouden, dan
eenige andere natie, wier produkten tot ons overgekomen zijn, en vooral, dat deeze natuur zo sterk
in 
{==102==} {>>pagina-aanduiding<<}
 hunne Minnedichten spreekt? Hunne Zeden zelve werkten hier de Kunsten in de hand.
More Beschouwing der Maatsch. en Zed. in Frankr. Zwits. enz. 6de D.
143ste Br. maakt te recht deeze aanmerking bij de beschouwing van de overblijfselen hunner
beelden. ‘De Zeden van dien tijd en de blaakende zucht, die de Grieken voor het Schoone
hadden, zegt hij, zo dat zij 'er het betaamlijke zelfs aan opofferden, gaven aan de Kunstenaars van
dien tijd eene gelegenheid om het naakte menschbeeld te bestudeeren, die aan de Modernen mist.
Het groot voordeel, 't welk de Kunstenaars der Oudheid hadden van de leerschoolen der
speelstrijden bij te woonen, heeft men steeds aangedrongen als de reden van hun uitmunten boven
de Hedendaagschen in 't stuk der Beeldhouwkunde. Men verhaalt, dat, behalven de gewoone
oeffeningen in de leerschoolen, allen, die ten oogmerk hadden in de Olympische spelen te strijden,
volgens zekere schikkingen, verpligt waren, zich een jaar openlijk te Elis te oeffenen. De
Beeldhouwers en Schilders vervoegden zich bestendig op die plaatsen, waar zij gelegen-
{==103==} {>>pagina-aanduiding<<}
heid 
hadden om de welgemaaktsten, bevalligsten, en sterksten onder de Grieksche Jeugd, bezig te zien in
die mannelijke spelen, waarin de kracht van ieder spier zich vertoonde, alle onderscheiden
werkingen verrichtte, en waarin het menschelijke ligchaam eene oneindige verscheidenheid van
houdingen aannam. Door het gestaadig betreden van zulk een school alleen, veronderstelt men, dat
de Kunstenaars een bezielder, met de waarheid overeenkomstiger en bevalliger stijl kregen, dan met
mooglijkheid kan ontleend worden uit de beschouwing der fraaie en gehuurde modellen in onze
academien. Te Sparta dansten de Vrouwen, in bijzondere gelegenheiden, naakt. De geschiedenis
vermelt, dat de Wethouderschap te Agrigenten de schoonste Maagden dier Stad, zonder
onderscheid, gebood zich naakt te vertoonen aan een Schilder, ten einde hij in staat mogt wezen om
een Venus te schilderen.’

De Liefde der Grieken moge onze eeuw dus te naakt toeschijnen, zij was echter in den grond liefde
en geene galanterie, zij was natuur en geen kunst. Bij Mosschus, bij Bion, bij
Anacreon, bij 
{==104==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Homerus zelven, is de Liefde waarlijke gewaarwording,
oorspronglijk gevoel, en geen geest, geene enkele nabootsing, zo als bij de meeste Modernen. Hoe
zeer ook gemodelleerd naar de bijzondere begrippen en zeden hunner Eeuw, is de natuur 'er altijd in
gebleven, die bij ons, door zulk eene zucht voor het Schoone niet gedreven en door eene minder
schoone natuur omringd, over 't algemeen door onze zeden en begrippen, en door de verfijningen
der Weelde, 'er uitgeraakt, of ten minsten ten eenenmaal in verminkt is geworden.

Bij de Romeinen vinden wij die natuur niet, welke wij bij de Grieken aantreffen, echter vinden wij
'er natuur, en, bij onze eeuw vergeleken, veel natuur. Zo lang dit Volk de Liefde kende, waren
hunne zeden zo ruuw, zo gestreng, kenden ze zo weinig de kunsten en vermaaken, dat het niet te
verwonderen is, dat ze weinig dachten om de Liefde te bezingen.

Vijf eeuwen bragten ze in deeze gelukkige onwetendheid door, en wij vinden, geduurende dien tijd,
proeven genoeg eener liefde, eener eerbaarheid, die aan een gevoelig hart tot op dit oogenblik de
traanen uit de oogen kan persen. Tot kort voor, en zelfs tot on-
{==105==} {>>pagina-aanduiding<<}
der  de eerste Keizers toe,
zijn deeze voorbeelden nog te vinden. De Liefde van Arria en Petus; de tedere
verkleefdheid van Julia aan Pompeus, welke haar, op het gezicht van het bloedig
gewaad haars Echtgenoots, van schrik doet sterven; de grootheid en Liefde van Portia,
die, dochter van Cato en gemaalin van Brutus, noch de Vrijheid, noch haaren
Echtgenoot overleven kan; en eindelijk, onder Nero zelven nog, het voorbeeld van
Paulina, de Gade van Seneca, die, weigerende na haaren man op aarde te
blijven, zich met hem de aderen doet openen, en, door Nero zelven tot het leven
gedwongen, gelijk onze Nederlandsche Tacitus  Hooft's Tacit. 15de
Jaarb. zegt, sederd luttel jaaren heeft bijgevoegd, met een loffelijk gedenken haars Mans,
draagende aanschijn en leden wit van zulk eene bleekheid, dat het uitwees, dat haar veel van de
leefbaare geesten was afgetogen Van de Eerbaarheid, die eeuwigduurende gezellin der
Liefde, zal ik hier geene voorbeelden behoeven optegeven. De Romeinen bezaten deeze Deugd
eenmaal in eenen hoogen graad. Men herinnere zich slechts, hoe Cato, de Zedenmeester,
een Romein uit de lijst der Raadsheeren schrapte, om dat hij een' kusch aan zijne Vrouw gegeven
had, in de tegenwoordigheid zijner Dochter.. 
{==106==} {>>pagina-aanduiding<<}
 

Inmiddels begon het Zedenbederf reeds met de eerste Keizers. De Romeinen, die eenmaal
hunnen tijd tusschen den ploeg en het slagveld verdeeld hadden, en het land bouwden of
overwinningen behaalden, leerden nu van lieverlee de weelde en haare verwijfdmaakende
vermaaken kennen. Van dit oogenblik week de oude onschuld der zeden. De Minnaaresse was
geene Minnaaresse, de Echtgenoote geene Echtgenoote meer; Augustus was de laatste
Keizer, die het voorbeeld der voorouderlijke eenvouwigheid nog gaf, volgens welke geen Romein
anders gekleed was, dan met een gewaad, door zijne Vrouw of door zijne Dochter gesponnen.
Mooglijk is bij geene Natie de verbastering spoediger en geweldiger geweest. Zie hier het
schrikwekkend tafereel, dat 'er ons Thomas L.c. p. 327. van aanbiedt:

‘De groote ongelijkheid der rangen, de overmaat van rijkdommen, het belagchelijke aan de
hoven der Keizeren aan elke zedelijke gedachte verbonden, en te Rome 
{==107==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de
buitenspoorigheid van groote zielen, even geweldig in het kwaade als in het goede, alles verhaastte
het zedenbederf. Toen had de ondeugd geen' breidel meer. De woede der schouwspelen bragt eene
diepe en laage ongebondenheid in smaak. De Vrouwen bestreeden zich onderling tegen goud eenen
kluchtspeler. Zij vestigden haar hart en haare begeerige oogen op een tooneel, om de beweegingen
van een' Bootsemaker te verzwelgen. Een Fluitspeler slokte voorouderlijke goederen in, en gaf
erfgenaamen aan de nakomelingen van de Scipioos en van de Emiliussen. De ongebondenheid
schroomde de vruchtbaarheid. Men leerde de Natuur bedriegen. De afschuuwlijke kunst van
misdragten te veroorzaaken volmaakte zich. De daaglijks op nieuws ontvlammende driften konden
zich daaglijks op nieuws voldoen, en de Vrouwen, alles moede, van alles walgende, vermeerderden
in Rome de gedrochten van Asien, en lieten haare slaaven ontmannen, om aan de nieuwe grilligheden
eener verbeeldingskracht te voldoen, die door haare vermaaken zelve afgesleten was. Nu waren de
ondeugden sterker dan 
{==108==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de wetten. Men hieldt zich niet meer bezig met de zeden te
verbeteren, maar met de misdaaden te straffen, en somtijds zelfs, als derzelver natuur en aantal de
rechtbanken verschrikte, moest de wet zich, om zo te spreken, met een sluier bedekken, om dat 'er
even zo veel gevaar als schande in zou gelegen hebben, alle de schuldigen gewaar te worden
 De Schrijver brengt, om dit laatste te staaven, bij, dat toen Septimius-Severus op den
troon klom, hij niet minder, dan drie duizend beschuldigingen van Overspel op de rollen vond
aangeschreeven, en hier door verpligt ware van zijn plan, om de zeden te hervormen, af te
zien..’

Het verdient intusschen opgemerkt te worden, dat de voorrang, aan de Vrouwen gegeven, zo wel
als de eerste vermeerdering van haar hoofdsiersel, iets, dat zich bij de meeste Volkeren van den
eigen dag met het zedenbederf afrekent, bij de Romeinen tot den ruuwsten tijdkring hunner zeden
behoore; en de wijze, waarop haar dit beide werd toegestaan, is hier zo edel, dat de Vrouwen 'er
zich met recht op verheffen mogten, indien ze bij de laatere Volken en 
{==109==} {>>pagina-aanduiding<<}
 bij ons dezelfde of
soortgelijk geweest ware. Zij hadden naamlijk ten tijde van Coriolanus Rome gered. Wat de Raad,
wat de Priesters vergeefs poogden, deed de tedere welsprekendheid der Vrouwen. Ze ontwapende
den wrok van Coriolanus; en de Raad, na haar openlijk en plegtig bedankt te hebben, beval aan de
Mannen haar voortaan overal den rang te geven, en stond de Vrouwen zelve toe, een sieraad te
meer bij haar hoofdkapsel te mogen voegen.

Zou het wel te bewonderen zijn, indien wij bij deeze Natie geene Minnedichten aantroffen, dan die
in het eigen gebrek van de onzen deelden, die weinig natuur en veel geest verrieden, waarin meer de
Romein van zijne eeuw, dan wel de Minnaar sprak; zo wij in aanmerking neemen, dat bijna niets tot
ons overgekomen zij, dan 't geen onder Augustus en na hem vervaardigd is? Ondertusschen, gelijk
ik zeide, vinden wij 'er meer natuur dan bij ons, en men zou, om maar iets te noemen, zeer weinig
smaak verraaden, indien men de tederheid der Liefde in het schoone vierde Boek der Eneade niet
natuurlijk en treffend geschilderd vond.

Volgden ze inmiddels de natuur, die ze 
{==110==} {>>pagina-aanduiding<<}
 voor oogen hadden, die ze in hunne zeden daaglijks
zagen? Ik beken, dat ze op de wijze, waarop ze hunne Minnezangen vervaardigden, invloeide; ik
beken, dat de Versen van Ovidius Ik noem hier bepaald Ovidius, om
dat 'er mooglijk van de Latijnsche Dichters, die tot ons overgekomen zijn, niemand is, die meer de
Liefde naar den smaak van zijn' tijd behandeld heeft, dan hij. Liefde is bij hem gewoonlijk grove
wellust, en beminnen louter begeeren. De hoogste gelukzaligheid der Liefde stelt hij in de dierlijke en
onmaatige genieting van dezelve. Tot een voorbeeld moge de geheele tiende Elegie van het 2de
Boek zijner Amor, daar hij de mogelijkheid van meer dan een voorwerp ter zelfder tijd te beminnen
uit zijn eigen geval betoogt, verstrekken. Ik wil 'er alleen de laatste Versen van opgeven:


Saepe ego, lasciuae consumto tempore noctis, 

Utilis, & forti corpore, mane fui. 

Felix, quem Veneris certamina mutua perdunt! 

Di faciant, leti caussa fit ista mei! 

Induat adversis contraria pectora telis 

Miles, & aeternum sanguine nomen emat. 

Quoerat auarus opes; & quoe lassarit arando 

Aequora, periuro naufragus ore bibat. 

At mihi contingat Veneris languescere motu; 

Cum moriar, medium soluar & inter opus: 

Atque aliquis, nostro lacrimans in funere, dicat; 

Conveniens vita mors fuit ista suae.   



Ook vinden wij bij deezen Dichter, waar hij de Liefde bezingt, meer geest dan gevoel, en zijne
toeverachtige versificatie kan dit gebrek zelfs niet in hem verbergen; waarschijnlijk om dat hij in zijne
Versen zich meer naar den smaak zijns tijds geschikt, dan wel de natuur gevoeld, en van dit gevoel
doortrokken, gezongen hebbe. Dus heeft hij aandoeningen pogen uit te drukken, die in zijn hoofd,
en niet in zijn hart, waren. Zo zijne werken zelve dit voor elken Kunstrechter, die het onderscheid
tusschen natuur en kunst gevoelen kan, al niet genoegsaam staafden, zou zijn eigen getuigenis het
doen (Trist. l. 2. v. 347.):


Sed neque me nuptae didicerunt furta magistro: 

Quodque parum novit, nemo docere potest. 

Sic ego delicias, & mollia carmina feci, 

Strinxerit ut nomen fabula nulla meum. 

Nec quisquam est adeo media de plebe maritus, 

Ut dubius vitio sit pater ille meo. 

Crede mihi, mores distant a carmine nostro. 

Vita verecunda est, musa iocosa, mihi. 

Magnaque pars aperum mendax & ficta meorum 

Plus sibi permisit compositore suo. 

Nec liber indicium est animi, sed honesta voluptas, 

Plurima mulcendis auribus apta ferens. 



Ondertusschen verdient het onze opmerking nog, dat Ovidius meer decent in zijne
uitdrukking is, dan veele andere Latijnsche Dichters, wier schriften oneindig onschuldiger, en zelfs,
zo als die van Horatius, de zeden in de hand werken. Baijle, aan wien wij hier
veel verpligt zijn, en die over het Art. Ovide geheel verdient nagelezen te worden, maakt
onder anderen de volgende aanmerking:


‘Les Ecrits d'Amour de ce Poëte sont les plus obscenes, qui nous rostent de l'antiquité. Ce
n'est pas que son y trouve les expressions siles qui se voient dans Catulle, dans
Horace, dans Martial; mais la delicatesse & le choix des tormes dont
Ovide s'est piqué rendent ses ouvrage plus dangereux, puisqu'au reste ils
representent d'une façon intelligible & très élégante toutes les friponneries & toutes les
impuretez les plus lafcives de l'Amour.’

Ik moet hier alleen nog bijvoegen, dat de Franschen Ovidius meer dan eenig ander Dichter
des Oudheid tot hun moddel gekozen hebben, en de aanmerking is lang gemaakt, dat geen Natie
meer esprit, en minder gevoel, in haare Minnedichten vertoont. Alles is daar louter galanterie, en
voor de taal van 't hart treft men 'er die van't vernuft in aan. Kan dit anders bij een Volk, 't welk,
eenmaal door de Weelde bedorven, de Natuur zelve geeuwen doet? Florian, die in alle
zijne Minnezangetjes en Romanzen hier eene uitmuntende uitzondering maakt, merk in de Voorrede
van zijne schoone Estelle aan, dat zijne Landgenooten op den naam van Herder, Veld,
Natuur, zo dra zij ze in een Dichtstuk, aantroffen, in slaap vielen. Wat wonder dat
Fontenelle hun meer behaagt, dan Segrais en soortgelijken, wanneer hij, om
gelezen te worden, de natuur voor de beschaafde en gepolijste zeden zijner eeuw verwisselt en zijne
Herders naar dezelve spreken, en eigentlijk niet beminnen, maar galantiseeren doet? 'er de
duidelijkste 
{==111==} {>>pagina-aanduiding<<}
 kenmerken van vertoonen; echter blijft 'er altijd te veel waare schoone natuur
in, om 
{==112==} {>>pagina-aanduiding<<}
 niet te blijven vraagen, van waar ze aan ideaalen en gewaarwordingen kwamen, die

{==113==} {>>pagina-aanduiding<<}
 hunne eeuw hun zeker niet opgaf. Hadden ze enkel de Liefde van hunnen tijd gezongen,
mooglijk zouden de obsceenste en geestigste plaatsen van Ovidius eerbaar en vol gevoel
te schatten zijn, bij het geen hunne pen voortgebragt zou hebben. Elk kent de schoone Ode van
Horatius aan de Romeinen  Lib. 3. Od. 6.. Hij verwijt hun in dezelve hun
zedenbederf, en welke gedachten moeten wij van het zelve, vooral omtrent de Liefde en de waarde
der Vrouwen, vormen, wanneer wij 'er onder anderen deeze regels in vinden:


Fecunda culpae soecula nuptias 

Primum inquinavere, & genus, & domos: 

Hoc fonte derivata ciades 

Inque patres populumque fluxit. 

Motus doceri gaudet Jonseos 

Matura Virgo, & fingitur artibus: 

Jam nunc & incestos amores 

De tenero meditatur ungui. 


{==114==} {>>pagina-aanduiding<<}


Fraai vinde ik de laatste gedacht bij Reganhac Academ. des Jeux
Floraux. l.c. nagevolgd:


Des danses de l'Asie une jeune Romaine 

Apprend avec ardeur les gestes & les pas. 

Répéte sans rougir une posture obscène, 

Et tâche d'ij plier ses muscles délicats. 

Sa gorge se formait à peine, 

Et l'inceste . . . Son coeur le méditait tout bas. 



Ik verbeelde mij de reden van deeze hunne natuur, en schoonheden, boven hunne eeuw, te vinden in
hunne navolging van de Grieken. Hadden zij de natuur zelve willen volgen, wij zouden in hunne
werken het schoone, dat wij 'er thans nog in bewonderen, niet in aantreffen; maar zij volgden de
Grieken, en de voortbrengselen van deezen droegen het levendigste afdruksel der natuur; zij vonden
daar, als 't ware, eene natuur weder, die lang bij hen verlooren was. zo verstrekte
Homerus aan Virgilius tot Natuur, als ik mij zo uit mag drukken, en
Catullus zelf, hoe zeer zijne Versen in andere opzichten naar de zeden der Romeinen
rieken De eigen Dichter, die zo natuurlijk, zo naïf, zo onschuldig, zo Grieksch, in zijne
Versen op het Muschje van Lesbia is, is zo morsig, zo smaakloos, zo geheel Romein van
zijnen tijd, in de beschrijving, die hij ons (Epigr. 59) van deeze eigen Lesbia, als van
eenen openbaare Lichtekooi, geeft:


Coeli, Lesbia nostra, Lesbia illa, 

Illa Lesbia quam Catullus unam 

Plusquam se, atque suos amavit omnes, 

Nunc in quadriviis & angipertis 

Glubit magnanimos Remoi nepotes. 

, was zodaanig de bewonderaar van 
{==115==} {>>pagina-aanduiding<<}

Sappho, dat hij verscheiden van haare Versen vertaald en nagevolgd heeft, en, zo als
Vossius wil, zijne Clodia ter eere van Sappho, die op het Eiland
Lesbos geboren was, Lesbia genoemd heeft. Geen wonder dus, dat 'er van de Grieksche
schoonheden veel in zijn werk overging.

Deeze gedachte wordt nog waarschijnlijker, wanneer wij een diergelijk wonder bij de herstelling der
fraaie Kunsten in Italiën aantreffen. De Beelden der Oudheid verstrekten aan de nieuwe
Kunstenaars van dien tijd tot Natuur. Eer men met dezelve bekend werd, was alles anti-natuur en
gedrochtelijk. Het menschbeeld, dat hen omringde, kon weinig aanleiding tot een ideaal, of tot eene
gelukkige navolging der schoone natuur geven. Maar van het oogenblik, dat ze met de Kunststukken
der Ouden bekend 
{==116==} {>>pagina-aanduiding<<}
 werden, ging de schoone natuur der Ouden in hunne voortbrengselen
over. Ze voelden de verzwakte menschlijke natuur, die hen omringde, en bragten die meesterlijke
schoonheden in hunne beelden en schilderijen over, welke wij nu nog in de werken van eenen
Michel Angelo bewonderen.

Thans moest ik, naar mijn gemaakt plan, tot de tijden der Ridderschap overgaan; maar dewijl mij de
tijd thans ontlopen is, en deeze brief ook eene behoorlijke lengte heeft, wil ik het tot eenen
volgenden spaaren.

{==117==} {>>pagina-aanduiding<<}

Vierde brief.

Vervolg van de eigen beschouwing. De liefde, ten tijde der ridderschap; onder de
regeering van Philippus Augustus en vervolgens tot aan François I.


De toverachtige tijden der Ridderschap komen het naaste bij die der Bergschotten, in zo ver als de
Liefde bij beiden de bron der edelste daaden was. Hoe zeer de Godsdienst, hoe zeer de zeden en
gewoonten ook verschilden, eene andere drijfveer bragt hetzelfde uitwerksel voort. De zucht om
den Godsdienst te wreeken, en het graf van den Zaligmaaker op de Ongeloovigen te herwinnen, hoe
zeer op zich zelve niets dan eene bijgeloovige, schoon zielverheffende, razernij, liet niet na Helden
voort te 
{==118==} {>>pagina-aanduiding<<}
 brengen De Laffe en Verwijfde was bij de Bergschotten in geen grooter
verachting, dan bij de Vrouwen van deezen tijd. Hier was zelfs de eenigste taal der Liefde, die
aangehoord werd; of liever, de eenige taal, welke men voor die der Liefde erkende; de deugd en
dapperheid, die deeze hartstocht wist voorttebrengen. Koos de Minnaares bij de Bergschotten den
edelen dood voor 't Vaderland van haaren Minnaar, boven zijn leven, in vergetelheid en verachting
doorgebragt; bij de Jongvrouwen ten tijde der Ridderschap belette de hevigste hartstocht niet, dat
zij de tijding, dat heure Minnaars voor de zaak van den Godsdienst of van de Rechtvaardigheid
gesneuveld waren, met meerder vreugd vernamen, dan of men haar berichtte, dat ze zich laf of
minder roemrijk gedragen hadden. Eene kleene aantekening van D'Arnaud kan hier bij
gebragt worden: Alain Chartier parle de quatre dames dont les amants eprouvèrent un
sort différent: le premier fut tué; l'autre prisannier; le troisieme se trouva perdu; le quatrieme
vivoit. Le Poëte fait dire à la dame de celui-ci: ‘Selon la loi d'Amour, je l'aurois mieux
aimé mort que vif.’


Men vergelijke hiermede de menigvuldige plaatsen in Ossian: Waar zijt gij, Zoon mijner
Liefde? Gij vielt, maar gij vielt in uwen roem; uw naam leeft in de gezangen der Barden.,
die in braafheid en moed de Fingals op zij mogen gesteld worden, terwijl zich de Liefde eene niet
minder ede-
{==119==} {>>pagina-aanduiding<<}
le  hartstocht vertoonde, waar ze aan den Godsdienst verbonden was, dan daar
ze met de Liefde des Vaderlands hand aan hand wandelde. Pour Dieu & m'Amie, was de
zinspreuk eens Ridders van dien tijd, en, naar zijne begrippen, ontzag hij geene gevaaren om zijne
verkleefdheid aan beiden te staaven.

Mooglijk vertoont zich de Natuur en de Liefde nergens tederer dan hier. Deeze tijdkring is het
geliefdste wandelperk van den Dichter en indien hij zacht en roerend wil zijn, indien hij den naïven
Minnezang bemint, zal hij het aan de hand der onschuld menigwerf bewogen betreden. Alles is hier
voor ons romanesk Il faut avouer (zegt Voltaire in zijne Hist. des Croisades)
quand en lit l'Histoire de ces tems, que ceux qui ont imaginé des Romans de Chévallerie,
n'ont gueres pu aller par leur imagination au de la de cè que fournit ici la verité. De tijden der
Ridderschap ontsluiten een ruim veld voor den Dichter. Zeden, gewoonten, sieraaden, alles werkt
hier de Kunst in de hand, en geeft de Genie gelegenheid om zich op de bevalligste wijze in alle haare
kracht te vertoonen. Vooral zou de Tooneeldichter hier gelukkig kunnen inoogsten. Ik herinner mij
niet, dat onze Dichters veel aan deeze tijden verpligt zijn. Ondertusschen kunnen de Zaïre van
Voltaire en de Adele de Ponthieu van St. Marc aantoonen, welke partij hier
van te trekken ware., zeker niet geheel 
{==120==} {>>pagina-aanduiding<<}
 tot onze eer. Intusschen zou men moeite
hebben, om elders zo veel goede trouw en standvastigheid, zo veel ongekunstelde eerbaarheid en
waare kieschheid te vinden, dan in deeze toverachtige tijden.

Een Ridder, die zijn woord gebroken had, was de schandvlek van zijn geslacht, en eene
afwezendheid van jaaren kon geen inbreuk op de getrouwheid der Gelieven maaken. Zij zagen
elkander dikwerf verouderd weder, maar wat zij eens voor elkander geweest waren, waren ze nog,
en hadden, onder vreemde en verschillende hemelen, nimmer een oogenblik opgehouden het in den
volsten zin te zijn Zie hier het getuigenis dat Thomas 'er van geeft: Alors la
fidèlité se méloit au courage; l'amour étoét inséparable de l'honneur. Les Femmes fières de
leur empire, & le tenant des mains de la vertu, s'honoraient des grander actions de leurs
Amans & partageoient les passions nobles qu'elles inspiroient. Un choix honteux les ont
flètries. Le sentiment ne se présentoit qu'avec la gloire; & par tout les moeurs respiroient je
ne scais quoi de sier, d'héroïque & de tendre. Jamais peut-être la beauté n'exerca un empire
si puissant & si doux. De la ces passions si lonques que notre legerete, nos moeurs, nos petites
faiblesses, notre futeur de courir sans cesse après des espérances & des desins, notre ennui
qui nous tourmente & qui se fatigui à chercher de l'agitation sans plaisir & du mouvement
sans but, ont peine a concevoir & tournent tous les jours en ridicule sur nos theatres, dans
nos conversations & dans nos livres: mais il n'en est pas moint vrai que ces passoins, noutries
par les années. & irritées par les abstacles, ou le respect éloignoit l'espérance, ou l'amour,
vivant de sacrifices, s'immoloit sans cesse a l'honneur, renforçoient dans les deux sexes les
caracteres & les ames; donnoient plus d'energie à l'un, plus d'elevation à l'autre,
changeoient les hommes en héros & inspiroient aux femmes une fièrté qui ne noit point à la
vertu.. 
{==121==} {>>pagina-aanduiding<<}


Tot een kleen voorbeeld kunnen hier de volgende Versen van dien tijd verstrekken. Ze zijn
van eenen Henri de Soissons, die den Heiligen Lodewijk naar het Oosten gevolgd, en
daar krijgsgevangen gemaakt was:


Bien m'a Amours éprouvé en Surie, 

Et en Egypte, où je fus mené pris. 

Si que je fus en grand paour de ma vie, 

Et thacun jour cuidai bien estre occis. 

Mais pout tout ce, mon coeur ne s'est parti, 
{==122==} {>>pagina-aanduiding<<}


Ne desevré de ma douce ennemie; 

Ne en France pour ma grand maladie, 

Quand je cuidai de ma goute mourir; 

Ne se pouvoit de mon coeur d'elle partir. 



Ook hier vinden wij nog geene decente taal, dewijl het hart onschuldig en de gedachten zelven altijd
decent waren; geen enkelen trek van geest of kunst; maar des te meer gevoel des harten, eenvouwig
en warm uitgebragt. Zij, die geneigd zijn om de Liefde van deezen tijd profaan te vinden, vergeten,
dat zij dezelve uit de achtiende eeuw beschouwen. In dien tijd was ze zeker niet profaan. De
begrippen der eeuw bragten dit mede; Liefde en Godsdienst waren bij hun één; de eerste was in hun
hart genoeg gezuiverd om deeze verbindtenisse te gedoogen, en alle die laage en verachtelijke
denkbeelden, welke in onze ziel geboren worden, wanneer onze beschaafdere Eeuw de Liefde
hoort noemen, kenden ze niet, of zo zij ze kenden, zou de bloote naam der Liefde dezelve uit hun
hart verdreven hebben. Om u een volledig begrip van de opvoeding en den geest deezer tijden te
geven, zoude ik mij getroosten moeten een uittrekzel van het groote werk van den Heer De Ste
Palaije te maken; doch 
{==123==} {>>pagina-aanduiding<<}
 dewijl dit al te uitvoerig voor mijn tegenwoordig bestek is, wil
ik 'er u liever heen wijzen, en mij thans vergenoegen met het korter tafereel, dat 'er ons
D'Arnoud Zie de Voorrede voor zijnen Faijel., die uit de eigen
bron geschept heeft, van geeft. Gij zult 'er genoeg uit zien kunnen dat de meeste beschuldigingen, die
men van den kant van den Godsdienst en van de Zeden gewoon is tegen deeze instelling aan te
voeren, uit onkunde haaren oorsprong trekken.

De geheele opvoeding van eenen aanstaanden Ridder was naar de verheven gevoelens en daaden,
die men eenmaal van hem verwachtte, ingericht. Elk, die men tot deeze eer op wilde leiden, werd op
zijn zevende jaar aan de handen der Vrouwen onttrokken, en de krijgskundige oeffeningen kwamen
in het ontwerp zijner opvoeding te staade; indien zijne ouders, min door het geluk bedeeld, hem
geenen onderstand konden beschikken, plaatste men hem bij deezen of geenen Baanderheer, welke
ieder eene soort van kleine hofhouding hielden, en hier leerde hij dienen, om naderhand van het recht
van te beveelen een des te beter gebruik te kunnen maaken. 
{==124==} {>>pagina-aanduiding<<}


Het jonge kind begon met de verrichtingen van Paadje waar te nemen; de eerste lessen, die
men hetzelve gaf, bestonden in l'amour de Dieu & des Dames Wanneer men over de
waarde van gezegden uit deezen tijd niet onrechtvaardig oordeelen wil moet men vooral in 't oog
houden, dat deeze beide liefden zodaanig verbonden waren, dat eene vrouw waardig op te passen,
en vroom te zijn, vol maakt het zelfde betekende. In dien zin geloofde men, dat de Minnaar, qui
entendoit à loyaament servir und Dame zalig wierd.. 't Is dus niet te verwonderen, dat een
Ridder van dien tijd, van zijne jeugd af aan met zulke gevoelens doortrokken, te gelijk hoflijk en
vroom ware. De Leerling koos in zijne gedachten deeze of geene Dame, welke niet naliet een
wonder van Schoonheid en Deugd te zijn, en tot haar betrok hij, even als tot de Godheid, alle zijne
gedachten, alle zijne daaden. Men zal over deeze buitenspoorige ontheiliging lagchen, ondertusschen
moet men toestaan, dat de eenvouwigheid van zeden en de kieschheid van gevoel zeer veel bij
deeze zuivere intellectueele Liefde wonnen. Van hier de Fransche hoflijkheid, welke in het vervolg
met de 
{==125==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Arabische Galanterie De Heer D'Arnaud doelt hier waarschijnlijk
op de Mooren, die een gedeelte hunner zeden, bij hunne inrukking in Spanje, aan deeze Natie, en
door haar, vervolgens aan Europa mededeelden. Thomas is van een ander gevoelen. Hij
beweert, dat ons de zogenaamde galanterie niet uit het Zuiden, maar uit het Noorden aangewaaid is,
en wil, dat wij dezelve aan de Barbaaren, die, bij den val van het Keizerrijk, Europa overstroomden,
verpligt zijn. Jamais peut-être (dit zijn zijne woorden l.c.p. 344.) Il n'y eut de revolution plus
singulière. Ce furent des sauvages qui portèrent avec les embrasemens & les ruines, l'esprit
de galanterie qui règne encore aujourd'hui en Europe: & le systéme qui nous a fait un principe
d'honneur de regarder les femmes comme souveraines, systéme qui a eu tant d'influence,
nous est venu des bords de la mer Baltique & des forêts du nord. Ik verschil hier van beiden.
Onze zeden en gewoonten met opzicht tot de Vrouwen hebben zeker niets gemeens met de tijden,
daar en D'Arnaud, en Thomas van spreken. De naamen hebben wij mooglijk
behouden, maar van de zaaken zelve is ons geene schaduw meer bij gebleven. Het geen men thans
Galanterie noemt, heeft zijn eerste aanwezen ontvangen onder de regeering van François
I, en draagt waarlijk ook genoegzaame kenmerken, dat het een' zo bedorven oorsprong gehad
heeft, als hieromtrent het Hof van dien anders verdienstelijken Koning was. Wij zullen dit op zijn
plaats nader zien. in een gesmolten, 
{==126==} {>>pagina-aanduiding<<}
 een karakter van tederheid, van opgeruimdheid en
van behaaglijkheid vormde, daar onze metaphijsische Bel-esprit en het zedenbederf tot de geringste
spooren toe van hebben doen verdwijnen.

De Jongeling klom uit den stand van Paadje tot dien van Schildknaap. Deezen waren in verscheiden
klassen verdeeld; zij dienden aan tafel, sneden het vleesch voor, zorgden voor de Paarden, hadden
het opzicht over de schikking der vertrekken, namen, even als de Jongvrouwen, de pligten van het
Kasteel waar, hielden den stijgbeugel voor hunnen Meester, en hadden deszelfs wapenen onder
hunne verzorging. Eene zedige ingetogenheid, gehuuwd aan uitsteekende behendigheid, werd, met
de kundigheden in den krijgsdienst, voor hunne voornaamste verdienste gerekend.

Eindelijk was de ouderdom van twintig jaaren het tijdstip, waarin de Schildknaap tot Ridder werd
aangenomen. Het geheele toestel, hier toe gebruikt, had zijne betrekking weder even zeer tot den
Godsdienst als tot de Liefde. Vastendagen, gebeden, een wit gewaad, eene oprechte belijdenis van
alle zijne gebreken, verscheiden Leerredenen, met Godvrucht aangehoord; zie daar de 
{==127==} {>>pagina-aanduiding<<}

voorbereidselen tot deeze plegtigheid. De Aannemeling trad vervolgens in de Kerk, en naderde, met
den degen in een Sjerp om den hals gebonden, het Altaar. De Priester zegende den degen, en hing
hem dan weder aan den hals des nieuwen Ridders, welke met gevouwen handen op de knieën ging
liggen voor hem, of haar, die hem wapenen moest. Na dat men hem in dien toestand had doen
zweeren, beijverden zich de Vrouwen of Jongvrouwen om hem met alle de uitwendige kentekenen
der Ridderschap te versieren, en eindigden met hem den degen te omgorden. Nu sloeg hem de Heer
of Vorst tot Ridder, door hem met het plat van zijnen blooten degen drie slagen op den schouder of
hals te geven, onder het uitspreken van deeze of soortgelijke woorden: In den naam van God, van
St. Michel en van St. George, maak ik u Ridder. Wees eerzaam, stoutmoedig en vroom
 Soyez preux, hardi, & loyal.. Na deeze plegtigheid ontving hij den helm, de speer, en
het schild, en hij beklom een Paard, 't welk altijd een Hengst moest zijn, zonder zich van den
stijgbeugel te bedienen, terwijl hem het volk met openlijke toejuichingen omringde. 

{==128==} {>>pagina-aanduiding<<}

Welk eene verwonderenswaardige bron van lessen ontslooten deeze inrichtingen der
Ridderschap niet Onbegrijplijk is het, dat de eigen D'Arnaud, die hier en op
tallooze plaatsen zo ruimschoots in den lof deezer instellinge uitweidt, zich zelven in de nooten onder
zijnen Sire de Crequi zodanig tegenspreekt. Wie zou onder anderen van den Lofredenaar der
Ridderschap deeze woorden verwachten: Par une suite d'idées grossières, dignes d'un siècle
ignorant, la Chevalerie osoit se couvrir du voile respectueux de la Religion?! Weduwen en
Weezen, zelfs ten koste van zijn leven, voor te staan; de verdrukte onschuld openlijk te beschermen;
de zaak der Vrouwen te omhelzen; de rechten van den Godsdienst te ondersteunen; in een woord;
hen allen te bestrijden, welke vijanden van het recht en van de waarheid scheenen te zijn; zie daar
het kort begrip van pligten, welken men den Ridderen voorschreef. Zij ijverden voor de Deugd en
voor alle beminlijke zeden; hun grootste eertijtel was openlijk voor den Minnaar eener waardige
Jongvrouwe bekend te staan Ze noemden zich: esclave, serviteur ou servant d'amour de
la Dame telle., en hunne edelste belooning het recht van na de behaalde 
{==129==} {>>pagina-aanduiding<<}
 overwinning
een' kusch te mogen geven aan de Vrouw, wier handen hun den prijs aanboden.

Nog eene aanmerking!

Mooglijk zal de lof, aan deezen tijd door ons toegekend, vreemd schijnen aan hun, wier gantsche
belezenheid over dit onderwerp zich tot de Histoire Litteraire des Troubadours van
Millot bepaalt.Deeze Schrijver denkt Zie zijn Discours préliminaire, daar hij
van zegt: j'en prends sur moi toutes les fautes, parce que je l'ai tiré de mes propres
observations. Avertissement. p. 12. minder gunstig over de Ridderschap en over derzelver
invloed op de zeden. 't Zou mij te lang ophouden, indien ik hem hier wederleggen wilde, hoe
gemaklijk zich dit anders ook doen liet. Ik wil u dus alleen eenige weinige aanmerkingen aanbieden,
die u, bij het onderzoek der overige werken, welke dit onderwerp behandelen, genoeg in staat zullen
stellen, om dit zonder mij te doen.

Millot's hoofddoel is geweest, om de zeden van onze eeuw ten koste van die der
voorgaanden te doen schitteren La se trouve la preuve complette d'une vérité, dont
nous avons toujours été convaincus, malgré toutes les declamations, qui la contredisent; Que
les moeurs du bon vieux temps, comme on l'appelle avec complaisance, de ce tems heroëque
de Chevalerie, ne méritent point nos regrets, pag. 41.. 

{==130==} {>>pagina-aanduiding<<}

Overal volgt hij na; zelden neemt hij de moeite van zelf te denken Een enkel
voorbeeld zal hier genoeg zijn. Zo schrijft hij Pelloutier Hist. des Celtes na, dat alle de
volkeren, eenmaal bijna door geheel Europa verpreid, onder den naam van Celten bekend waren,
en dat de Germaanen, de Scandinaviers, en zelfs de Scythen hier onder behoorden; men gelooft
dit thans niet meer. On sait aujourd'hui (zegt Mirabeau Monarch. Pruss. T. I.) que les
Celtes n'étoiént pas un seul & même peuple répondu dans l'Europe presque entiere, comme
l'a pretendu le favant Pelloutier, & qu'ils ne formoient que les habitans des Gaules, si l'on y
ajcute les colonies celtiques, qui en sartirent dès la premiere antiquité. Schoepflir. (Alfatia
illustrata pag. 109 - 120, & sur tout Vindiciae Celticae) l'a démontré, autant du moins que ces
sortes de choses sont susceptibles de t'ecre..

Vaak toont hij geheel aan den schijn te blijven hangen. Zo zal hij het, bij voorbeeld, als eene
beschuldiging tegen den goeden ouden tijd, zo als de Franschen hem noemen, opgeven, dat de
ondeugden toen 
{==131==} {>>pagina-aanduiding<<}
 onder minder eerlijke voorwendsels en gedaanten verscheenen, dan thans
 Les mêmes vices qu'aujourd'hui moins déguisés sous d'honnêtes apparences, pag.
38. Zou men hier niet in de gedachte komen, dat het meer op den schijn dan op het zijn aankomt?
Indien de beschuldiging juist omgekeerd ware, zouden wij 'er bij winnen., iets, dat de beste
Zedenschrijvers eenpaarig als den hoogsten graad van ons zedenbederf aanmerken. De ondeugd
een bevallig of eerlijk masker te verleenen, is haar openlijk vrijgeleide te geven.

Eenmaal ingenomen met zijn plan om de zeden van onzen tijd te bewierooken, zoekt hij, waar de
braafheid en oprechtheid der Ouden in de oogen springt, altijd met angst en geest naar eene reden,
die hun minder eer aandoet Zo vindt hij de oorzaak dier oprechtheid, zo beminlijk en
kostbaar in elk Schrijver, maar vooral in den Dichter, welke de Troubadours, waar ze de gebreken
van hunnen tijd gispten, geen onderscheid tusschen rang en vermogen deed maaken; die hen de
Ondeugd, ook op den troon, deed aantasten; niet in de onschuld en ongeveinsdheid van hun hart,
maar in redenen, die even ver gezogt als geestig zijn. Hoor hem hier: Cependant la plupart,
quoique peu désintéresses & même avides, perdent quelquefois toute retenue, jusqu'à ne rien
ménager, pas même leurs protecteurs. Comment expliquer ce phénomène? Zie hier zijne
oplossing: C'est que les hommes conservoient encore la vigueur de caractère qu'ils tiennent de
la nature (geen geringe lof!) & que la politesse a enervéé autant qu'adoucie (Zulk eene
verzachting is duur gekocht - zij is die des doods en heeft luttel waarde.) C'est que les Cours
protégeoient sans assujettir: la grandeur y étaloit plus de magnificence que de pouvoir: elle
cherchoit à s'attirer des partisans & ne pouvoit faire des esclaves: elle descendoit par la
familiarité au niveau des inferieurs & des sujets, de peur qu'ils ne s'élevassent contre elle par
leur sierté. De schrijver had vergeten, dat hij eenige bladzijden vroeger gezegd had: On y voit (bij
de Troubadours naamlijk) cette franchise male & agreste, que rien n'empêche de s'exprimer
librement & sur les personnes & sur les choses; qui censure les princes comme les particuliers,
sans paroitre douter des égards de la bienséance, encore moins de la politesse moderne. En
wat laager: Il y avoit déjà, surtout parmi les poëtes, de vils courtisans accoutumés au ton de la
servitude & mendiant par les bassesses de la fiatterie le paijement honteux des plumes
vénales. Hoe dit alles saamen hangt zie ik niet!. 

{==132==} {>>pagina-aanduiding<<}

Bijna overal gebruikt hij het woord Amour in den zin van onze Eeuw. Dan zeker kan hij veel
tegen die tijden inbrengen. De goede trouwe vorderde echter, dat hij het 
{==133==} {>>pagina-aanduiding<<}
 in den zin van de
tijden der Ridderschap nam. En nog moet hij telkens, in weerwil van zich zelven, belijden, dat 'er
toen veel reinheid en edelheid in deeze hartstocht was. Ook schijnt hij het als een gebrek
aantemerken, dat men in de Minnezangen van dien tijd zo weinig geestige wendigen vindt
 Hoor hem hier weêr zelf spreken; hij zegt voor elk bevoegd Rechter meer voor ons
gevoelen, dan wij zouden kunnen doen: Ce ne sont presque jamais de ces pensées ingénieuses,
de ces tours sins & étudiés, de ces élégans madrigaux, ou se peignent les agrémens de l'esprit,
plutot que les transports de la passion. L'amour y est exprimé tantét avec energie, tantôt
avec une simplicité naïve & touchante. Welk een lof! Alle de eerste aartigheden keuren alle
Kunstrichters eenparig af, als de natuur van het minnedicht volkomen wegstommelende! Wij zullen
dit op zijn' tijd nader zien.

Voeg hier eindelijk nog bij, dat men, om juist te oordeelen over het nut of nadeel, dat de
Ridderschap aan de zeden toegebrag heeft, den tijd in aanmerking moet nemen, welke deeze
instelling voorging, en zich zelven vraagen: hoe waren de zeden toen de Ridderschap een' aanvang
nam? hoe waren ze toen deeze instelling in haaren vollen bloei was? Millot zelf zegt van
den tijd, 
{==134==} {>>pagina-aanduiding<<}
 die de Ridderschap voorging Pag. 62.: l'Histoire ne counoit rien
de plus affreux que les deux siècles antérieurs à cette époque. Waarom hier de verbaazende
verbetering niet gevoeld, welke de Ridderschap aanbragt? - Waarom ze niet opgegeven? Neen!
men vindt hier voor eenige gebreken, die van den voorigen tijd nog overgebleven waren, die dikwerf
enkel onkunde, en geen gebrek van 't hart ter waereld, tot oorsprong hadden, zorgvuldig aangestipt,
op rekening van de Ridderschap gezet, en dan met onze beste zijde in vergelijking gesteld; zonder
onze meerdere kundigheden, ons grooter licht in aanmerking te nemen; zonder zelfs te onderzoeken
of onze blinkende deugden niet vaak gemaskerde ondeugden zijn. 't Was echter natuurlijk, dat 'er
nog iets van de voorige barbaarschheid over moest blijven! De Ridderschap had veel gedaan,
mooglijk meer, dan men van eenige menschelijke instelling verwachten kon. Behalven de verbetering
der zeden van dien tijd, hebben haare overblijfselen de volgende verbastering nog zeer lang
tegengehouden, en, 't geen aanmerkingswaardig is, zo lang 'er nog een 
{==135==} {>>pagina-aanduiding<<}
 zweem van den
geest deezer instelling overig bleef, heeft die verbastering nimmer haar toppunt kunnen bereiken
 L'Esprit de Chevalerie avoit longtemps survécu aux usages, aux loix, aux
institutions, aux genre de gouvernement même qui l'avoit fait naitre. On ne peut douter que
cet esprit n'ait prolongé les moeurs. Thomas Essai sur les Femmes. p. 446..

Meer zal ik hier niet bijvoegen. Tegen eenen Millot zou Thomas alleen
genoegzaam opwegen; maar bijna alle Schrijvers zijn van een ander gevoelen. Zelfs vinde ik in den
oordeelkundigen, en de waarheid zo zeer beminnenden, Mirabeau, die zeker geen vleier
is, eenen nieuwen Lofredenaar van den goeden ouden tijd. Aux temps chevaleresques
quoi de plus renommé que la courtoisie des Chevaliers François? Egalement éloignée de la
licence effrénée & de la timidité farouche, c'est, dit très bien M. Schwab, une
franchise honnête, qui, le charme du commerce de la vie, reprime les passions & l'humeur
insociable, donné un nouveaux prix a l'elege, émousse la pointe du reproche, embellit les
actes de bienfaisance, en les faisant regarder comme un soulagement qu'on procure a son
propré coeur, rapproche les classes inférieures des superieures & semble rétablir l'égalité
naturelle entre les hommes. De la Monarch. Pruss. Tom. I.. 

{==136==} {>>pagina-aanduiding<<}

Ons bestek duldt niet, dat wij ons bij deeze beminlijke tijden en zeden langer ophouden. Ik
worde echter gedrongen, u de volgende schoone Versen van Saint Marc
 Oeuvres de Monsieur De St. Marc Epit. I. over dit onderwerp vooraf nog
op te geven:


Que sont-ils devenus ces jours, ces heureux jours, 

Ou jamais sans la Gloire on ne vit les Amours? 

Ou, toujours plus epris, en la voyant plus belle, 

Ils devançoient le char de la sière Immortelle, 

Et, parés des bienfaits qu'ils en avoient reçus, 

Retournoient triomphans à la Cour de Venus? 

La jeune Amante, alors, loin d'une folle ivresse, 

Pouvoit s'enorgueillir du beau nom de Maitresse: 

Son exemple guidoit au chemin des vertus, 

Les soins pour la charmer devenoient superflus, 

Malgré tous les attraits des roses du bel age, 

Si l'Amant ne joignoit au plus fidéle hommage, 

A la noble franchise, a l'intrépidité, 

L'Amour de la Patrie & de l'humanité. 

L'Amant se transformoit en Héros indomptable: 

Désarmé, le Héros ne savoit qu'être aimable. 

Quand l'honneur l'appeloit, l'amour armoit son bras,  

Et du sein des plaisirs l'envoyoit aux combats. 

Au moment de frapper, sa fougueuse vaillance 

De l'objet adoré regrettoit la présence. 

Hélas, s'écrioit-il, que ne puis-je, à ses yeux, 

Mériter aujourd'hui de lui plaire encore mieux! 
{==137==} {>>pagina-aanduiding<<}


La Victoire bientôt, récompensoit son zèle, 

Ou, tombant avec gloire, il expiroit fidèle. 

Ce n'étoit point assez pour ces braves Guerriers 

D'Offrir à leur pais quelques sanglans lauriers. 

A l'appareil des camps, aux palmes de Bellone, 

Du Citoyen utile unissant la Couronne, 

Ces Guerriers généreux, a l'ombre de la paix, 

Consacroient leur loisir, en versant des bienfaits. 



Naauwlijks raakten de verheven begrippen, die de tijden der Ridderschap aan de Liefde verbonden
hadden, aan 't verflaauwen, of deeze hartstocht week van oogenblik tot oogenblik van haare waare
bestemming af. Men begon allengs Liefde te noemen, wat geen Liefde was, en zij, die tot daar toe
aan het rechtschapen hart tot drijfveer, om beter, grooter en edeler te worden, verstrekt had, werd
nu verwisseld, voor eene hersenschim, die tot indolentie en nutteloosheid vervoerde, bij sommigen;
bij anderen, voor eene laage drift, die verachtlijk maakte, en zich der Deugd tot vijandinne stelde.
Wij zullen hier Frankrijk tot voorbeeld kiezen, zo om dat deeze Natie altijd het meeste zwak voor
Minnedichters gehad heeft, en ons dus veele oude stukjes van dezelve zijn overgebleven; als om dat
men zich eenmaal, met hoe veel recht thans, moogt gij zelf beoor-
{==138==} {>>pagina-aanduiding<<}
deelen,  dit Volk hier als
een model voorgesteld heeft.

Tot onder de regeering van Philippus Augustus kan men, uit de verschillende Romans en
Dichtstukjes, die ons van dien tijd overig zijn, nog zichtbaare bewijzen zien, dat men de waare
Liefde kende. Hoe zeer ook hier en daar aan andere nevensbegrippen verbonden, bleef ze nog altijd
dat hoflijke en eerbiedige behouden, dat haar de instellingen der Ridderschap in gedrukt hadden
 La Chevalerie commençoit a s'eteindre dans l'Europe, mais elle avoit laisse une
teinte de galanterie Romanesque dans les moeurs, qui de la passoit aux ouvrages
d'imagination. On faisoit donc beaucoup de vers, qui exprimoient des passions vraies ou
feintes, mais toujours respectueuses & tendres. Et comme en France ou des nobles Oisifs
passoient leur vie a combattre, on peignoit presque toujours l'amour sous l'idée de conquête;
en Italie au dominoit des idées d'un autre genre, on faisoit sans cesse de l'amour une
adoration, ou un culte. Zo waar is het, dat men de zeden en gewoonten van een volk grondig moet
kennen, eer men zich vermeeten moet het zelve van Romaneskheid of Profaniteit te
beschuldigen.. Echter begon het bederf zich aan te kondigen. Een der beroemdste Dich-
{==139==} {>>pagina-aanduiding<<}
ters
 van dien tijd, Chretien de Troijes Zie hier het getuigenis, dat een
Huon de Merry, die een groote dertig jaar na hem bloeide, van deezen Dichter, zo wel als
van deszelfs tijdgenoot, Raoul de Houdan, aflegt:


Lesdits Raoul & Chrestien; 

Oncque bouche de Chrestien, 

Ne dit si bien, comme ils disoient. 



Hem worden de vijf volgende Romans, toegeschreven: Le Roman de Graal, de la Table-ronde, du
Chevaller au Lion, du Chevalier a l'épée, & du Perceval. Zie Massieu Histoir. de la
Poesie Franc. pag. 131. Mervesin, Fauchet, Millot en anderen. beklaagt zich reeds
over de wijze, op welke men in zijn' tijd begon te beminnen:


Or est Amour tourné en Fable, 

Pour ce que cils qui rien ne sentent, 

Disent qu'ils aiment, & ils mentent. 



Terwijl Jean Monoit d'Arras nog eene Liefde bezong, die op standvastigheid en
getrouwheid gegrond was:


Qui aime sans tricherie 

Ne pense n'a trois n'a deux; 

D'une seule est désireux, 

Cil que Foyal amour lie 

Ne voudroit d'autre avoir mie. 


{==140==} {>>pagina-aanduiding<<}


begonden de Vrouwen van dien tijd reeds zo ver van haare voorige deugd en waarde
aftewijken, dat zekere Guillebert de Berneville op eenen geheel anderen toon over de
Liefde begon te moraliseeren:


Nul ne se peut avancer 

En amour, fort par mentir; 

Et qui mieux sçait s'en aider, 

Plutôt en a son plaisir. 



En Robert de Marberolles gaat nog verder:


Mort est Amours, mort sont cils qui aimoient,  

Les faux amans l'ont fait du tout faillir. 



Hij belijdt, dat hij enkel tedere Liedjes vervaardigde uit gewoonte, dat hij voor 't overige niet bemint
en nimmer beminnen zal, dewijl 'er geene waare Liefde meer op aarde is.

De aanmerking van Massieu is hier juist L.c. p. 147.. Er waren toen, zegt
hij, geen Dichters, geen Rijmelaars zelfs, die hunne waare of verzonnen Liefde niet zongen. Het
voorbeeld der Grooten sleepte het geheele Koningrijk mede. Wie geen Minnaares bezat, schiep 'er
zich een in zijne verbeelding, 
{==141==} {>>pagina-aanduiding<<}
 en deeze moest altijd wreed zijn, ten einde hunne stukken met
klagten, met verwijtingen, met traanen en met zuchten te kunnen vervullen. Kerkers, Ketenen,
Lijdingen en Martelaarschap maakten hunne vrolijkste plekjes uit. Het voorbeeld, daar
Massieu hier op doelt, was dat van Thibaud, Comte de Champagne,
zeer bekend door zijne Versen, en een der eersten, die in den vijfden kruistocht 1199, afgekondigd
door Innocentius de III., zich onder den gewijden Standaard schikte. Zijne
Liefde voor de Koningin Blanche, Moeder van den Heiligen Lodewijk, deed
hem zijne Liedjes vervaardigen. Fauchet Des anciens Poëtes François, l. 2. p.
117. De reden hiervan schijnt mij te zijn, dat Fauchet de liefde van Thibaut voor
Blanche meer beoordeeld heeft uit eene oude Cronijk, die dezelve verhaalde, en vol
gevoel geschreven is, dan wel uit de Liedjes van dien Dichter zelve. Indien Thibaut in de
daad bemind had, zo als die Cronijk het vermelt, zouden zijne minnezangetjes, onder alle mogelijke
andere gebreken, zeker geen gebrek aan gevoel en natuur gehad hebben. Ik ben verzekerd, dat gij
hier de schoone passage uit Fauchet, daar ik op doel, met veel vermaak lezen zult. Hier is
ze: A cette besogne (ce sont les mots de la grande Chronique) éloit la Roine Blanche, laquelle
dit au Comte, qu'il ne devoit prendre les armes contre le Roi son fils, & se devoit souvenir
qu'il l'étoit allé secourir jusques en sa Terre, quand les Barens le vinrent guerroyer. Le Comte
regarda la Roine, qui tant étoit belle & sage; de sorte que tout ébahi de sa grande beauté, il
lui répondit: Par ma foi, Madame! mon coeur, mon corps & toute ma Terre est à votre
commandement. Ne n'est rien qui vous put plaire, que ne fisse volontiers: jamais, si Dieu
pluit, contre vous ni les votres je n'irai. D'illec se partit tout pensis & lui venoit souvent en
remembrance le doux regard de la Roine & sa belle contenance. Lors si entroit en fon coeur la
douceur amoureuse. Mais quand il lui souvenoit qu'elle étoit si haute Dame & de si bonne
renommée, & ne sa bonne vie & nette, qu'il n'en pourroit ja jouir, si muoit sa douce pensée
amoureuse en grande tristesse. Et pour ce que profondes pensées engendrent melancholies, il
lui fut dit d'aucuns sages hommes, qu'il s'èstudiait en beaux sons, & doux chants
d'instruments; & si fit il: car il fit les plus belles chançons, & les plus délitables & melodieuse,
qui onques fussent oijes en chançons ne en instruments, & les fit escrire en sa salle à Provins,
& en celle de Troijes. Et sont appellées les chançons au Roi de Navarre. ‘Varielas
beoordeelt de minnezangen van Thibaut beter, om dat hij zijne liefde voor
Blanche meer kende, en zeer overtuigd was, dat ze reeds merkelijk in het gebrek van dien
tijd deelde. Dus drukt hij zich hieromtrent uit: Soit qu'il eut autant de présomption que d'amour;
soit que sa passion eut d'abord dégénéré en folie; soit qu'il fut prévenu de l'opinion que le
secret empireroit plutôt sa maladie que de la guérir; ou qu'a la fin la vertu de la Reine l'eut
réduit au désespoir; non seulement il ne se mit point en peine de cacher le feu qui le
confumoit; mais il affecta même de le découvrir par toutes les voyes, que l'extravagance la
plus pitoyable pouvoit suggérer à un homme de sa qualité. prijst ze; 
{==142==} {>>pagina-aanduiding<<}
 maar
Varillas Minorité de S. Louis. Om het oordeel van Varillas te
bevestigen, kan het volgend couplet van Thibaut, daar hij zich over de Liefde verklaart,
verstrekken. Zie 'er teffens uit waar meer sentiment in zij, in de beschrijving van de aangehaalde
Cronijk, of in de versen van de Minnaar zelven:


Moult me scut bien éprendre & allumer, 

Par biau parler & accointement rire. 

Nul ne l'oirroit si doucement parler, 

Qui ne cuidât de s'amour étre sire. 

Parbleu, Amour, ce vous ose bien dire; 

On vous doit bien servir & honorer, 

Mais on s'y peut bien d'un peu trop fier. 

 denkt 'er minder 
{==143==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gunstig over. Zie
hier zijne woorden: ‘Il composa des Chansons amouteuses, où il y avoït plus d'esprit que
d'elegance.’ En in de daad de aanmerking van Varillas is hier gedeeltelijk meer waar,
dan die van Fauchet, en zij zou geheel waar zijn, indien hij, voor élegance, sentiment
geschreven 
{==144==} {>>pagina-aanduiding<<}
 had. Let hier ondertusschen op twee dingen. Voor eerst, dat naar maate men de
waare Liefde meer uit het oog verloor, 'er in de Minnezangen meer geest en minder gevoel
bespeurd wordt. Eerst gevoelde men en men zong; nu gevoelde men niet en men zong echter. Het
verstand poogde de plaats van het hart te bekleden en de koelheid der gewaarwording door de
vlugheid van geest te vergoeden; on mit, zo als Thomas zegt, l'expression du Sentiment
a la place du Sentiment même. Ten anderen, dat men thans over indecentie in de uitdrukkingen
begon te klaagen. Schoon de eerste Provencaale Dichters zich ruim zo onbeschaafd uitgedrukt
hadden, ontmoet men niet, zo lang zij de taal van 't gevoel spraaken, dat dit immer kuische ooren
kwetste. De eenige klagte, die ik te vooren hier over aantreffe, behoort tot de regeering van
Philippus de eerste, kort na den eersten kruistocht, in het laatste der elfde Eeuw Doch deeze klagte
betrof geen Minnedichten, maar zekere Paskwillen, in de gedaante van Liedjes vervaardigd, en toen
algemeen gezongen, op een' Jongeling, door zijn slecht gedrag bekend, en, om zijne weeke en
verwijfde levenswijze uittedrukken, met den Vrouwennaam Flora benoemd. De
los-
{==145==} {>>pagina-aanduiding<<}
bandigheid  ging zo ver, dat Yves, Bisschop van Chartres, bespeurende, dat
deeze Liedjes gewoonlijk even zo weinig eerbaar waren, als de Jongeling, daar men ze op
vervaardigde, en altijd de zichtbaarste kentekenen der plaats droegen, daar ze van soortgelijke
lichtmissen hunne geboorte ontvingen, zich verpligt rekende, het gezag van den Pauselijken Zetel 'er
tegen in te roepen Zie hier zijne woorden aan den Paus: Quidam enim appellantes eum
Floram multas rithmicas cantilenas de eo composuerunt, quoe a foedis adolescentibus per
urbes Francioe in plateis & compitis canritantur. Aangehaald bij Massieu l.c. pag.
107.. Over de verliefde Versen van Abelard op Eloïze had men echter niet geklaagd; schoon
'er niets van tot ons is overgekomen, kan men uit de brieven, die wij nog van hem bezitten, zo wel
als uit het getuigenis van Eloïze in een van haare brieven Oper. Abelardi, p. 46. Onder
anderen getuigt Eloïse dit van zijne gaaf om versen te maaken en optezeggen: Quae
conjugata, quae virgo non concupiscebat absentem & non exardebat in praesentem? Quae
regina, vel praepotens femina gaudiis meis non invidebat vel thalamis? Duo autem, fateor,
tibi specialiter inerant, quibus feminarum quarumliber animos statim allicere poteras,
dictandi videlicet & cantandi gratia; quae caeteros minime Philosophos affecutos esse
novimus. Quibus quidem quasi ludo quodam laborem exercitii recreans philosophici pleraque
amatorio metro vel rithmo composita reliquisti carmina, quae prae nimia suavitate tam
dictaminis quam cantus saepius frequentata tuum in ore omnium nomen incessanter tenebant,
ut etiam illiteratos melodiae dulcedo tui non dineret immemores esse. Atque hinc maxime in
amorem tui feminae suspirabant. Et cum horum pars maxima carminum nosiros decantaret
amores, multis me regionibus brevi tempore nunciavit, & multarum in me feminarum atcendit
invadiam., ge-
{==146==} {>>pagina-aanduiding<<}
noeg  besluiten, dat ze, door onze eeuw te beoordeelen, allezins vrij en
indecent zullen geweest zijn. Maar 't geen hier mogelijk meer bewijst, eenige jaaren nog na Abelard,
onder de korte regeering van Lodewijk de achtste, vertaalde zekere Hebers, de eenige
beroemde Dichter van dien tijd, de Roman van Dolopathos, of der zeven Wijzen, uit het Latijn van
Dom Jean, Munnik van Haute selve, in zijnen tijde beroemd wegens zijne vroome
Levenswijze:


Si bon Moine de bonne vie, 

De Haute selve l'Abbeye 

A l'histoire renouvellée, &c. 



En Massieu voegt 'er deeze aanmerking bij: Je ne sçais pas comment ce Moine de

{==147==} {>>pagina-aanduiding<<}
 bonne vie & son Traducteur l'entendoient; mais il y avoit dans cette Piéce beaucoup
d'endroits très propres à allarmer la pudeur. Plus scrupuleux que nous sur les moeurs peutêtre
qu'ils l'étoient moins sur le choix des paroles, & que l'innocence de leur siécle les empêchoit
de songer a bien des choses, a quoi la corruption des siècles suivans a fait penser. Ce qu'il y a
de certain, c'est que Hebers ne fit point de façon d'addresser son Livre à l'Eveque de Meaux
 L.c. pag. 137..

Het verdient hier ook nog opgemerkt te worden, dat, met den geest der Ridderschap in de Mannen,
de waarde der Vrouwen teffens afnam. Zij, die tot daar toe al haaren roem in de wezenlijke
verdiensten haarer Minnaaren vonden, en derzelver getrouwheid door deugd en bevalligheid wisten
te verdienen, begonden nu van liever lee meer prijs op het getal, dan op de waarde haarer
Aanbidderen te stellen; haar hart raakte voor de onschuldige Liefde verlooren; de taal van 't gevoel
begon haar onbekend te worden; haar hoogmoed alleen bleef overig, maar eene hoogmoed, in
ijdelheid uitloopende, welke enkel op uitwendige, en dikwerf nog ontleende, aantrekke-
{==148==} {>>pagina-aanduiding<<}
lijkheid
 gegrond, en ten eenenmaal voldaan was, met in eene digte wolk van hartelooze, maar
geestige en vleiende lofuitingen rond te kunnen zweeven. Toen reeds vingen ze aan, die edele
gevoeligheid, en alle die beminlijke en zachte deugden, welke een zo wezenlijk sieraad der schoone
Kunne zijn, en haar alleen tot den gordel der bevalligheden kunnen verstrekken, te versmaden, om
tot die kleene en verachterlijke kunstenaarijen, welke de Weelde in de volgende Eeuwen tot
volkomenheid gebragt heeft, den toevlugt te neemen. Zo vinde ik reeds bij eenen Gulart
den volgenden raad, aan eenen Minnaar gegeven om hem van de Liefde tot zijne Minnaares te
genezen:


Le matin va la voir, ains qu'elle soit levée, 

Et que de son fardet soit oingte ni fardée Mervesin Hist. de la Poësie Franc.
pag. m. 82. Hij leest voor oingte, ceinte; maar verkeerd, zo als in veele zijner aanhalingen. Zie
hieromtrent Fauchet L.c.  Chap. 91.. 



Hoe verbaasd verschilt deezen verachtelijken toon van dien eerbiedigen, met welken een Ridder
eertijds van zijne Geliefde sprak! 
{==149==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Hoe zeer moest het de Vrouwen van dien tijd doen
bloozen, en alle Vrouwen, die immer uit voorbeelden nut weten te trekken, aanspooren, om zich
zelve die waarde te geeven, die alleen, maar ook altijd, door de eigen waarde in ons geslacht
beantwoord wordt!

Maar nog ging de verachting verder; niet alleen dat de Schrijvers van de beruchte Roman de la
Rose, en vooral Jean de Meun, de laatste van dezelve, de indecentie Jean
de Meun, welke bijna veertig jaar na dat Guillaume de Lorris deeze Roman door
zijnen dood onvoltooid had gelaaten, dezelve vervolgde en ten einde bragt, overtreft zijnen
kunstgenoot nog ver in indecente uitdrukkingen. Niet alleen dat hij alles bij zijnen naam noemt, maar
zelfs beweert hij hier de geoorloofdheid van, tegen elk, die 'er op vallen mogt, door dit fraai en
grappig raisonnement:


Et encor ne faisje péché, 

Si je nomme les nobles choses 

Par plein texte, sans mettre gloses, 

Que mon Pére de Paradis 

Fit de ses propres mains jadis. 



De schrijver van dit alles was, naar het waarschijnlijkste gevoelen, Doctor in de H. Godgeleerdheid.
Ook heeft het aan geene uitleggers ontbroken, die in de Roman de la Rose, hoe duidelijk ze haar
inhoud terstond met den aanvang in de beide volgende versen ook te kennen geeft:


Ci est le Roman de la Rose, 

Ou tout l'art d'Amour est enclose; 



niet nagelaten hebben de verhevenste zedekunde en zelfs alle de verborgenheden van den
Christelijken Godsdienst en van de leer der Genade te vinden. Gij kunt een van deeze ijveraars in
zijnen ouden en vermaakelijken stijl voor dit gevoelen hooren pleiten, bij Massieu l.c. p.
194. tot die hoogte dreeven, dat het in 
{==150==} {>>pagina-aanduiding<<}
 een geschrift, 't welk toen het boek da jour en
in handen van alle Vrouwen was, tot een zeker bewijs kon verstrekken, in welk eene geringe achting
de Sexe was; maar zelfs spreekt de laatste op den vernederendsten toon van dezelve, en houdt
staande, dat 'er geene deugdzaame Vrouwen meer te vinden zijn:


Or n'est -il plus nulle Lucrece, 

Nulle Penelopé en Grece,  

Ne nulle prude femme en terre. 

  

Prudes Femmes, par Saint Denis, 

Autant en est que de Phenix. 



Beweerde men in de tijden der Ridderschap, dat de Eer en de Liefde altijd hand 
{==151==} {>>pagina-aanduiding<<}
 aan hand
gingen, en de eerste door de laatste zelfs tederer en meer verheven weird; onze Dichter beschouwde
in zijn' tijd de Liefde reeds als de gevaarlijkste Vijandin van de Eer, en eene Liefdeverbindtenis als
derzelver waaren dood; hij begrijpt niet:


Comment l'honneur, s'il n'est de fer, 

Peut vivre un mois en tel enter. 



In Spanje alleen bleef de oude geest der Ridderschap nog overig, en schoon deeze instelling, ook
daar, haare oorspronglijke waarde allengskens voor bijkoomende dwaasheden en grillen
verwisselde, welke eindelijk tot die hoogte stegen, dat de bekende Cervantes het noodig
keurde, zijne Landgenooten door een spotschrift van deeze hunne dwaasheid te genezen, en dit doel
door zijnen voortreffelijkenn Don Quichot ook werkelijk bereikte; vinden wij 'er echter
nog eenige spooren van tot onder de Regeering van onzen wreeden Dwingeland Philippus de
Tweede; vooral hier in bestaande, dat men toen nog gewoon was eene Minnaares uit te kiezen, wier
liefde en achting men door eene glorierijke daad wilde verdienen. Zo verhaalt
Moreri Dict. Histor. Art. Chevalier Errant. 
{==152==} {>>pagina-aanduiding<<}
 dat de Hertog
van Alba zelf, niettegenstaande zijne deftigheid en gestrengheid, de overwinning van Portugal aan
eene jonge Schoonheid had toegewijd; zich verbeeldende, dat zijne krijgszuchtige verrichtingen hem
voor jeugd en bevalligheid bij haar verstrekken zouden. Waarlijk eene gril, die men in dat
onmenschlijk gedrocht niet ligt vermoed zou hebben, en die te bewonderen is - ten ware zijne
Geliefde hem ten eenenmaale waardig, en eene van die Harpijen geweest zij, welke de bloedigste
offeranden het meeste beminden.

Doch houden wij ons hier niet langer bij op. De Regeering van François I verdient meer onze
aandacht. Van dit tijdperk af heeft de Liefde die gedaante gekregen, welke zij tot op dit oogenblik
onder alle beschaafde Volkeren minder of meerder behouden heeft. Men heeft toen de zogenaamde
galanterie Ik meen dat saamenmengsel van begeerte, onbeschaamdheid, eerste waereld-
en aangenomen bonton- kennis, 't welk men thans galanterie noemt, en dat met de oude courtoisie
der Riddertijden, daar het niets gemeens mede heeft, niet verward moet worden. Om dit
onderscheid levendig te gevoelen, behoeft men alleen in 't oog te houden, dat de laatste altijd eene
soort van offerande aan de deugd en eerbaarheid was, en geduurig grooter werd, naar maate de
Vrouw, die 'er het voorwerp van was, ze meer wist te verdienen. in haare plaats ge-
{==153==} {>>pagina-aanduiding<<}
zet, 
en wat eenmaal zo geheel, en vervolgens nog altijd ten deele, het werk van 't hart was, is sederd het
werk der zinnen of dat van 't vernuft, en het voorwendsel geworden, daar Baatzucht, Hoogmoed,
en Wellust zich beurteling van bedienen, om hunne heillooze oogmerken te bereiken.

De eerst oorsprong van dit zedenbederf schrijft men toe aan de nieuwigheid, zo als Bayle
 Dict. Hist. & Crit. Tom. 2. pag. 503. Amst. 1730. het noemt, die François I
invoerde, dat de Vrouwen, die tot daartoe altijd eene zekere, der schoone Kunne zo wel voegende,
afgezonderheid betracht hadden, nu openlijk aan het Hof mogten verschijnen.

Uit deeze vrijheid ontstonden gevolgen, die een tafereel opleveren, dat afschuuwlijk genoeg is, om
mij hier te doen verkiezen, van zo veel als mogelijk is de beste, en, nog boven dien, de Fransche
Schrijvers zelve, te laaten spreken. Ik wil zelfs niet ver-
{==154==} {>>pagina-aanduiding<<}
dacht  worden van hier in het
overgedrevene te vallen; ik begeer hier te veel toe, mijne Landgenooten levendig te overtuigen, aan
welk eenen oorsprong het beschaafde gedeelte van Europa zijne fraaie en gallante wellevendheid
verpligt is. Docht ter zaake.

De invloed, die deeze verschijning der Vrouwen aan 't Hof terstond had, vertoont ons
Brantome Mémoires Tom. I. pag. 277-280. Brantome is de groote
Lofredenaar van François I, en is ver af van den Prins, dien hij in de opgegeven woorden
sprekende invoert, toetestemmen. Integendeel, hij beweert, dat het Zedenbederf voor François
I even groot geweest zij. Dan wij zullen uit andere Schrijvers overvloedig zien hoe geheel
valsch. Merk hier ondertusschen aan, dat het der meest verdorven Eeuw nimmer aan Lofredenaars
ontbrooken hebbe, die niet bloosden te beweeren, dat het te voren, zo niet altijd, op den eigen voet
gegaan hadde. Een geschikt middel waarlijk, om niet alleen alle zucht tot verbetering tegen te gaan,
maar zelfs om het zedenbederf geduurig straffeloos te laaten voorthollen. in de volgende
woorden even nadruklijk als naïf: Un jour entretenant un grand Prince de par le monde des
grandes vertus de François I, il m'en dit tout plein de bien: mais il le blasma fort de deux
choses, qui avoient apporté 
{==155==} {>>pagina-aanduiding<<}
 plusieurs maux à la cour & en la France, non seulement
pour son regne, mais pour celuy des autres Roys ses successeurs, l'une pour avoir introduit en
la Cour les grandes assemblées, abord & residence ordinaire des Dames, & l'autre pour y
avoir appellé, instalé & arresté si grande affluence de gens d'Eglise. Pour le regard des
Dames, certes il faut avouer qu'avat luy elles n'y abordoient ny frequentoient que peu, & en
petit nombre. S'il n'y eust eù que ces Dames de la Cour, qui se fussent debaucheés, c'eust esté
tout un, mais elles donnoient tel exemple aux autres de la France, que se façonnant sur leurs
habits, leurs graces, leurs façons. leurs dances & leurs vies, elles se vouloient aussi façonner a
aimer & a paillarder, voulant dire par là: à la Cour en s'habille ainsi, on dance ainsi, on y
paillarde aussi, nous en pouvons faire ainsi.

Hoe ver deeze verbastering in't kort ging, zal u de volgende aanhaaling uit den eigen Schrijver
 L.c. Tom. 2. p. 5. De zeden van 't volk, en van al de geene, die niet aan 't Hof kwamen,
bleven nog eenen geruimen tijd van de besmetting bevrijd. Men noemde dit ruuwheid, en zij
verstrekte tot eene scheidpaal te meer, om dat men ze voor iets belagchlijks hield. Een lot, daar de
Godsdienst en Huuwlijkstrouwe naderhand in Frankrijk in gedeeld hebben. doen zien: Le Roy
François 
{==156==} {>>pagina-aanduiding<<}
 aima fort aussi, & trop, car estant jeune & libre, sans difference il
embrassoit qui l'une qui l'autre, comme de ce temps tel n'estoit pas galand qui ne fust
putassier par tout indifferemment, dont il en prit la grande verole, qui lui avança ses jours, &
ne mourut gueres vieux, car il n'avoit que cinquante trois ans, ce qui n'estoit rien, & luy
après s'estre veu eschaudé & mal mené de ce mal, avisa que s'il continuoit cet amour
vagabond, qu'il seroit encore pris, & comme sage du passé, avisa à faire l'amour bien
galamment, dont pource institua sa belle Cour frequentée de si belles & honnestes Princesses,
grandes Dames & Damoiselles, dont ne fit faute que pour se guarantir des vilains maux, & ne
souiller fon corps plus des ordures passées, s'accommoda & s'appropria d'un amour point
sallaud, mais gentil, net, & pur.

Om zich een denkbeeld van dit fraaie Hof, zo wel als van de geestige en reine Liefde, gelijk
Brantome ze noemt, van dien tijd te vormen, behoeft men zich alleen de 
{==157==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Anecdote
te herinneren, welke ons Varillas Hist. de François I. Livr. 4. p. 256
& suiv. van den Admiraal De Bonnivet mededeelt; eene Anecdote, die onder het oog
van den Koning, en met zijne eigen Zuster, de beruchte Marguerite de Valois
 Naderhand Koningin van Navarre. Zij is zeer bekend door verscheiden Werkjes in Poësij
en in Prosa, bij elkander verzameld en uitgegeven in 1547 door Jean de la Haye, haar'
Kamerdiennaar, onder den tijtel: Marguerites de la Marguerite des Princesses, tres illustre
Royne de Navarre. Ze heeft een' onbezoedelden naam van eerbaarheid en godvrucht nagelaaten;
schoon ze eene vrije, en zelfs te met wat indecente Pen gevoerd heeft. De groote De
Thou (Zie Thuan. Lib. 6. p. 117. Col. 2. D.) verschoont haar omtrent dit laatste met den geest
der tijden, in welke zij leefde. ‘Ejus nomine (dit zijn zijne woorden) & fabellarum volumen,
imitatione, J. Bocatit editum, circumfertur, si tempora & juvenilem aetatem, in qua
scriptum est, respicias, non prorsus damnandum, certe gravitate tantoe Heroïnoe & extrema
vita minus dignum.’, Bayle maakt hier (zie Dict. Hist. & Crit. Tom. 3. p. 471. Ed.
d'Amst. 1730.) eene aanmerking, omtrent het contrast, dat zo vaak tusschen het hart en de taal
plaats heeft, die de aandacht van den Menschenkenner genoeg verdient, om haar hier optegeven.
‘Voici, zegt hij, une Reine sage, très vertueuse, très pieuse, qui compose néanmoins un Livre
de Contes assez libres, & assez gras, & qui veut bien que l'on sache qu'elle en est l'Auteur.
Combien y a-t-il de Dames actuellement plongées dans les desordres d'une sale galanterie,
qui pour rien du monde ne voudroient écrire de cet air-là. Ce qu'elles écrivent, & même ce
qu'elles disent, est d'une pudeur extraordinaire: on diroit que leur imagination n'ose
approcher de cent lieues les obscenitez; les discours tant soit peu libres, qu'on entreprendroit
de tenir en leur présence, les feroient rougir, & les armeroient d'un sérieux qui sembleroit une
extrême indignation. Il ne seroit pas impossible qu'intérieurement elles fussent indignées, &
que de semblables conversations leur déplussent: car il y a d'étranges inégalitez dans l'ame
humaine, & beaucoup de disparates entre le coeur & l'esprit. Tel a plus de pureté dans le coeur
& dans les moeurs, que dans la langue & que dans la plume. Un autre a le coeur gâté, une
concubine ou deux, & en même tems un dégout extrême pour les Contes de Boccace & pour
tout écrit, qui ne porte pas le caractère d'une gravité rigide. Voilà le tour de son esprit, son
goût ne va pas plus loin, & n'influe nullement sur ses coeurs & sur son coeur. voorviel. De
Admiraal had 
{==158==} {>>pagina-aanduiding<<}
 eene raazende drift voor deeze Prinses opgevat. Alle middelen, die hij in het
werk stelde om haar te gewinnen, werden door haare Deugd verijdeld. Zijne dwaaze hartstocht
vermeerderde 'er slechts door. Op 
{==159==} {>>pagina-aanduiding<<}
 een tijd, dat hem het Hof op een zijner Landgoederen
een bezoek bragt, had hij de listige stoutheid van de Zuster zijns Konings in een vertrek te doen
vernachten, daar het zijne door een verborgen deur den vrijen toegang in had. Naauwlijks was de
nacht daar of hij begeeft zich zo stil doenlijk naar de Prinses; maar alle zijne voorzorg belette niet,
dat zij door het kraaken der deur ontwaakte. Nu nam hij zijne toevlugt tot openbaar geweld. Zij
verweerde zich zo dapper, dat hij van wegens de krabben in zijn gezicht vijf weeken zijn kamer
moest houden, zonder dat hij zich beroemen kon eenig voordeel uit zijne onderneming getrokken te
hebben, dewijl eindelijk op het aanhoudend roepen en schreeuwen der Prinsesse haare Vrouwen
toeschooten, en haar uit den nood verlosten. François de Eerste, zegt de
Geschiedschrijver, toen hij deeze gebeurtenis vernam, lagchte 'er alleen over.

Van dit oogenblik is, zo als ik reeds zeide, alles meer en meer op den voet gekomen, waarop het
thans is. De waare Liefde is weggestommeld en met haar de goede trouwe, de eerbaarheid en
kuischheid; eene koude Galanterie, en die jargon, welke het vernuft uitvond en de gevoelloosheid
aan-
{==160==} {>>pagina-aanduiding<<}
nam,  heeft haare plaats betrokken; de taal is beschaafd geworden, maar het hart meer
en meer verdorven; eene indecente uitdrukking (en wat wordt hier al niet onder gerekend?) is eene
hoofdmisdaad geworden; maar de onkuischheid zelve heeft men haar afschuuwlijk gelaat ontnomen,
en men heeft het middel gevonden, om daaden zonder schaamte te kunnen plegen, op wier enkelen
naam men tot aan de voeten bloozen zou.

Doch laat mij hier Mezerai nog bijbrengen. Hij tekent dit voorthollend bederf meersterlijk:
Le Roi Francois I qui avoit une noble passion pour toutes les belles choses, s'estoit
merveilleusement pleu aux magnificences, croyant qu'elles servoient a faire parôitre sa
grandeur; & comme il se persuadoit que la beauté des Dames rehausferoit l'éclat de ses
pompes, joint qu'il estoit d'inclination amoureuse, il avoit le premier accoutumé ce beau
monde à hanter la cour. Du commencement cela eut de fort bons effets; cet aimable sexe y
ayant amené la politesse & la courtoisie, & donnant de vives pointes de generosité aux ames
bien faites: mais depuis que l'impureté s'y fut mêlée, & que l'exemple des plus grands eut
autorisé la corruption, 
{==161==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ce qui estoit auparavant une belle source d'honneur & de
vertu devint un sale bourbier de tous vices; le deshonneur se mit en credit, la prostitution se
saisit de la faveur, on y entroit, on s'y maintenoit par ce moyen, bref les charges & les
bienfaits se distribuoient à la fantaisie des femmes. Et parce que d'ordinaire, quand elles sont
une fois dêreglées, elles se portent à l'injustice, aux fourberies, à la vengeance, & à la malice
avec bien plus d'effronterie que les hommes mesmes; elles furent cause qu'il s'introduisit de
trés-mèchantes maximes dans le gouvernement, & que l'ancienne candeur Gauloise fut
releguée encore plus loin que la chasteté. Cette corruption commença sous le regne de
Francois I, se rendit prèsque universelle sous celui de Henry II, & se débor
da enfin jusqu'au dernier point sous Charles IX & sous Henry III
 Hist. de France sous Henri III, Tom. 3. pag. 446. Aangehaald bij
Sayle Dict. Hist. & Crit. Tom. 2.p. 506..

Tot hier toe had men altijd een groot aantal Lofredenaars op de Vrouwen en Voorstanders van de
Liefde, zelfs onder de 
{==162==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Geestelijken Onder anderen den ouden Franschen Dichter
Martin Franc, Proost en Kanunnik van Lauzane, onder Karel de VII. Ik noem
hem hier boven anderen, om dat de Vrouwen nimmer een grooter Lofredenaar gehad hebben. Hij
geeft haar in zijn Champion des Dames, een zeer uitvoerig Dichtstuk, in alles den voorrang boven
de Mannen, en, schoon een Geestelijke, is hij overal de ijverigste Voorstander van het Huwelijk,
beweerende, dat een eerlijk Man niets beters doen kan, dan zijn lot aan eene lieve Vrouwe te
verbinden en in alles haar' raad op te volgen;

Et sachez que qui entreprend 

De se laisser tout gouverner 

A sa Femme, bien lui en prend 

Et ne peut malement finir. 



Hij schrijft haar de magt over den Hemel toe, en al het loon, dat hij van de schoone Sexe eischt, is:


C'est que veuilliez me secourir, 

Dames, & en faits & en dits; 

Veuilliez pour Martin requerir 

Le Royaume de Paradis. 



Beminlijke onschuld! gevonden; nu begon dit getal van dag tot dag te verminderen, en eerlang
kwamen 'er bijna niet dan schimpschriften op beiden uit. De menigte, altijd gewoon zich aan den
schijn te vergaapen; 
{==163==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de boosaartige lasterzucht, gemeenlijk uit beledigden hoogmoed
ontstaande, en altijd te vrede, wanneer een vooroordeel haar gelegenheid geeft om te wonden en te
zegevieren, lieten niet na dit zedenbederf als onafscheidelijk van de Vrouwen en van de Liefde zelve
te doen voorkomen. De kundiger Menschenkenner, de eerlijker Man, schreven het alleen aan de
verbastering der tijden, daar beiden in deelden, toe, en herinnerden zich te wel dien gelukkigen
voorouderlijken tijd, waarin de Zeden en de Deugd zo veel verpligting aan de schoone Kunne en
aan de Liefde hadden, om de menigte of de boosaartigheid toe te stemmen. Tot een voorbeeld kan
het volgend Rondeel van den beruchten Marot Zie Tom. 2. Rond. 64. Vergelijk
'er mede den tienden Chanson van het eigen Deel, die dus aanvangt:


Maudite soit la mondaine richesse 

Qui m'ha osté m'amie & ma maitresse: 

Las, par vertu j'ai son amitié quise, 

Mais par richesse un autre l'ha conquise; 

Vertu n'ha pas en amour grand' prouesse. 



Hij doelt hier op de beruchte Diane de Poitiers. De schandelijke Nooten-Schrijver onder dit Liedje
van Marot bloost niet het gedrag van Diana goed te keuren. Zie hier zijne redenen, zo
volmaakt naar het bederf zijner eeuw berekend: Diane étoit jeune, & un seul amour ne la
contentoit pas: elle vouloit gouter de tout, & en peu de temps acquerir beaucoup
d'experience. Je n'ose blâmer, puisque dans la suite elle a sçu en tirer tant d'avantage. Dit
voordeel heeft bestaan in dat ze een der grootste schandvlekken haarer Kunne geworden is. Zie dit
betoogd bij Baijle art. Diane de Poitiers. die onder Fran-
{==160==} {>>pagina-aanduiding<<}
çois
X den Eersten gebloeid heeft, verstrekken:


Au bon vieux temps un train d'amour regnoit, 

Qui sans grand art & dons se demenoit, 

Si qu'un bouquet donné d'amour profondé,  

C'estoit donné toute la Terre ronde: 

Car seulement au coeur on se prenoit; 

Et si par cas à jouyr on venoit, 

Sçavez-vous bien comme on s'entretenoit, 

Vingt ans, trente ans: cela duroit un monde 

Au bon vieux temps. 

Or est perdu ce qu'amour ordonnoit, 

Rien que pleurs faincts, rien que changes on n'oit. 

Qui voudra donc qu'à aimer je me fonde 

Il faut premier, que l'amour on refonde, 

Et qu'on la mene ainsi qu'on la menoit 

Au bon vieux temps. 



Thomas merkt deeze vermindering van 
{==165==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Lofredenaaren der Vrouwen te recht op,
en dewijl hij hier teffens een tafereel aanbiedt, waar uit gij duidelijk zien kunt, hoe zeer de afwijking
van de Natuur en van de Liefde op de zeden invloeide, wil ik u hier zijne woorden nog uitschrijven
 Essai sur les Femmes Tom. 4. pag. 419.: Après ce temps on trouve beaucoup
moins d'ouvrages en leur honneur. Cette espèce d'enthousiasme général d'une galanterie
sérieuse, étoit un peu tombée. l'Ectinction entiére de la Chevalerie en Europe, l'abolition des
tournois, les guerres de religion en Allemagne, en Angleterre, & en France, les Femmes
appellées dans les Cours & les moeurs qui doivent naitre de l'oisiveté, de l'intrigue, & de la
beauté regardée comme un instrument de fortune, enfin le nouveau goût de Soviété qui
commença par-tout à se répandre, goût qui polit les moeurs en les corrompant, & qui, en
mêlant davantage les deux sexes, leur apprend à se chercher plus & à s'estimer moins; tout
contrubua à diminuer un Sentiment, qui pour être profond a besoin d'obsiacies, & d'un
certian état de l'ame ou elle puisse s'honorer 
{==166==} {>>pagina-aanduiding<<}
 par ses desirs, & s'estimer par sa
foiblesse même.

Eindelijk heeft het verderf zijn toppunt bereikt met den dood van Lodewijk de XIV De
vreeslijke Schilderij 'er van schijnt van onzen tijd genomen te zijn. Une volupté plus hardie ('t is
weêr Thomas L.c. pag. 445. die spreekt) devint à la mode. On mit de
l'audace & de l'impétuosité dans ses desirs; & l'on déchira une partie du voile qui couvroit la
galanterie. La decence qui avoit été respectée comme un devoir, ne fut pas même gardée
comme un plaisir. On se dispensa reciproquement de la honte. La légèreté se joignit à l'excès;
& il se forma une corruption tout à la fois profonde & frovole, qui pour ne rougir de rien, prit
le parti de rire de tout.

Depuis plus de six siècles, la galanterie faisoit le caractère de la nation; mais l'esprit de
Chevalerie toujours mêlé à ce sentiment, cet esprit inseparable de l' honneur, faisoit du moins
que la galanterie ressembloit à l'amour & que le vice avoit toute la vertu dont le vice est
susceptible. Mais guand il resta peu de traces 
{==167==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de cet honneur antique, la galanterie
même y perdit; elle devint un sentiment vil, qui supposa toutes les foiblesse, ou les fit naitre.

Dans le même temps & par cette pente génerale qui entraîne tout, le gout de la société des
femmes augmenta. La séduction plus aisée, offrit par-tout plus d'espérances. - Alors le poids
du temps, le desir de plaire, dut répandre de plus en plus l'esprit de société; & l'on dut venir
au point ou cette sociabilté poussée a l'exeès, en mêlant tout, acheva de tout gâter; & telle est
peut-etre l'epoque où nous sommes.

Ik meen genoeg bijgebragt te hebben, om den invloed der begrippen en zeden op het denkbeeld,
waaronder men zich de Liefde beurteling voorstelde, te staaven; om te doen zien, dat het woord
Liefde in alle tijden juist niet hetzelfde betekend hebbe, en dat de zeden juist overal zuiverer waren,
naar maate men 'er hooger van de Liefde dacht; en kon dit laatste anders, daar het tot een bewijs
verstrekte, dat men de waare Liefde, die van het beste gedeelte des Menschdoms altijd voor eene
deugd en de bron van duizend andere deugden gehouden is, waarlijk kende en daadlijk onder zich
bezate?
{==168==} {>>pagina-aanduiding<<}


Vergeet hier ondertusschen niet optemerken, dat de Franschen nog in 't eigen zedenbederf
deelen; dat de ondeugden, meer beschaafd, mooglijk hier door alleen te gevaarlijker zijn geworden;
dat het hart onmerkbaar aan gevoelens en zeden gewend is, daar men eenmaal van te rug gebeefd
zou hebben; dat men bij deeze natie thans, meer dan bij eenige andere, de waare Liefde voor een
riducule houdt en tot de dolle tijden der doolende Ridderschap te rugge wijst, en dat,
niettegenstaande dit alles, geen taal minder indecente woorden veroorlooft, dan de Fransche. In de
onbandigste Bordeelen van Parijs is een indecent woord strafwaardig, en in de zogenaamde beste
kringen de minste klank, die door de verste gevolgtrekking eene obsceene beeldtenis voor de oogen
kan brengen, eene hoofdmisdaad. Zo waar is het, dat de groote decentie der taal altijd in verband
stond met het diepe Zedenbederf; doch hier over wil ik u in mijnen volgenden brief nader
onderhouden. Duld dat ik deezen met de volgende schoone versen eindige:


Que les temps sont changés! noble Chevalerie, 

Ne reviendras tu point consoler ma Patrie? 

Hélas! qu'est devenu ton instinct prècieux? 
{==169==} {>>pagina-aanduiding<<}


Ou retrouver tes moeurs, trésor de nos ayeux? 

l'Amour du nom François, n'est plus qu'une chimére. 

On insulte aux devoirs de fils, d'époux, de pére; 

L'interet parmi nous est la suprême loi; 

En aimant l'Univers, on ne chérit que soi. 

L'un sur le poids de l'er mesure ses services; 

l'Autre fait en secret payer ses injustices. 

La vertu se contraint, ou se cache aujourd'hui; 

Elle nuit aux succès loin d'en étre l'appui. 

   

François! vous êtes nés pour l'amour & la gloire. 

Voulez-vous au bonheur enchaîner la victoire? 

Cédez un doux empire à ce sexe charmant; 

Liez-vous à ses pieds par un heureux serment. 

Envain vous l'accusez d'erreurs & de caprices; 

ses défaults, quels qu'ils foient, ne sont dus qu'a nos vices. 

Par un manége a droit, ou des soins empressés, 

Vous voulez qu'il vous plaise, & vous l'en punisséz! 

Il se respectera si l'honneur vous anime. 

Il aura cent vertus, s'il obtient votre estime. 

Soyez justes & vrais; ne couvrez plus de fleurs 

Le chemin qui le trompe, & le méne aux erreurs. 

Bientôt vous le verrez sur de nouvelles traces, 

Conquérir par les moeurs & règner par les grâces; 

Au talent de trahir présérer la candeur, 

Applaudir l'héroisme, estimer la valeur, 

Et ramener ces jours, que l'on traite de fables,  

Ou les plus vertueux étoient les plus aimables. 

Plus sensibles alors, plus noblement charmés, 

Vous serez moins seduits; mais vous serez aimés,  




{==170==} {>>pagina-aanduiding<<}

Vijfde brief.

Natuur, onschuld, geluk. Iets over de DECENTIE.


Toen ik u in een mijner voorige Brieven zeide, dat, naar maate de onschuld bij een Volk afnam, de
betaamlijkheid bij het zelve grooter wierd; toen ik kort daarop nog verder ging, en beweerde, dat
men uit de grootere decentie der taal gewoonlijk tot het grooter bederf van 't hart en van de zeden
onder een Volk besluiten kon; begreep ik de volle noodzaaklijkheid reeds om u hier nader over te
onderhouden, en deeze mijne gezegden te staaven. Gij voelt terstond, zonder dat ik het u herinner,
hoe veel invloed eene juiste denkwijze omtrent dit stuk op ons oordeel over de onschuld van
verschillende tijden en Volkeren moet hebben, hoe ligt wij anders verafschuuwen, wat te
eerbiedigen, en eerbiedigen, wat te verafschuu-
{==171==} {>>pagina-aanduiding<<}
wen  is. Zonder gezonde, onbevooroordeelde
begrippen hieromtrent te hebben, zullen wij gevaar loopen omtrent de waarde van het Minnedicht
een verkeerd vonnis te vellen; wij zullen, aan den eenen kant, de reine taal der Natuur voor
indecent; aan den anderen kant, de gepolijste taal der weelde voor kiesch en eerbaar houden; en
het zal den huichelachtigen bestrijder der Liefde altijd gemaklijk vallen, om met de vooroordeelen
der menigte zijn voordeel te doen, en, met vrucht, daar te lasteren, waar een edel, onschuldig,
onbevooroordeeld hart aanbidden zal.

Ik wil deezen brief hier toe besteeden, en mij zelven gelukkig schatten, wanneer ik u iets meer van
de eenvouwigheid en waarde der onschuld kan doen gevoelen; wanneer ik u bij den lof onzer
beschaafdheid en decentie kan doen bloozen - zo als Adam bloosde over de gedachte,
dat hem de klederen noodzaaklijk waren geworden De gewijde Geschiedschrijver zegt, dat
zij bloosden ‘om dat zij naakt waren;’ maar zo men doordenkt, zal men zien, dat ze eigentlijk
bloosden, om dat ze gevoelden, niet meer naakt te kunnen blijven, en dus over de noodzaaklijkheid
van zich te bedekken. Zo lang ze immers onschuldig waren, hadden ze over hunne naaktheid niet
gebloosd? Nu gevallen zijnde, zegt Mozes zo naïf, ‘zagen ze, dat ze naakt waren.’
En waar aan waren ze deeze ontdekking, deeze schaamte verpligt? aan de zonde. ‘Wie heeft u te
kennen gegeven?’ vraagt God aan Adam ‘dat gij naakt zijt? Hebt gij van dien boom
gegeten, van welken ik u geboodt, dat gij daarvan niet eeten en zoudt?’


Het spreekt voor 't overige, vlei ik mij, van zelven, dat ik in deezen gantschen brief, van de onschuld
sprekende, geen volkomen onschuld bedoel, geene onschuld, zo als het Paradijs zag; maar alleen
een minder bederf, een' toestand, welke slechts bij vergelijking onschuld is. Zo waren de eerste
eeuwen der waereld onschuldig bij die, welke onmiddelijk den Zondvloed voorgingen. Zo zijn het
de meeste Volkeren bij hunne opkomst geweest, in vergelijking van het bederf, dat hunnen val
voorging en veroorzaakte. - wanneer ik eindelijk, bij de 
{==172==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gewoone klagte van ruuwheid
en indecentie, waar wij de zeden der Voorvaderen naspooren, of de Geschiedenis van wilde en
nog aan de Natuur verwante Volkeren, bij de meeste Reisbeschrijvers, lezen, den stillen wensch in
uwen boezem kan doen gebooren worden: Och! dat wij hun in dit opzicht nog geleeken!

Mijn oogmerk is echter niet zo zeer, om u 
{==173==} {>>pagina-aanduiding<<}
 dit uit de Geschiedenissen van 't Menschdom in
verschillende tijden aantetoonen, en hiertoe de beschaafde Volkeren met de onbeschaafden in
vergelijking te brengen. Behalven dat ons deeze beschouwing, hoe nuttig en aangenaam op zich
zelve, geheel buiten ons bestek zou voeren, verbeelde ik mij, u in mijnen voorigen Brief telkens
genoeg te hebben doen opmerken, dat de onbeschaafdste Volkeren overal de onschuldigsten
waren, en zo gij u alleen maar herinnert, wat ik hieromtrent van de Franschen heb opgeven, zult gij
genoeg overtuigd zijn, dat mijne stelling zich door de ondervinding staaven laat; vooral zo gij 'er bij
in aanmerking neemt, dat de gezelschaplijke verkeering, en de taal teffens, eerst onder Lodewijk de
Veertiende die kieschheid en decentie verkregen hebben, daar ze van dat oogenblik, bij een
geduurig voorthollend zedenbederf, altijd in toegenoomen zijn. Liever wil ik hier dan met den aart
der zaak zelve raad leven, en u poogen te doen zien, dat de harmonische Natuur geene decentie
kent, geene decentie kennen kan; maar dat de afwijking van dezelve haar 't eerst doet kennen; dat
de Onschuld, die altijd met de Natuur eenstemmig gevoelt, haar 
{==174==} {>>pagina-aanduiding<<}
 missen kan, terwijl het
bederf van het hart haar noodzaaklijk maakt.

Waarlijk wij behoeven slechts een oppervlakkig oog op de Natuur te werpen, om overtuigd te
worden, dat zo wel haare werken, als de genoegens en vermaaken, die zij den Sterveling aanbiedt,
even onschuldig zijn als zij zelve Maar deelt de Natuur als Natuur dan niet in den vloek? Ik
geloof, neen! - Zij was na den val zeker niet meer voor den Mensch, wat zij voor den val geweest
was; om dat het zedelijk kwaad de harmonie tusschen de Natuur en den Mensch verbrooken had.
Maar zo wij weder wierden, wat Adam geweest is, zou de Natuur op nieuw voor ons zijn,
wat ze voor Adam  eenmaal was. Kunnen wij ons zelven hier niet levendig van overtuigen
door onze eigen ondervinding? Naar maate wij meer schuldig zijn, schijnt de Natuur meer voor ons
vervloekt; naar maate wij deugdzaamer worden, of meer tot de deugd te rug keeren, neemt ze van
oogenblik tot oogenblik meer bevalligheid voor ons aan; ze wordt geheel harmonie met ons hart,
geheel tastbaare goedheid van onzen Schepper in onze oogen. Ik herinner mij hier de schoone regels
van mijnen waardigen Vriend van Winter bij gelegenheid van een Onweder (Jaarget. 2de
Z.):


Zou un geduchte Stem, o Heer van dood en leven, 

Die 't Aardrijk siddren doet, de Boosheid niet doen beeven? 

O Ja, zij hoor ze en beeft. Maar 't ongekreukt gemoed, 

Dat U, almagtig God! bemint als wijs en goed, 

Voelt zich door 't bliksemvuur tot U in liefde ontsteken, 

En hoort een Serafijn in uwen donder spreken. 



Sederd ik het uitmuntend en tot waare Godvrucht aanspoorend Werk van Bernardin de Saint-pierre, onder den nederigen tijtel van Etudes de la Nature uitgegeven, gelezen heb, ben ik
meer en meer in dit gevoelen bevestigd geworden. Indien ik, onder zo veel kundiger en beter
menschen, dan ik ben, iets betekende, wilde ik hartlijk graag mijne dankzegging aan dien Schrijver
bij de hunne voegen. Nu vergenoege ik mij met in mijn hart te gevoelen, dat ik hem hoogschat en
bemin.. Zo wij hier aan 
{==175==} {>>pagina-aanduiding<<}
 twijffelen konden, zou het genoeg zijn, om ons van onze
dwaaling te genezen, dat wij overal bij de getrouwe aankleeving aan de Natuur, bij de vrolijke
gehoorzaamheid aan haare wetten, vreugde zonder smart, vermaak zonder verdriet, genot zonder
walging, aantroffen; terwijl de smart, het verdriet, de walging, zichtbaar uit de afwijking haarer
voorschriften, uit de onmaatigheid, haar eerste verbod, en uit de tallooze schuldige verfijningen,
welke deeze, bij eene uitgeputte, niet genotene, als ik mij zo uit mag drukken, maar verzwolgen
Natuur aan de hand geeft, geboren worden.
{==176==} {>>pagina-aanduiding<<}


Zo lang wij dus de Natuur getrouw leven, moeten onze genoegens waarlijk genoegens zijn,
moeten ze, ook onder het herhaald genot, genoegens blijven. Zij zelve heeft voor ons gezorgd, als
voor haar meesterstuk en troetelkind tevens Die Natur hat alle eure Sinnen, hat jedes
Fäjerchen des wundervollen Gewebes eures Wesens, hat euer Gehirn und euer Herz zu
Werkzeugen des Vergnügens gemacht. Konnte sie euch vernehmlicher sagen, wozu sie euch
geschaffen hat? Wär'es möglich gewesen, euch des Vergnügens fähig zu machen, ohne dass
ihr auch des Schmerzens fähig seijn musstet, so - wurde es geschehen seijn. Aber so viel
möglich war hat sie dem Schmerz den Zugang zu euch verschlossen.Zo lang ihr ihren
Gesetzen folget, wird er eure Wonne selten unterbrechen;noch mehr, er wird euer Gefühl
jedes Vergnügen schärfen, und dadurch zu einer Wohlthat werden; er wird in euerem Leben
seyn was der Schatten in einer schönen sonnichten Landschaft, was die Dissonanz in einer
Symphonie, oder was das Salz an euern Speisen ist. Alles Gute löset sich in vergnügen auf,
alles Böse in Schmerz. Aber der höchste Schmertz ist das Gefûhl sich selbst unglücklich
gemacht zu haben, und die höchste Lust, das heitre Zurücksehn in ein wohlgebrauchtes von
keiner Reue bestecktes Leben.


Wieland Goldn. Spiegel I Th. 4. Ab.. Zouden deeze genoegens altijd nieuw, en
teffens schuldig, kunnen zijn? Zouden ze tot 
{==177==} {>>pagina-aanduiding<<}
 nadeel van ons wezenlijk geluk, van onze
wezenlijke bestemming kunnen verstrekken? Zou de goelijke Natuur verpligt zijn het geluk aan het
eene gedeelte haarer kinderen te ontrooven, om het andere volkomen te kunnen vergenoegen?
Geenzins! Moeder van alle haare werken, en even algenoegzaam voor allen, kan ze, door alle
eeuwen heen, alle Stervelingen gelukkig maaken, en zelve zo rijk blijven, als zij was, toen de
almagtige Schepper haar te voorschijn riep, en, als 't ware, tot uitdeeltster zijner eindelooze
Goedertierenheid aanstelde. Maar waar onschuld door onschuld omringd wordt, zou daar schaamte
de wangen kunnen verven? Zouden wij over voorwerpen kunnen bloozen, welke de natuur zelve
daargesteld heeft, zo lang wij ze naar haar oogwit in dezelve genieten? Over driften, welke haar
eigen hand in ons hart weefde? Over genoegens, die onze Schepper zelf voor ons bestemde, daar
hij onze geheele natuur naar vormde, zo lang wij deeze genoegens overeenkomstig dezelve
gebruiken? Dit zij verre! Dan zouden wij over ons geluk, over onze bestemming zelve moeten
bloozen! Helaas! de eerste blos, die onze kaaken dekt, is de eerste herinnering, dat wij van de
Natuur 
{==178==} {>>pagina-aanduiding<<}
 afgeweeken zijn, dat wij de beste Moeder verlaaten, en voor een rijk genot zonder
pracht, eene armoedige pracht zonder genot gekoozen hebben; het eerste bewijs, dat wij
geoorloofde en ongeoorloofde, schuldige en onschuldige genoegens kennen: Zie daar de treurige
geschiedenis van alle volkeren, die opkwamen, bloeiden, en te gronde gingen. Zie daar den eersten
oorsprong der decentie. Van het oogenblik, dat wij de genoegens der Natuur, tegen haar doelwit,
misbruikten, volgde uitputting en walging op ons genot Von dem Augenblick an - und o!
möchte dann wann er kömmt, die Sonne auf ewig für euch verlöschen! - von dem Augenblick
an, da Unmässigheit oder erkünstelte Wollüste die Saamen fehleichender und schmerzvoller
Krankheiten in euern Adern verbreitet haben werden, verlieren die Gesetze der Natur ihre
Kraft euch glücklich zu machen. Dann werfet sie in die Flammen, ihr Unglückseligen! denn
die Göttinnen der Freude werden sich in Furien für euch verwandeln. Dann kehret eilends in
eine Welt zurück, wo ihr ungestraft euer Daseyn verwünschen könnet, und wenigstens den
armseligen Trost geniesset, überall Mitgenossen eurers Elends zu sehen. Wieland.
l.c., van dat oogenblik begon eene verfijning van genoegens noodzaaklijk te worden: 
{==179==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de
begeerte, eenmaal aan de Natuur ontweldigd, werd maatloos; de driften, altijd aangevuurd, nimmer
verzadigd, kenden geen paalen meer; de wijze gelijkheid, die de Natuur tusschen menschen en
menschen gesteld had, werd verkracht; elk zocht zijn genot met dat van zijnen Broeder te
vermeerderen; de rijkdom en armoede maakten magtigen en zwakken; hier gebrek, daar weelde; de
wetten begonden noodzaaklijk te worden; maar de zeden werden geduurig meer verdorven. Men
verdubbelde de eersten; maar wat zijn wetten zonder zeden? Zij missen met deeze laatsten haaren
stevigsten grondslag, en terwijl zij de zwakke Armoede knellen, dikwerf geheel rampzalig maaken,
zijn ze zo veele draaden eener spinne voor de Magtigen en Rijken, die haar geduurig straffeloos
overtreden.

Nu begon de Decentie eene aanzienlijke rol te speelen. Zij vervulde de plaats der zeden, en bij
gebrek van deezen was zij in de daad noodzaaklijk geworden. De driften en de verbeeldingskracht
hadden eene vatbaarheid om te ontvlammen gekregen, welke de geringste herinnering aan 't werken
bragt, en deeze vatbaarheid was het gevolg eener misdaadige, en toomlooze, geheel tegen de

{==180==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Natuur inloopende, toegevendheid. Het beste gedeelte der Natie wilde dit tegengaan; hun
oogwit was zuiver, het middel mooglijk niet wijsgeerig uitgekoozen. Men voerde eene beschaafde
wijze van zich uittedrukken, eene zekere kiesche taal in; eene taal, die geen beeldtenissen voor eene
misdaadige verbeeldingskracht bragt, welke de driften op nieuw aan 't woeden konden helpen. Het
meer verdorven gedeelte stemde 'er gewillig in toe. In de daad zij wonnen 'er bij. De Ondeugden
bleeven; de naamen werden veranderd; het misdrijf zelf kreeg eene bevalliger gedaante, en men
behoefde nu niet meer over woorden te bloozen, welke ons de daaden, die wij ons niet schaamden
te plegen, al te natuurlijk voor oogen stelden. Zelfs was men nu gedekt voor die ruuwe soort van
bestraffingen, welke ons de volle afschuuwlijkheid onzer handelingen, in weerwil van ons zelven, nog
dikwerf levendig deed gevoelen; want ook in eene bestraffing eischte men decentie. De daad was
zonder decentie volbragt; maar de bestraffing van dezelve moest in bewoordingen zijn, die geene
kuische ooren kwetsten. De Onschuld zuchtte en verloor daaglijks van haare rechten. Het Misdrijf
won geduurig veld, stak 
{==181==} {>>pagina-aanduiding<<}
 onder de bevalligste gedaante het hoofd om hoog, en bloosde niet
meer; - en thans, thans is in het beschaafde Europa onze zo zeer geroemde decentie mooglijk niets
anders, dan de polijsting van de ondeugd - de stilzwijgende overeenkomst om elkander de schaamte
en wroeging te bespaaren Bayle, dien ik voor 't overige hier niet verdedig, brengt
echter tegen deeze zonderlinge Decentie eenige zeer gegronde aanmerkingen in. In de daad is het
niet duidelijk, dat wij door dezelve de Onduegd in de hand werken? Doch hoor Bayle zelf
spreken: Si donc le mot P....., dont nos Péres se servoient dans les Livres les plus graves (hij
doelt op de Vertaalers van den Bijbel van Geneve) aussi franchement que les Latins de celui de
Meretrix, commence à tomber dans un décri général, il est juste que tous les Auteurs
commencent à s'en abstenir, & à lui substituer le terme de Courtisane, puisqu'on le veut.
C'est dans le fond par une delicatesse mal entendue; car voici comme je raisonne. Ou le môt
de Courtisane excite une idée aussi forte que l'autre, ou une idée plus foible. Si c'est le
prémier, on ne gagne rien, on n'épargne à personne l'horreur d'avoir dans l'esprit un objet
infame. Si c'est le second, on diminue la haine que le public doit avoir pour une prostituée.
Mais estce une créature qui mérite ce menagement? Faut-il la représenter sous une idée
favorable? Ne vaudroit-il pas mieux aggraver la notion infame du métier qu'elle professe!
Quoi, vous craignez de la rendre trop odieuse? Vous lui cherchez un nom commode & qui ne
signisiot autrefois qu'une Dame de la Cour? On diroit que vous craignez de l'offenser, & que
vous tâchez de radoucir les esprits en la désignant sous un nom de mignardise. Ce qui
arriveroit de tout cela si l'on agissoit conségquemment, seroit que le terme de Courtisane
paroîtroit bien-tôt obscêne, & qu'il en faudroit chercher un plus doux. Il faudroit dire une
femme qui se gouverne mal, & puis une femme, dont on cause, & puis une femme suspecte, & puis
une femme qui ne se comporte pas saintement, & enfin prier les Précieuses du plus haut vol
d'inventer quelque Périphrase. Eclairciss. sur les Obsc. Het geen Bayle hier voorspelt,
is in de daad gebeurd. Wie weet niet, dat men de slimste misdaaden thans onder de bevalligste
naamen weet te verbergen? La bonne compagnie ne se sert plus de tous ces vilains termes ('t Is
Voltaire die spreekt. Zie Quest. sur l'Encyclop. Tom. I. Art. Adultère) & ne
prononce même jamais le môt d'adultère. On ne dit point. Madame la Duchesse est en adultère
avec Monsieur le Chevalier. Madame la Marquise a un maucais commerce avec Monsieur l'Abbé.
On dit, Monsieur l'Abbé est cette semaine l'Amant de Madame la Marquise. Quand les Dames
parlent à leurs amies de leurs adulières, elles disent, j'avoue que j'ai du goût pour lui. Elles avouaient
autrefois qu'elles sentaient quelque estime.I


Zou men hier niet met Cicero (Epist. 22. Lib. 2.) of met Zeno, wiens gevoelen
hij hier voorstelt, vraagen kunnen: Vides igitur nihil esse nisi ineptias? Schoon ik even zo graag
belijde, dat mij deeze geheele brief donker is, als Groevius beleed, dat 'er hem een
gedeelte van onverstaanbaar was, kan men 'er echter uit zien, dat eene overgedrevene kieschheid
ook toen reeds verscheiden zotheden deed begaan, en indecenties wist te vinden, waar ze niemand
vond, en waar ze in de daad ook niet waren.. 
{==182==} {>>pagina-aanduiding<<}


Zie daar alleen eene kleine schets, mijn Vriend! maar eene schets, zo ik mij niet 
{==183==} {>>pagina-aanduiding<<}

bedrieg, naar de natuur ontworpen. Dit alles uitgebreider te betoogen, zou buiten het bestek onzer
briefwisseling gaan. Gij weet, ik wilde u alleen stoffe aanbieden om zelf dieper doortedenken.
Passen wij dit algemeen beredeneerde nu meer bijzonder op de Liefde, en over 't geheel op de
verkeering der beide Kunnen met elkander, toe. 't Is toch gewoonlijk hier, dat men het meest met
de decentie op heeft; dat ze, tot onze schande, het allernoodzaaklijkste geworden is.

Zo lang Liefde niets meer en niets minder dan Liefde was; zo lang het menschdom, ook hier, alleen
met de natuur raad leefde, en deeze hartstocht juist dat geene was, wat de goede Schepper wilde,
dat ze 
{==184==} {>>pagina-aanduiding<<}
 voor den mensch zijn zoude, eene reine bron van genoegen, en troost, zijn waare
Paradijs op aarde; even zo lang was alles, wat wij thans onder den naam van indecentie en
obsceenheid rangschikken, onbekend. Men beminde toen, om te beminnen; de Liefde zelve was
wellust, de Natuur leerde haar, en de Onschuld verzorgde haare roozen. Veilig kon men toen alles
noemen, toen alles alleen Natuur was; toen men niets misbruikte; toen de Natuur met de Deugd in
verband stond! Ieder voetstap, welken wij in dien gelukkigen tijd nog op kunnen spooren, getuigt
van het reine hart, dat toen sloeg. Wij ergeren ons, wanneer wij in de gewijde Rolle de
aartsvaderlijke Geschiedenis lezen, en daar woorden en uitdrukkingen vinden, die naar onze eeuw
niet berekend zijn; wij zijn hier vaak zo zorgvuldig omtrent onze Kinderen, en wij voelen niet, dat het
eerste het zekerste bewijs van ons bederf is Zu allen Zeiten hat sich die kalte Heucheley,
das gezierte Grab voll Todtengebeine und alles Unflaths, an nichts zo sehr, als an Liebe,
geärgert; - auch das Hohelied und die zärtesten Ausdrücke der Bibel, so bald sie nur Braut
und Verlobung nennen, dunkten ihr unerträgliche Hurensprache. Du Heuchler, sagt
Christus, ärgert dich dein Auge, so reiss es aus. Ist diess helle und unschuldig, so ist
dein ganzer Leib Licht; ists ein Schalk, so hilft dir nichts alles pharisäïsche Reinigen von
aussen. Herder Lied. der Liebe p. m. 109., en het laatste het onfeilbaar-
{==185==} {>>pagina-aanduiding<<}
ste 
middel om ons Kroost vroegtijdig in dit bederf te doen deelen Lieset ein Engel mit deinem
Kinde, so fürchte dich nicht; auch im Hohenliede liesets die Bibel, so wie es in der Natur der
Thiere Schöpfung Gottes siehet und sich nicht ärgert. Ich bin gewiss, dass sich an dem
‘Adam erkannte sein Weib’ noch kein unschuldiger Knabe gestossen hat, aber wohl an
dem unkeuschen Verhüllen, an dem moralischen Kopfschütteln mit Ach un Aber. -
Herder l.c. p. 111.. Mijn Vriend! zo wij ons in dien tijd levendig genoeg te rug
konden plaatsen, wij zouden op onze aangezichten nedervallen en aanbidden! Eene enkele
aanmerking slechts, want ik voel, dat ik bewoogen worde. In dien herderlijken leeftijd, toen men
alles zo overeenkomstig de Natuur noemde, vinden wij het voorbeeld van den tedersten en
vuurigsten Minnaar, die, geduurende de zeven jaaren, dat hij om zijne Geliefde den hardsten dienst
voor zaligheid rekende, geene andere be-
{==186==} {>>pagina-aanduiding<<}
geerte  in zijn hart voelt gebooren worden, dan om
haar lief te mogen hebben, en haar eenmaal zijne Gade te noemen; schoon hij des nachts ééne hut
met haar bewoont, en des daags in het eenzaam veld aan haare zijde de kudden weidt. De zeven
jaaren vliegen heen, en de getrouwe Jacob is de speelpop eens Baatzuchtigen. Hij dient
op nieuw zeven jaaren, en de eigen onschuld volduurt, is zelfs zodanig boven alle verdenking
verheven, dat de onrechtvaardige Laban niet eenmaal in verzoeking komt om haar te
wantrouwen! O bij zo veel deugd, bij zulk eene onschuld, zou het moeilijk zijn over indecentie te
hooren klaagen! Waarom zou men vreezen driften op te wekken, zo lang die driften binnen
derzelver paalen blijven, zo lang ze aan haare bestemming beantwoorden, en naar geene voldoening
staan, dan die God zelf aan een Menschdom verleenen wilde, in wiens hart Hij deeze driften
plaatste? Waarom zou men beeldtenissen schuuwen, die de hand des Scheppers zelve de geheele
Natuur ingedrukt heeft, zo lang ze ons enkel aan de naamlooze goedertierenheid eener moederlijke
Voorzienigheid herinneren? De Decentie was toen derhalven onnoodig, 
{==187==} {>>pagina-aanduiding<<}
 even zo onnoodig
als de vellen waren, zo lang het eerste Mensch-paar in den staat der rechtheid verkeerde. Thans is
ze ook hier noodig geworden, om dat wij ook hier meer verbasterd zijn geworden; om dat de
Liefde bij ons geen Liefde meer is On nomme hardiment Amour un caprice de
quelques jours, une liaison sans attachement, un sentiment sans estime, des simagrées de
Sigisbés, une froide habitude, une fantaisie romanesque, un goût suivi d'un prompt dégoût: on
donne ce nom à mille chimères. Voltaire l.c. art. Amour.; om dat wij ze
tot een momaanzicht voor duizend andere hartstochten, daar geene van binnen haare grenzen
gebleven is, gebruiken; om dat wij onder haaren geheiligden naam niet aan haar, maar aan den
rijkdom, aan de eerzucht, aan den wellust, rooken; om dat wij begeeren, waar men eenmaal
beminde; verleiden, waar men eenmaal verengelde; en, om alles in één woord te zeggen, om dat wij
het ongelukkig middel hebben weeten te vinden 't Zou mooglijk hier de plaats zijn, om te
onderzoeken, wat de oorzaak mag zijn, dat men in eene Eeuw, waarin men zo veel met de Reden
opheeft, doorgaans zo zeer onredelijk handelt, terwijl men in Eeuwen, waarin men alleen veel met
het Gevoel (Sentiment) ophad, altijd zo zeer redelijk handelde. Wij willen ons hier thans niet
inbegeven; maar wij verzoeken de Lofredenaars van de Reden ten koste van het Gevoel, en deezen
zijn 'er in onze verlichte Eeuw genoeg, om de twaalfde Etude van Mr. de Saint Pierre
eens met aandacht geheel door te willen lezen. Mooglijk zal deeze moeite haar loon aanbrengen.
Hun, die dit Werk niet mogten bezitten, bieden wij de volgende uittreksels aan:


Qu'est-ce d'ailleurs, que cette raison dont on fait tant de bruit? Puisqu'elle n'est que la
relation des objets avec nos besoins, elle n'est donc que notre intérét personel. Voilà pourquoi
il y a tant de raisons de famille, de corps & d'Etats, des raisons de tous les pays & de tous les
âges; Voilà pourquoi autre est la raison d'un jeune homme & cette d'un viellard, d'un femme
& d'un hermite, d'un militaire & d'un prêtre. Tout le monde a raison, disoit le duc de la
Rochefoucault. Oui, sans doute; & c'est parce que chacun a raison,que personne n'est
d'accord.


Cette faculté sublime éprouve de plus, dès les premiers momens de son developpement, des
secousses qui la rendent, en quelque sorte, incapable de pénétrer dans le champ de la Nature.
Je ne parle pas de nos méthodes & de nos systêmes, qui répandent des jours faux sur les
premiers principes de notre savoir, en ne nous montrant plus la verité que dans des livres, au
milieu des machines, & sur des thèâtres; mais ces maximes qu'on nous inspire dès l'enfance,
faites fortune, soyez le premier, sufficent pour bouleverser notre raison naturelle; elles ne
nous montrent plus le juste ou l'injuste que par rapport à nos intéréts personnels & à notre
ambition; elles nous attachent pour l'ordinaire à la fortune de quelque corps puissant &
accrédité, & nous rendent indifféremment athées ou dévots, libertins ou continens, Cartésiens
ou Newtoniens, suivant qu'il importe à la cause qui est devenue notre unique mobile.


Mésons nous donc de la raison, puisque dès les premiers pas elle nous égare dans la recherche
de la vérité & du bonheur. Voyons s'il n'est pas en nous quelque faculté plus noble, plus
constante, & plus étendue. Descartes pose pour base des premiéres vertités naturelles: je
pense, donc j'existe. Je substitue à l'argument de Descartes celui-ci, qui me paroit & plus
simple & plus général: Je sens, donc j'existe. Il s'étend à toutes nos sensations physiques, qui
nous avertissent bien plus fréquemment de notre existence que la pensée. Il a pour mobile une
faculté inconnue de l'ame, que j'appelle le sentiment, auquel la pensée elle même se rapporte;
car l'évidence à la quelle nous cherchons à ramener toutes les operations de notre raison,
n'est elle même qu'un simple sentiment.


Je ne définirai pas davantage ce principe obscur; mais je le ferai suffisamment connoître, si je
le fais sentir. C'est à qoui nous nous flattons de parvenir, en l'opposant d'abord à la raison. Il
est très remarquable que les femmes, qui sont toujours plus près de la Nature, par leurs
désordres mêmes, que les hommes avec leur prétendue sagesse, ne confondent jamais ces
deux facultés, & distinguent la première sous le nom de sensibilité, ou de sentiment par
excellence, parce qu'elle est en effet la source de nos affections les plus délicieuses. Elles se
gardent bien, comme la plupart des hommes, de confondre l'esprit & le coeur, la raison & le
sentiment. Celle-ci, comme nous l'avons vu, est souvent notre ouvrage; l'autre est toujours
celui de la Nature. Ils differènt si essentielement l'un de l'autre, que si vous veulez faire
disparoître l'intérêt d'un Ouvrage ou il y a du sentiment, vous n'avez qu'à y mettre de
l'esprit. C'est un défaut ou. sont tombes les plus fameux ''ecrivains, dans tous les siécles ou
les Sociétés achèvent de se séparer de la Nature. La raison produit beaucoup d'hommes
d'esprit, dans les siècles prétendus policés; & le sentiment, des hommes de génie, dans les
siécles prétendus barbares. La raison varie d'áge en áge, & le sentiment est toujours le même.
Les erreurs de la raison sont locales & versatiles, & les vérités de sentiment sont constantes &
universelles. La raison fait le moi Grec, le moi Anglois, le moi Turc; & le sentiment, le moi
homme & le moi divin. Il faut des commentaires pour entendre aujourd'hui les livres de
l'antiquité, qui sont les ouvrages de la raison, tels que ceux de la plupart des historiens & des
poëtes satyriques & comiques, comme Martial, Plaute; Juvenal, & même ceux du siecle passé,
comme Boileua & Melière; mais il n'en faudras. jamais. pour être touché des prières de Priam
aux pieds d'Achille, du desespoir de Didon, des tragédies de Racine, & des fables naïves de La
Fontaine. Il faut souvent bien des combinaisons pour mettre à découvert quelque raison
cachée dé la Nature; mais les sentimenssimples & purs dé repos, de paix, de douce
mêtanculie, qu'elle nous inspire, viennent à nous sans effort. A la vérité, la raison nous donne
quelques plaisirs; mais si elle nous découvre quelque portion de l'ordre de l'univers, elle nous
montre en même temps notre propre destruction, attachée aux lois de sa conservation; elle
nous présente à la fois les maux passés & les maux à venir; elle  donne des armes à nos
passions, dans le même temps qu'elle nous démontre leur insuffisance. Plus elle s' étend au
loin, plus en revenant à nous elle nous rapporte des témoignages de notre néant; &, bien loin
de calmer nos peines, par ses recherches, elle ne fait souvent que les accroître, par ses
lumières. Le sentiment, au contraire, aveugle dans ses dédirs, embrasse les monumens de tous
les pays & de tous les temps; il se flatte, au milieu des ruines, des combats & de la mort
même, de je ne sais quelle existence êtrernelle; il poursuit, dans tous ses goûts, les attributs de
la divinité, l'infinité, l'étendue, la durée, la puissance. la grandeur & la gloire; il en mêle les
desirs ardens à toutes nos passoins; il leur donne ainsi une impulsion sublime; &, en
subjuguant notre raison, il devient lui-même le plus noble & le plus délicieux instinct de la vie
humaine., om de duurzaame en 
{==188==} {>>pagina-aanduiding<<}
 uitsluitende zaligheid van 't hart tot een algemeen en
beuzelachtig speelwerk der zin-
{==189==} {>>pagina-aanduiding<<}
nen  te verlaagen, 't welk eene verdorven verbeeldingskracht
enkel in 't vooruitzicht, 
{==190==} {>>pagina-aanduiding<<}
 streelt, bij 't genot reeds vervliegt, en van achteren met walging,
naberouw en wroe-
{==191==} {>>pagina-aanduiding<<}
ging  beloont. Het onschuldig Menschdom behoefde zich om de Decentie
niet te 
{==192==} {>>pagina-aanduiding<<}
 bekommeren. De Liefde alleen geleidde tot het genot; beide stonden onder de
bescherming der Deugd, en men kon beide niet te veel aanvuuren. Wij hebben het genot en den
wellust onder het gebied der Ondeugd weeten te verplaatsen; de Liefde leidt 'er niet meer uitsluitend
- wat zeg ik? leidt 'er maar weinig, van alle hartstochten mooglijk het minste, toe. Ja! de Decentie is
voor ons noodzaaklijk geworden, en naar maate ons Zedenbederf toeneemt, zal zij van oogenblik
tot oogenblik nog noodzaaklijker worden. Reeds doet ons de Natuur walgen; reeds is de Liefde
weinig meer bekend; nog maar luttel jaaren bij de eigen voorthollende weelde, en de Liefde zal in
onze Echtverbindtenissen onmooglijk worden; men zal in de eerste plaats verpligt zijn voor zijn
bestaan te zorgen, en wanneer zal het treffen, dat gouddorst en waare liefde in het eigen voorwerp
beide voldoening 
{==193==} {>>pagina-aanduiding<<}
 kunnen vinden? De begeerte van 't hart zal echter blijven; de verleiding zal
grooter worden; het huwelijk zal al zijne heiligheid verliezen; het misdrijf zal de prachtigste gedaante
aannemen, en de Decentie zal haar toppunt bereikt hebben.

Maar nog meer. Onderstelt de Decentie op de enkele noeming, ik zwijg bij den lof, dien men 'er
van maakt, niet reeds, dat men zeer wel weete, wat indecentie zij? Zou men dus bij een Volk, dat
volkomen onschuldig was; dat bij ieder woord, bij elke daad, nimmer meer dacht, dan de Natuur
van beide vorderde, wel decentie vinden kunnen, of liever zou daar alles niet decent zijn, wat die
eigen Natuur was, welke bij ons vaak zo zeer indecent gevonden wordt? Hoe levendig vertoont
zich dit in een Kind! In den vroegen dageraad van zijn leven, zo lang de Onschuld zijn
Beschermengel nog is, kent het geen decentie. De Natuur alleen doet het voelen, denken, stameren,
handelen, en wij zelve - zonderlinge tegenstrijdigheid! - en wij zelve noemen het nimmer indecent;
integendeel hoe meer Natuur het vertoont, hoe bevalliger, hoe aanminniger wij het vinden. Zouden
wij hier nog bloozen kunnen 
{==194==} {>>pagina-aanduiding<<}
 de Natuur te miskennen? te lasteren? - Of zouden wij, in
weêrwil van ons zelven, levendig gevoelen, dat de Onschuld nimmer indecent zijn kan, dat haar
Godlijk schoon het gekunstelde optooisel dier decentie gaarn mist, welke zo noodzaaklijk voor het
verdorven hart geworden is, daar het zich onder poogt te verbergen, om geen afschuuw te
verwekken, zelfs in zijn eigen oogen? Waarom blijft dit innemend Wicht niet altijd, wat het thans is?
Helaas! van het oogenblik dat het zijne onschuld begint te verliezen, dat het een Kind van onze
begrippen, van onze zeden begint te worden, dat men het geleerd heeft wat indecentie zij; van dat
eigen oogenblik leert het bloozen, leert het de waarde der decentie kennen; en naar maate zijn hart
meer verbasterd, zijne verbeelding meer ongeregeld wordt, naar die eigen maate wordt hem het veld
der decentie beperkter, en dat der indecentie uitgebreider, tot dat het laatste zich eindelijk, bij zijne
afgeloopen opvoeding, bij zijne behoorlijke waereld-kennis, voor hem in de oneindigheid verliest.

‘Nu, zegt een ongenoemd Schrijver, is eene diep doorgedachte kieschheid van uitdrukking zeker
noodzaaklijk geworden; 
{==195==} {>>pagina-aanduiding<<}
 maar stem mij toe, dat deeze noodzaaklijkheid het echtste bewijs
van de onreinheid van ons hart en van de ongeregeldheid onzer verbeeldingskragt zij, en derhalven
lijnrecht tegen de onschuld onzer zeden getuigt. Waarom bloost een Meisje over een woord, dat op
zich zelven onverschillig is? Om dat het een denkbeeld in haar verlevendigt, dat ze zich schaamt, niet
van te bezitten, maar van aan anderen te ontdekken, dat zij het bezit; en naar maate het gevolg
verder door haar getrokken wordt, naar maate het woord minder met het denkbeeld, dat haar
bloozen doet, in verband staat, en zij echter bloost - houd het voor eenen stelregel, die geene
uitzondering duldt, naar die eigen maate is haar hart en haare verbeelding meer bevlekt, en zij minder
onschuldig. Ik heb Meisjes gezien, die op de tijding, dat een haarer kennissen bevallen ware,
bloosden, en ik heb 'er uit beslooten, dat haar verdorven hart dit denkbeeld niet ontvangen kon,
zonder een ander teffens te ontvangen, dat nimmer in haare ziel vernacht moest hebben, en dat mij
ten eenenmaal overreedde, dat zij diep over dit onderwerp doorgedacht hadden, en dieper, dan de
onschuldige 
{==196==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Henriette van Molière, die, terwijl haare kiesche Zuster Armande vond, dat
het woord huuwelijk de gedachten tot eene onreine bespiegeling geleidde, en de verbeelding
kwetste, eenvouwig beleed, dat ze, dit woord hoorende, aan niets dacht, dan aan een' Echtgenoot,
aan Kinderen, en aan eene Huishouding, en dat dit geene zaaken waren, om over te bloozen
 Femm. Scavant. Act. I. Sc. I.


Armande. 

Quoi, le bean nom de Fille est un titre, ma Soeur, 

Dont vous voulez quiter la charmante douceur, 

Et de vous marier vous osez faire fête? 

Ce vulgaire dessein vous peut monter en tête 

Henriette. 

Oui, ma Soeur! 

Armande. 

Ach! ce oui se peut-il supporter? 

Et sans un mal de coeur sauroit-on l'ecouter? 

Henriette. 

Qu'a donc le mariage en soi qui vous oblige, 

Ma Soeur... 

Armande. 

Ach, mon Dieu: fy! 

Henriette. 

Comment? 

Armande. 

Ach fy, vous disje. 

Ne concevez-vous point ce que, désqu'on l'entend, 

Un tel môt a l'Esprit offre de dégoutant? 

De quelle étrange image on est par lui blessée? 

Sur quelle sale vue il traine la pensée? 

N'en frissonnez-vous point, & pouvez-vous, ma soeur, 

Aux suites de ce môt resoudre votre coeur? 

Henriette. 

Les suites de ce môt, quand je les envisage, 

Me sont vour un Mari, des Enfans, un Ménage, 

Et je ne voi rien là, si j'en puis raisonner, 

Qui blesse la pensée & fasse frissonner! 



Men ziet hier duidelijk wie de verdorvenste verbeeldingskracht heeft, Armande of Henriette?
Vergelijk met deeze plaats, omtrent de valsche délicatesse, die altijd het kwaad brengt, waar het niet
is, of het vermeerdert, waar het in eene geringe maate is. La critique de l'Ecole des Femmes,
vooral Scen. 3. En Bayle in zijne aangehaalde Eclairc. over deeze beide
plaatsen..’
{==197==} {>>pagina-aanduiding<<}


Maar hoe verbaasd groot moet de verbastering van een Volk zijn, waar het noodzaaklijk
geworden is, de geheele taal van uitdrukkingen en beeldtenissen te zuiveren, die, ook maar van
verre, aanleiding zouden kunnen geven om de zedigheid te kwetsen! ‘Ce soin, zegt
Ancillon, d'écarter d'une langue toutes les expressoins & les images dont la
délicatesse & la modestie pourroient s'allarmer, suppôse déja 
{==198==} {>>pagina-aanduiding<<}
 une ame dont les idées
ent blessé souvent la délicatesse & la modestie. On doit avoir pensé soi-même ce qu'on craint
tant que ne pensent ceux qui nous entendent; & plus de décence dans les mots & les tours
d'une langue n'en proûve que moins dans le coeur de ceux qui la parlent. Or c'est toujours
leurs caractere, & l'idée que nous sommes obligès de nous en faire qui décidera du caractere
de leur langue & de l'impression qu'elle fera sur nous. Leur façon de penser trahie par leur
adresse même à nous la cacher, leur imagination souillée d'autant d'objets qu'elle en a
dérobé & epargné à la délicatesse des autres percera dans le choix même de leurs
expressions, & y laissera une empreinte dangereuse. Pourquoi peut-on lire dans le françois
d'Amyot le 29 Traité de Plutarque, qu'il ne seroit pas sûr peut-être de faire passer dans notre
langue? parceque ce françois étoit celui des bonnes gens; & que les bonnes gens peuvent tout
dire. Leurs moeurs peintes dans leur style en font, dans sa plus grande liberté même, la
sagesse; & ce sont nos moeurs empreintes dans le nôtre qui en 
{==199==} {>>pagina-aanduiding<<}
 rendent la modestie
même immodeste & dangereuse Zie Discours qui a remporté le prix de l'Academie
de Rouen en 1778. Remarque 33.’.

Deeze aanmerking is zo waar, dat men bij eene vergelijking der verschillende taalen en Volkeren,
die wij thans in ons waerelddeel nog kennen, overal de meerdere decentie der taal met de grootere
verbastering des Volks hand aan hand ziet gaan. Indien ik niet vreesde te wijdloopig te zullen
worden, zoude ik u hier graag proeven van geven. Thans verwijze ik u alleen tot de Fransche en
Hoogduitsche taalen; tot de laatste, zo als ze nu is, en zo als ze nog ten tijde van Opitz
was, en dan tot de beste beschrijving der zeden van beide die Volkeren, en van het laatste Volk in
de twee genoemde tijdkringen. Zo gij deeze moeite gelieft te doen, zult gij mijn gezegde door de
ondervinding onderschreven vinden.

Ik herinner mij niemand, die dit alles in een duidelijker licht geplaatst heeft, dan Wieland
 Beyträge zur geheimen Geschichte des menschlichen Verstandes und Herzens. 2tes
B.. Ik wil u hier zijne vertelling in 't kort mededeelen; zij zal mijn onder-
{==200==} {>>pagina-aanduiding<<}
werp 
verlevendigen, en gij zult 'er teffens uit zien kunnen welk eenen wezenlijken ondienst wij aan de
onschuld en deugd bewijzen, wanneer wij meer voor de decentie ijveren, ik laat staan dezelve nog
poogen te verfijnen, dan de nood zelf vordert.

Wieland voert een' Priester van Isis in een zeker Land, in het binnenste van Afrika
gelegen. Deeze Priester, Abulfaouaris genaamd, vindt daar een geslacht van moedernaakte
menschen onder hunne palmboomen woonen. Zie hier het getuigenis, dat hij aan den Koning van hun
aflegt, en dat den toestand hunner zeden betrof, toen hij hen eerst ontmoette.

Hij beleed, dat deeze ongelukkige Wilden de Egyptenaars, schoon boven alle andere volkeren
Godsdienst, wetten, en zeden bezittende, echter in zekere Deugden oneindig overtroffen. ‘Niets,
zeide hij, is gelijk aan de zedigheid hunner Dochteren, dan het welvoeglijk gedrag der Jongelingen,
voor wien alle die buitenspoorigheden, welke onder ons zelfs de gestrengste wetten naauwlijks
beteugelen kunnen, iets geheel onbekends zijn. Jongens en Meisjes worden van hunne kindsheid af
aan gewend afgezonderd van elkanderen te 
{==201==} {>>pagina-aanduiding<<}
 zijn, de eersten tot in hun achttiende, de
anderen tot in haar vijftiende jaar. Slechts van deezen tijd af is het hun geoorloofd, op plegtige
dagen, in de tegenwoordigheid hunner Ouderen, met elkanderen te speelen en te dansen. Want daar
dit de ouderdom is, waarin alle Jongelieden, in zo verre de Natuur zelve het niet verhindert, verpligt
zijn te huuwen, zo ziet men graag dat de Candidaaten van beiderlei geslacht elkander vooraf leeren
kennen, ten einde eene keus te kunnen treffen, welke bij dit Volk geheel en alleen aan het hart wordt
overgelaten. De Echt is in hunne oogen iets zo eerwaardigs, dat ze 'er geen begrip van schijnen te
hebben, hoe men aan zulk eene verbindtenis trouwloos kan zijn. Een Man of Vrouw, welke zich aan
deeze overtreding schuldig maakte, zou levenlang voor eerloos gehouden worden, en van alle
verkeering uitgeslooten zijn; maar men heeft, zo ver het geheugen reikt, nog geen voorbeeld, dat dit
geval immer bestaan hebbe.’

De heilige Priester Abulfaouaris had het ongeluk van niet zo onschuldig te zijn, als deeze goede
Wilden waren. Hij vond hun-
{==202==} {>>pagina-aanduiding<<}
 ne naaktheid zeer indecent en leerde hun een zeker bedeksel
kennen.

‘Ik kon, dus vaart hij in zijn bericht aan den koning voort, niet zonder innige ontferming aanzien,
dat een van Natuur zo vergenoegd en goedaartig Volk in zulk eenen onbeschaafden en dierlijken
toestand, als deeze naaktheid was, welke ik - vooral aan welgemaakte jonge Persoonen, zonder
groote ergernis, niet aanschouwen kon, voortleven zoude, en hun toestand scheen mij des te
beklaagenswaardiger, hoe minder zij het gevaar van denzelven scheenen te kennen. Want in de
daad, dat geene, dat mij ieder oogenblik noodigde de hand voor de oogen te houden, scheen hun de
minste ontroering niet te veroorzaaken, en men bespeurde in hun gedrag onder elkander niets, dat in
't geringste van de gestrengste voorschriften der eerbaarheid afweek.

Tot allen geluk had ik eenige stukken Lijnwaad van verscheiden kleuren bij mij. Ik stond geen
oogenblik in beraad, om ze aan het medelijden opteofferen, dat mij deeze arme verblinde Schepsels
inboezemden. Ik versneed ze tot kleine 
{==203==} {>>pagina-aanduiding<<}
 rokjes, en beschonk Vrouwen en Meisjes 'er mede,
zo ver mijn Lijnwaad reikte.

En hier had ik eene nieuwe gelegenheid om den voortreffelijken aanleg deezer goede Lieden tot
Zedigheid en Deugd waartenemen. Want ik kan Uwe Majesteit niet genoeg zeggen, met welk eene
begeerte deeze arme naakte Creatuuren de stukjes Lijnwaad aannamen. Het speet mij maar, dat de
voorraad, dien ik bezat, niet toereikend was, om het deugdzaam verlangen van al die geenen te
bevredigen, welke ook zo opgetooid wilden zijn, als hunne buurvrouwen. Binnen kort breidde zich
de begeerte om gekleed te zijn onder het gantsche Volk uit. Ze kwamen van alle hoeken, en boden
mij voor mijn Lijnwaad meer Goudstof en Olijfantstanden aan, dan tien Kameelen zouden kunnen
trekken - want zij hadden van mij gehoord, dat 'er eene groote waarde in deeze dingen gelegen was;
- maar ik moest hen afwijzen, en zij scheenen hierover geheel ontroostelijk te zijn. Eenige jonge
Meisjes weenden bitterlijk, dat ze zich op haar' trouwdag in geen geel rokje en hemelsblaauw
manteltje zouden kunnen vertoonen; anderen kibbelden 'er met el-
{==204==} {>>pagina-aanduiding<<}
kanderen  om; de Moeder
nam de Dochter en de ouder Zuster de jonger met geweld af, wat ik haar gegeven had, en 't was
niet dan met moeite, dat ik grooter daadlijkheden voor kon komen. In één woord, tot mijn
onuitspreeklijke genoegen bragt ik het, dank zij de groote Isis! binnen weinig dagen zo ver, dat elk
het voor eene schande hield ongekleed te zijn; en Mannen en Vrouwen hadden nu niets dringenders
te doen, dan zich van zekere breede, wollige boombladeren eene soort van schorten te maaken,
welke hun ten minsten dat geene bedekten, wat de eerbaarheid verbiedt te noemen.’

Tot hier toe het bericht van den Priester.

De Koning, en de meesten, die hem aanhoorden, bewonderden de decentie van Abulfaouaris en
preezen zijne voorzorg. Een eenig grieksch Wijsgeer, dien de Vorst graag om zich had, wanneer
hem de tijd lang viel, was van een ander gevoelen. Het scheen hem niet geheel onmooglijk toe, dat
Abulfaouaris, door zijne al te groote zucht voor de decentie, aan deeze Wilden wel eens eenen zeer
slechten dienst kon beweezen hebben, eenen dienst, die welligt voor hunne onschuld en zeden de
ongelukkigste gevol-
{==205==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gen na zich kon sleepen. De Priester liet niet na den Wijsgeer voor een'
Vrijdenker te verklaaren; maar ongelukkig bevestigde de ondervinding niet dan te duidelijk de
voorzegging, welke de Vrijdenker gedaan had.

‘De rokken en manteltjes van den Priester Abulfaouaris (vervolgt Wieland) kwamen
aan de arme Negers in de daad duur genoeg te staan.

Hunne onschuld was het eerste dat daarbij verlooren ging.

Zij hadden 'er tot hier toe niet aangedacht, dat 'er iets onedels of onbetaamlijks gelegen kon zijn, in
zich zelven geheel te zien, en zich aan anderen in zijne eigen gedaante te vertoonen. Hunne Schoonen
hadden een' veel onschuldiger grond, waarom ze alles zien lieten, dan de Perserinnen hebben, om
alles te verbergen, of de Europeesche Vrouwen, om haaren boezem, of zo iets dat 'er naar gelijkt,
en dat ze aan de kunst te danken hebben, met spinrach te bedekken.

Dit gebruik had bij hen nog eene andere zedelijke nuttigheid, welke Abulfaouaris noodwendig had
moeten waarnemen, indien het vooroordeel waarnemen kon, de gewoonheid maakte naamlijk de
beide Geslachten in eenen zekeren graad onver-
{==206==} {>>pagina-aanduiding<<}
schillig  voor elkanderen. Het instinct werd
bij hen in slaap gesust, in plaats - dat het bij beschaafde menschen altijd wakker gemaakt wordt.

De Liefde was bij hen meer het werk van 't hart, dan van de zinnen; en zonder Liefde zei de Natuur
een' Man niets meer voor eene Vrouw, dan voor zijns gelijken.

Sederd het noodlottig geschenk van den Priester Abulfaouaris veranderden zich hunne zeden
omtrent dit artikel oogenschijnlijk, en naardien nog ten allen overvloede de grootmoedige voorzorg
van den Eersten-Opziener der Geldmiddelen te Memphis schikkingen getroffen had, om deeze
Negers, voor derzelver goud en elpenbeen, van allerlei soorten van Egijptische Manufacturen te
voorzien, zo verfijnde zich binnen kort hunne levenswijze zodaanig, dat zelfs Abulfaouaris bij zijne
terugkomst moeite had om ze te herkennen. De zwarte Dames ijverden om strijd, wie zich het
aartigste en meest schitterende op kon tooien. De nieuwe aantrekkelijkheden, welke zij van de
Egijptische Fabrieken ontleenden, gaven thans aan die, daar haar de Natuur mede voorzien had,
eene voorheen onbekende waarde. Eerlang werd de zucht om zich te 
{==207==} {>>pagina-aanduiding<<}
 kleden zo ver
gedreeven, dat de Natuur onder de versierselen bezweek. Het werd onmooglijk om te raaden, wat
onder deeze zeldsaame vermomming verborgen kon zijn. Dit wekte de nieuwsgierigheid op, en
mengde die verbeeldingskracht in 't spel. De Vrouwen werden van een voorwerp van liefde tot een
voorwerp van nieuwsgierigheid. Menig een verbeeldde zich, bij eene andere bekoorlijkheden te
zullen vinden, die hij bij de zijne niet vond. - of niet achtte. Duizend kleine kunstgreepen, daar zich
de Dames van leerden bedienen, om haare natuurlijke aanminnigheden op te luisteren, of haare
gebreken onzichtbaar te maaken, bedroogen het oog of de verbeelding, en gaven tot duizend kleine
misvattingen aanleiding, welke des te grooter gevolgen hadden. Een voorheen onbekend bederf
sloop onder gehuuwden en ongehuuwden onmerkbaar in. De Vrouwen waren niet meer met den
sluier der openbaare eerbaarheid bedekt. Zij leerden een onderscheid tusschen kuischheid en
zedigheid kennen, daar ze te vooren geen begrip van gehad hadden. De Mannen, van hunne zijde,
begonden 'er zich eene be-
{==208==} {>>pagina-aanduiding<<}
zigheid  uit te maaken om de onschuld der Vrouwen lagen te
leggen, en de Schoonen, hoewel zij eene soort van verdedigings-kunst onder zich invoerden, welke
ten minsten dienen kon om het aangrijpend gedeelte in adem te houden, zagen niet te min van het
eerste begin af aan haare nederlaag zo gewis te gemoet, dat het onmooglijk was zich door haar'
tegenwêer te laaten afschrikken. In 't kort, de wijze Abulfaouaris had wel het genoegen van zijne
reforme bij dit Volk over 't algemeen ingevoerd te zien; maar hij bevond ter zelfder tijd, dat het
noodig zijn zoude, voortaan ook de strafwetten der Egijptenaaren tegen zekere misdaaden, met wier
benaaming wij dit blad niet verkiezen te bevlekken, onder hen intevoeren, en, wat het zonderlingste
schijnen kan, was de zoete zelftevredenheid, met welke deeze eerlijke Priester, na dat hij zijne
geheele inrichting gelukkig tot stand gebragt had, zich te Memphis eenen tweeden Hermes, den
Wetgever en Weldoener deezer Wilden noemen liet; vol van innerlijke zegepraal, dat hij hun, zo ons
deeze gelijkenis veroorloofd is, lelijke en onbekende ziek-
{==209==} {>>pagina-aanduiding<<}
ten  ingeënt had, om het
vergenoegen te hebben van 'er hen wederom van te kunnen genezen.’

Mooglijk verbeeldt ge u thans, dat ik een al te uitgebreid veld ontsluite, daar onreinheid en
zedenloosheid zeer ligt misbruik van zouden kunnen maaken; veelligt denkt gij zelfs, dat ik hier de
gronden poog te leggen, om naderhand zeer ruim over het Minnedicht onder ons te kunnen denken,
en veel stukjes te rechtvaardigen, die anders een kuisch oor ligt zouden gekwetst hebben. Gij
bedriegt u, mijn Vriend! Alles wat ik u tot hier toe mededeelde, was, om u in 't vervolg gelegenheid
te geven, om schijn van zijn te kunnen onderkennen. Want geloof mij, 't is 'er ver van daan, dat ook
nu nog de indecentste uitdrukkingen altijd in de gevaarlijkste Boeken gevonden worden. Neen,
onze deugd, zelfs zo als wij thans zijn, wint maar zeer weinig bij de decentie onzer taal. Bij alle onze
bepaalingen, bij alle onze verfijningen van uitdrukking, heeft de verleiding niet te min de handen zeer
ruim gehouden, om met eene zeer decente taal zeer veel kwaad te doen. Zie daar onze
verbeteringen! Terwijl wij de woorden veroordeelen, ijveren wij voor de zaaken. Eene 
{==210==} {>>pagina-aanduiding<<}

obsceene uitdrukking verwekt alle onze verontwaardiging, maar een veel obsceener gedachte, onder
eene kiesche uitdrukking, en als met een dun gaas omtoogen, daargesteld, ontvangt vrijgeleide, vaak
toejuiching! en wij denken niet, dat het eerste maar zelden gevaarlijk zij, daar de meesten voor de
Ondeugd in haare eigen gedaante te rug beeven; terwijl het laatste bijna nooit nalaat het hart
intenemen en onmerkbaar te verpesten.

Men declameert tegen sommige afschuuwlijke Boeken, en in de daad ze kunnen niet genoeg
verfoeid worden; maar ik ben verzekerd, dat zij het niet zijn, die duizend jeugdige gemoederen aan
de deugd en aan de reinheid des harten ontweldigd hebben; hunne afschuuwlijkheid zelve verstrekt
aan hunne uitwerking tot een tegengift; maar dat men tegen die Schrijvers ijvere, welke men thans
bewondert; wier kieschheid van taal en uitdrukking men tot een model opgeeft; die echter alle hunne
poogingen enkel schijnen aangewend te hebben om de Ondeugd haare terugstootende gedaante te
ontnemen; die aan den eenen kant over alle de vermogens van hunne kunst gebieden, om door de
wellustigste, maar, als 't ware, met een dun gaas overdekte tafereelen de verbeeldings-
{==211==} {>>pagina-aanduiding<<}
kracht 
aan 't werken te helpen, en dus van lieverlee en als onmerkbaar het hart aan de onreinheid te
gewennen Ceux qui se servent de ces envelopes, zegt Bayle l.c., ne
prétendent point qu'ils seroient in-intelligibles, ils savent bien que tout le monde entendra de
quoi il s'agit, & il est fort vrai que l'on entend parfaitement ce qu'ils veulent dire. La
délicatesse de leurs traits produit seulement ceci, que l'on s'approche de leurs peintures avec
d'autant plus de hardiesse que l'on ne craint pas de rencontrer des nuditez. La bienséance ne
soufriroit pas que l'on y jettât les yeux si c'étoient des saletez toutes nues; mais quand elles
sont habillées d'une étofe transparente, on ne se fait point un scrupule de les parcourir de
l'oeil depuis les pieds jusques à la tête, toute honte mise à part & sans se fâcher contre le
Peintre: & ainsi l'objet s'insinue dans l'imagination plus aisément & verse jusques au coeur &
au dela ses malignes influences avec plus de iberté, que si l'ame étoit saisie & de honte & de
colère; car ce sont deux passions qui épuisent presque toute l'activité de l'ame, & qui la
mettent dans un état de soufrance peu compatible avec d'autres sentimens., en van den
anderen kant alles wat naar Sentiment zweemt, het eenigste tegengift tegen dit alles, voor eene
razernij verklaaren en als eene nieuwe doolende Ridderschap bespottelijk pogen te maaken
 De meeste Fransche Minnezangen hebben dit gebrek, en wij bewonderen derzelver
kieschheid! Tot een voorbeeld noem ik hier de Poësies érotiques de Mr. le Chavalier de
Parny, Londres 1781, een Werkje, dat geen geringen opgang gemaakt heeft. Niets beledigt
hier het oor, maar onder deeze kiesche woorden laat de Dichter niet na ons de obsceenste
beeldtenissen te schilderen. Een enkel staaltje zal hier genoeg zijn. Ik verkies het stukje, le
Lendemain tot opschrift voerende, schoon nog geen van de slimsten.


Enfin, ma chère Eléonore! 

Tu l'as connu, ce péché si charmant 

Que tu craignois, même en la désirant; 

En le goutant, tu le craignois encore. 

En bien, dis-moi; qu'a-t-il donc d'effrayant? 

Que laisse-t-il après lui dans ton ame? 

Un lèger trouble, un tendre souvenir, 

l'Etonnement de sa nouvelle flamme, 

Un doux regret, & sur tout un désir. 

  

Ah! laissons nos tristes censeurs 

Traiter de crime abominable 

Le seul charme de nos douleurs, 

Ce plaisir pur, dont un Dieu favorable 

Mit le germe dans tous les coeurs. 

Ne crois pas à leur imposture; 

Leur zèle barbare & jaloux 

Fait un outrage à la Nature; 

Non le crime n'est pas si doux. 

.

{==212==} {>>pagina-aanduiding<<}
Wanneer wij tot de vereischten van het Minnendicht onder ons komen, zult gij zien, 
{==213==} {>>pagina-aanduiding<<}

dat ik nimmer voornemens was, om de ongebondenheid in de hand te werken; integendeel, dat ik
vuurig pooge, om alles wêer nader aan de Natuur, en hier door aan de Onschuld te brengen; iets,
waartoe ik de Liefde in haare oorspronglijke gedaante, en derzelver reine zucht, het Minnedicht, een
der geschiktste middelen keur. En ook hier ben ik weêr de eenigste niet, die zo denke, gelijk ik u in
mijnen volgende brief hoop te toonen; duld dat ik deezen met eenige schoone coupletten van den
Graaf van Stolberg Gedichte der Bruder C. un. F. L. Grafen zu
Stolberg p. m. 23. sluite:


Er sey mein Freund nicht, welcher die göttliche 

Natur nicht liebet! Engelgefühle sind 

Ihm nicht bekant! 'Er kan mit Inbrunst 

Freunde nicht, Kinder nicht, Weib nicht lieben! 

  

Ihm bebte nie von trunkner Begeisterung 

Die stumme Lippe! Schauer begegneten, 

In hoher Wallung, seiner Seele 

Nie mit der steigenden Morgensonne! 
{==214==} {>>pagina-aanduiding<<}


In deinen Wonnebecher, Allgütiger! 

Entsielen niemal Thränen des Dankes ihm! 

Sein Erb' ist Taumel, oder Schlafsucht! 

Wehmut und Wonne des Weisen Erbe! 

  

Er ist kein Sohn der Freiheit! das Vaterland 

Ist Spreu dem Feigen! Sklave! Dich freite nicht 

Die Römerschlacht! zu meinen Füssen 

Krümme dich, Raupe! dass dein ich spotte! - 

  

Ich seiner spotten? - weh mir! o zürne nicht, 

De Vater Aller! Wirbel und Stolz ergrif 

Den Mann von Staub, dass er des Staubes 

Spottete, den er beweinen solte! 



{==215==} {>>pagina-aanduiding<<}

Zesde brief.

De natuur en waarde der liefde nader bepaald. Eenpaarig oordeel der beste
zedenschrijvers en menschkundigen omtrent dezelve.


Uit mijne voorige Brieven hebt gij, zo ik mij niet bedrieg, kunnen ontdekken, dat de Liefde op zich
zelve eene edele hartstocht zij; eene bron van genot en de bezielster van alle andere genietingen; dat
ze uit haare Natuur ontwikkelt, verheft, werkzaam maakt; dat ze, ver van der volmaaking onzer ziel
nadeelig te zijn, dezelve lijnrecht begunstigt, door onze vermogens te doen ontluiken, door ons hart
te zuiveren, door een teugel voor de verleiding, een waarborg voor de eerbaarheid te worden, en,
om mij van eene zeer juiste uitdrukking Zie Werk. van de Maatsch. der Nederl. Letterk. 6D. Eerst. Prijsverh. 2de Bijlag. te bedienen, 
{==216==} {>>pagina-aanduiding<<}
 die gevaarlijke drift, welke de Natuur,
zorglijk ter onderhoudinge van de geslachten, in allen sterveling gelegd heeft, te betoomen en tot een
waardig einde te bestieren, den dierlijken tocht aan 't vermogen der reden onderwerpende; in een
woord, dat de Liefde, boven alle andere hartstochten, onze erkentenis vordert, dat eene wijze en
goedertieren Hand haar wel in ons hart hebbe willen plaatsen. Maar gij hebt 'er teffens uit kunnen
zien, dat ze, om deezen lof in den volsten zin te verdienen, louter Liefde, en niets meerder of minder,
zijn moet; dat ze dit bij een Volk gewoonlijk blijft, zo lang dit Volk bij de Natuur blijft, en geene
beloften kent, dan die de Natuur vervullen kan; maar dat ze van deeze haare oorspronglijke
gedaante verliest, naar maate men van de Natuur afwijkt, en hierdoor het getal zijner behoeften
moedwillig vermeerdert; dat ze zich van dit oogenblik met duizend andere hartstochten vermengt, of
liever door dezelve verdrongen wordt; nu eens door den gouddorst, in eene Eeuw, in welke de
Weelde het geld tot eene eerste behoefte gemaakt heeft; dan weder door de eerzucht en wellust, in
eene Eeuw, in welke de wroeging van 't hart door meer verdooven-
{==217==} {>>pagina-aanduiding<<}
de  vermaaken, dan de
eenvouwige Natuur aanbiedt, gezust moet worden; en eindelijk, dat ze, eenmaal aan haar waare
doel ontrukt, vervolgens altijd zodaanig door de begrippen der tijden bepaald wordt, dat ze ons
beurteling verheffen en verlaagen zal, naar maate wij onder een edel of onedel Volk, naar maate wij
in eenen roemrijken of verachtelijken tijdkring leeven; tot dat ze ten laatsten, bij maatloos geworden
behoeften, bij een geduurig toenemend zedenbederf, niets meer van haar wezen behoudt, dan den
blooten naam, die naar willekeur aan onnoemlijke andere driften gegeven wordt.

Wat dunkt u nu, mijn Vriend! handelen wij redelijk, wanneer wij de menigvuldige
buitenspoorigheden, die 'er uit de verkeering der beide Kunnen met elkander in de waereld
voorgevallen zijn; het nadeel, dat de deugd en de ontwikkeling onzer edelste vermogens 'er vaak
door geleden hebben; de belagchelijke grilligheden en kluchtspelen, die onze beschaafde Eeuw ons
hieromtrent nog dagelijks aanbiedt, en die menigwerf in zulke vreeslijke treurspelen eindigen; -
handelen wij redelijk, wanneer wij dit maar zo alles met ééne magtspreuk op rekening van de Liefde
zetten, en dan tegen deeze hartstocht 
{==218==} {>>pagina-aanduiding<<}
 gaan uitvaaren? Was het de schuld der Liefde, dat
men onder François I beuzelachtige, verwijfd, zinnelijk wierd - dat men zijne geheele
waarde in uitwendige versieringen en ontleende bevalligheden stelde, en den groossten wellust voor
het hoogste vermaakt keurde? Immers zij was het, die onder de Bergschotten zulke edele daaden,
die geduurende de tijden der Ridderschap zo veel waare grootheid wist voort te brengen? Neen, het
was niet de Liefde, maar wel de afwijking van dezelve, die al het kwaad voortbragt; het was niet
deeze reine hartstocht, het waren andere, laage, verachtlijke hartstochten, aan welke men
heiligschennend den edelen naam der Liefde gaf, die het geluk van 't hart verstoorden, de
Maatschappij verwoestten, en die menigvuldige ellenden onder het menschdom brachten, die wij 'er
thans onder aantreffen, en die het zo jammerlijk folteren.

Bekennen wij het openhartig - onze Liefde is de waare Liefde niet meer! zij is niet meer die oude
Liefde, die eenmaal voor de Kinderen der Natuur alles was; maar bekennen wij 'er bij, dat wij met
de waare Liefde alles missen, en dat het beste en geschiktste middel, om de Weelde, die ons

{==219==} {>>pagina-aanduiding<<}
 verwoest heeft, te beperken, om het gebrek aan huiselijk geluk, die vruchtbaarste bron van
onze ondeugden en rampen, te herstellen; om die eeuwige begeerten naar nieuwe en altijd
prikkelender vermaaken, die eindelijk in walging en volkomen smaakeloosheid, volkomen
onvatbaarheid voor alle genot, uitloopen, te beteugelen, en ons de eenige bron van vreugde en
zaligheid in ons eigen hart te doen vinden; in een woord, dat het beste middel, om ons weêr nader
tot de Natuur te brengen, zij, onze Jeugd de reine Liefde in haare waarde te leeren kennen,
onderscheiden van alles, wat thans onder haaren naam bekend is, en beurteling onzen lof of onze
berisping verwerft, naar maate onze bijzondere belangen, en onze altijd oppervlakkige wijze van
denken, het mede brengen.

Mijn oogmerk is, om u in deezen brief te toonen, dat ik de eenige niet ben, die dus denke; maar dat
ook onze kundigste Zedenschrijvers sederd lang niet meer in den waan zijn, als of de Liefde eene
chimere ware, die men op zijn best aan eenige ongeslooten hersenen in zekere jaaren toe kon
geeven; dat zij in tegendeel de waare Liefde zeer wel weten recht te doen en van de 
{==220==} {>>pagina-aanduiding<<}
 valsche
te onderscheiden, dat zij de eerste met de verleiding en met den wellust niet alleen niet verwarren,
maar haar zelfs met mij als het beste tegengift tegen dezelve aanprijzen; in 't kort, dat zij allen als uit
eenen mond roepen:


 Un amour vrai, san feinte & sans caprice, 

Est en effêt le plus grand frein du vice. 



Mijn Vriend! ik beken, dat ik hier verlegen ben - niet om u eene wolk van getuigen aan te voeren -
maar om te weten, wie onder de verbaazende menigte te kiezen! Een deugdzaame
Fenelon, een eerlijke Gellert, een voortreffelijke Herder, een
wijsgeerige Sulzer, een edele Cronegk, een menschkundige Wieland
 De laatste zegt zo nadrukkelijk: ‘dat de vertedering der Liefde aan de Deugd gunstiger
is, dan men gemeenlijk gelooft.’ Zie Beytr. zur geh. Gesch. des menschl. Verst. und Herz. 2 B.
En Cronegk erkent in zijne Einsamkeiten, vooral in den 5den Zang, zijne geheele waarde
aan haar verpligt te zijn., een natuurlijke Florian; zij, en honderd anderen, verdringen
mij, als 't ware, om een getuigenis uit te brengen, wier, 
{==221==} {>>pagina-aanduiding<<}
 vereenigde inhoud op het eigen
refrein neêrkomt:


Un amour vrai, sans feinte & sans caprice, 

Est en effêt le plus grand frein du vice. 



Kiezen wij echter; kiezen wij de duidelijkste en onpartijdigste getuigenissen. Ik zal met
Sulzer, met den afgetrokken wijsgeerigen Sulzer beginnen.

‘De eerste oorsprong der Liefde ('t zijn 's Mans eigen woorden Allgem. Theor. der
schön. Künst. 3 Th. art. Liebe. ligt ontwijffelbaar in de bloot dierlijke Natuur van
den mensch; maar men zou de bewonderenswaardige toebereidselen der Natuur geheel miskennen
moeten, om niets hoogers dan dierlijke bewegingen in dezelve te ontdekken. De echte waarnemer
bemerkt, dat deeze hartstocht haare wortelen in het vleesch en bloed des stoffelijken ligchaams
heeft, maar haare takken ver boven de ligchaamlijke waereld in de spheer van hooger wezens
uitbreidt, waar zij onvergangelijke vruchten tot rijpheid brengt.

Of ze schoon in haaren eersten aan-
{==222==} {>>pagina-aanduiding<<}
leg  eigenbaatig is, kweekt ze niet te min in rechtschapen
harten de edelste geneigdheid tot Menschlievendheid, tot de tederste Vriendschap, tot eene, alle
eigen belang vergeetende, Grootmoedigheid. Zij doelt in den grond op wellust, en is toch het
krachtigste middel om van den wellust af te voeren, en tot zaliger aandoeningen te geleiden. Zij is
vreesachtig en dikwerf kleinmoedig, en kan echter den grond des verhevensten moeds zijn. Zij is
een, in haaren oorsprong nederig, schaamroodmaakend gevoel, en in haare gevolgen de oorzaak
eener waarachtige verhooging der ziel. De zodaanigen, wien dit als tegenstrijdig en overgedreeven
voor mogt komen, zijn te beklaagen, en zouden door eene wijdloopiger ontwikkeling der zaak toch
niet wijzer worden.’

Numa, ('t is Florian, die spreekt Numa Pompilius Liv. 
6.) il est deuz amours, nés pour le bonheur & pour le malheur du monde. L'un, le plus
commun, le plus brûlant peut-être, est celui qui te consume. Son empire est fondé sur les sens;
il naît par eux, & vit par eux: il n'habite pas notre coeur, il coule dans nos veines; il 
{==223==} {>>pagina-aanduiding<<}
n'éleve pas notre ame, il la subjugue; il n'a pas besoin d'estimer, il ne dèsire que de jouir. Cet
amour méprisable n'a rien de commun avec notre ame: juge si la félicitè peut venir de lui.
Non, mon Fils, les Dieux ne lui ont donné de pouvoir sur l'homme, que pour humilier notre
orgueil.

L'autre amour, présent céleste, naît de l'estime, & vit par elle. Il est moins passion que vertu;
il n'a point de transport fougueux, il ne connoît que les sentimens tendres. Celui-là reside
dans l'ame; il l'échauffe sans la consumer, l'éclaire & ne la brule pas: il lui fournit la seule
nourriture qui lui soit propre, le désir d'atteindre à toutes les perfections. Ses plaisirs sont
toujours purs; ses peines mêmes ont des charmes. Au milieu des plus grandes souffrances, il
jouit d'une douce paix; & c'est cette paix qui seule rend heureux.’

‘Ihr Pharisäer! ihr Katonen! (zegt Herder in zijne Moedertaal Lieder der
Liebe p.m. 67., en ik durf het niet waagen om deeze schoone passage te vertaalen) ist nun die
Menschheit 
{==224==} {>>pagina-aanduiding<<}
 besser, glücklicher, edler? Ist der süsseste Nektar des Paradieses nicht
geschaffen, dass er gewürzt mit Unschuld und Schwesterliebe genossen werde? O Natur,
Natur, du heiliger und entweiheter Gottestempel! da am meisten entweiht, wo man dich am
lautesten rein bewahret, und am schönsten gepflegt, wo man in Hütten der Unschuld und
Landeinfalt mit der Blüthe des Baums und der unschuldigen Knospe des Weinstocks feiert.
Wenn deine Hüterin, die jüngste der Charitinnen, die Schaam im Rosengewande, aus allen
Kreisen von Geschmack, Pharisäerwohlstand  Eigenlijk die Decentie, daar ik in den
voorigen Brief van sprak. und Liebhabereij des unzüchtig Schönen verbannt seijn wird, sie,
die immer da am wenigsten erkannt ist, wo sie am tiefsten wohnet, und da gesucht und gesezt
wird, wo ihre lezte Spur dahin ist; unschuldige Natur, heiliger Gottestempel, so wirst du da
stehn, wohin auch dieses Feldtäubchen ihren Geliebten locket und winket, im Schoos der
Einfalt und Armuth.’

Maar ik zeide ook, dat niets meerder in 
{==225==} {>>pagina-aanduiding<<}
 staat ware, om ons tot de oude natuur en onschuld
te rug te brengen, dan levendige en bezielde schilderijen van waare Liefde. Zo wij onze Jeugd op
dezelve kunnen doen verlieven; zo wij de begeerte in haar hart kunnen doen gebooren worden, om
ze in haar eigen val bewaarheid te zien - o dan hebben wij teffens voor haar de rampzalige
toverkracht aan die menigvuldige valsche genoegens ontrukt, die nu haare harten innemen, die ze
voor de waare Liefde sluiten, die haar rijkdom voor geluk, glans voor zalige tevredenheid, het
Paleis, daar zorgen en angsten in rond waaren, voor de Hut, die vrede en zielrust bewoonen, doen
verkiezen! Ook dit zegt Herder L.c. p.m. 110. weêr met even zo veel
woorden: ‘In plaats derhalven van met eene huichelachtige koelheid en eerbaar glimlagchen een
tafereel der waare Liefde voorbijtegaan, en zich te zegenen, waar het in 't geheel niet noodig is, en
waar het zegenen zelfs ergert, laat ons liever uit deeze zoete onschuld een geneesmiddel bereiden
voor onze zieke Eeuw, die het zo zeer van 
{==226==} {>>pagina-aanduiding<<}
 nooden heeft. - Waar door kunnen deeze arme
Schepselen (hij spreekt van de slachtoffers hunner lusten) zo 'er nog redding mooglijk is, gered
worden, dan door wedertekeeren tot de verlooren onschuld, door de bekooring van voor de deugd,
de gezondheid en vrolijkheid in een levendig Hoogelied te leven? Onschuld alleen kan Onschuld te
rug brengen of bewaren.’

En Dorat, na een afschuuwlijk schilderij van de zeden en galanterie onzer Eeuw
opgehangen te hebben, voegt 'er bij: ‘On verra d'après cet exposé, qu'il n'est pas inutile de
reveiller parmi nous les idées d'une volupté vraie, qui naît de la Nature, se développe par
l'estime, se nourit dans l'ame, la concentre, & ne l'isole, que pour la faire jouir avec plus de
recueillement & de vivacité. Presque toutes les autres passions repandent l'homme hors de
lui; l'amour le ramêne à dedans & simplisie son bonheur. Il faut au Courtisan des titres, des
honneurs, des richesses, & il désire encore; le Conquèrant devore, envahit des provinces, & il
n'est point satisfait: - il ne faut 
{==227==} {>>pagina-aanduiding<<}
 à l'amant, qu'une solitude & un coeur dont il soit aimé
 Les Baisers, précédés du Mois de Mai. Paris 1770. Reflex. prelimin..’

Duld, dat ik mijne vraag thans nog eens herhaale. Is het wel edelmoedig, is het wel eerlijk zelfs,
deeze beide soorten van Liefde met elkanderen te verwarren; zich te houden, als of men geene
andere Liefde, dan de hedendaagsche, dan 't geen men thans Liefde noemt, kende, om onder
begunstiging der heerschende vooroordeelen met de blindheid der meenigte voordeel te doen, en de
poogingen der zodaanigen in een bespottelijk licht te stellen, die zich ter goeder trouwe - met zo
veele deugdzaame en kundige Kenners van 't menschlijk hart - verbeelden, dat het beste middel, om
ons weer nader aan de deugd en aan het geluk te brengen, zij, ons op nieuw met de natuur der
waare Liefde bekend te maaken Deeze gedachte heeft zelfs aan sommigen zo gegrond
gescheenen, dat zij, om zo veel doenlijk de Liefde aan het gebied der Weelde en Geldzucht te
ontrukken, het der wetgevende Magt als eene bedenking van gewigt in aanmerking gegeven hebben;
of het voor onzen natuurlijken toestand niet voordeelig zijn zoude, bij besluit vast te stellen, dat de
Vrouwen nimmer konden erven, en de Meisjes op geene wettige wijze eenige Huuwlijksgifte mede
krijgen; ten einde hier door te bewerken, dat men altijd naar zijn hart koos, en dus verdienste en
aantrekkelijkheid alleen spreken liet. Zie hierover Mirabeau Monarch. Pruss. Tom. 5. p.
158. Welk eene verwarring! hoor ik hier de kinderen der achtiende Eeuw uitroepen. Ik beslis niets,
mijn Vriend! ik wilde u alleen doen zien, dat de zaak in verschil juist aan ieder als zulk eene groote
chimère niet voorgekomen zij., en haar als een behoedmiddel 
{==228==} {>>pagina-aanduiding<<}
 tegen de weelde en
tegen den wellust aan te voeren?

Ik beken, mooglijk heeft men hier en daar met vervoering van deeze Liefde gesproken - maar weert
een grondige Wijsbegeerte de vervoering voor de Deugd? Mag ik u hier een schoon
gezegde van J.J. Rousseau aanbieden? ‘Vous aviez alors (zegt hij tot iemand, dien hij
te vooren eenigzins anders gekend had) la candeur & l'innocence du jeune âge; vous étiez
susceptible d'enthousiasme pour la vertu. Prenez garde que la manie de la Philosophie ne
vous desseche le coeur. Ah! mon ami, vous perdrez la sensibilité, & vous n'acquerrez peutêtre
pas la raison, que vous croyez dèja posséder. Lett. de J.J. Rousseau, geplaatst voor het
Iste D. du Philosophe parvenu. Lond. 1787. Of deeze brief echt is, weet ik niet; echter schijnt mij
de Man, die tot Saint-Pierre (Etude de la Nat. Tom. I. Etud I.) zeide: Quand l'homme
commence à raisonner il cesse de sentir:’ dit ook wel gezegd te kunnen hebben. En als
zodaanig merkte men haar aan. 
{==229==} {>>pagina-aanduiding<<}
 Men verbeeldde zich door middel van dezelve alles weêr
tot de oude eenvouwigheid, tot de oorspronglijke natuur, zo ver zich dit in onzen toestand doen liet,
te rug te zullen brengen, en wat anders is het doelwit der waare Wijsbegeerte Hoor
Wieland hier spreken. ‘Ich bin nichts weniger, als ein Verächter eurer Künste und
eurer Wissenschaften. So bald ein Volk einmal so weit gekommen ist, ihrer von nöthen zu
haben, so kann es nichts bessers thun, als sie so weit zu treiben, als sie gehen können. Je
weiter ihr euch von der ursprünglichen Einfalt der Natur entfernt habt, je zusammengesezter
die Maschine eurer Policeij, je verwickelter eure Interessen, je verdorbener eure Sitten sind, -
je mehr habt ihr der Philosophie von nöthen, eure Gebrechen zu verkleistern, eure streitenden
Interessen zu vergleichen, und euer alle augenblicke den Umsturz dräuendes Gebäude zu
slüzen, so gut sie kann und weiss.


Aber dafür gesteht mir auch, dass eben diese Philosophië, wenn ihre wohlthätige
Würksamkeit nicht durch eine unzähliche Menge entgegenwürkender Ursachen gehemmet
würde, euch von Grade zu Grade unvermerkt wieder zu eben dieser ursprünglichen Einfalt
zurückführen würde, von der ihr euch verlaufen habt - oder dié Wiederherstellung der
Gesundheit müsste nicht der Endzweck der Arzneij seijn. Diogenes von Sinope
Hoofdst. 38. § 10.? 
{==230==} {>>pagina-aanduiding<<}


Beantwoord zelf mijne vraag, mijn Vriend, en dat ieder onpartijdige ze vrij met u
beantwoorde! Voor mij is het genoeg, u aangtoond te hebben voor welk eene Liefde ik ijvere, en
welk een soort van Minnedicht wij veilig aan kunnen prijzen, en, zo wij de Dichtkunst beoeffenen,
veilig kunnen vervaardigen. Thans zullen wij tot het zelve meer bepaald overgaan. Wij hadden 'er
mede kunnen beginnen, indien onze zeden geen zeker voorwerk, daar de natuur en waarde der
Liefde nader in bestemd werden, noodzaaklijk gemaakt hadden. Verwacht dit dus bij eene volgende
gelegenheid, en vermaak u inmiddels met den schoonen Lierzang, dien ik hier bijvoeg; hij is niet zeer
algemeen bekend, en de waare en valsche Liefde worden 'er redelijk wel van elkander in
onderscheiden: 
{==231==} {>>pagina-aanduiding<<}


Sur ce beau tapis de verdure, 

Témoin de ma félecitè, 

Trône immortel de la Nature, 

Lit de la tendre volupté, 

Viens avec moi, belle Zémire! 

Viens, du sentiment qui m'inspire, 

Partager les heureux transports. 

C'est ton jeune Epoux qui t'appelle; 

Ma Compagne aimable & fidèle, 

Prête l'oreille à mes accords. 

  

Oui, je veux répéter encore 

Ces mots touchans, harmonieux, 

Ces mots: je t'aime, je t'adore; 

Que je crois chanter toujours mieux. 

Le soir, avant que la nuit sombre 

Nous enveloppe de son ombre, 

Je les chante sous ces berceaux: 

Frappé des sons de ma musette, 

Le matin l'Echo les répéte 

Dans les rochers de ces côteaux. 
{==232==} {>>pagina-aanduiding<<}


De la Nature ame féconde, 

Amour, dont j'adore la loi, 

Sans toi tout languit dans le monde, 

Et rien n'existe que par toi! 

Ma Zémire! j'ai vu l'Automne, 

Des trésors que le Ciel nous donne 

Enrichir vingt fois le hameau: 

Vingt ans, fatigué demon être, 

Ce globe au tu m'as fait renaître 

Ne m'offrit qu'un vaste tombeau. 

  

Tel que cet arbrisseau fragile 

Que tu vois ramper sans appui, 

Je languissais, morne, débile, 

Courbé sous le poids de l'ennui; 

J'errais sur l'ecéan du monde, 

Jouet des caprices de l'onde, 

En proie aux destins rigoureux. 

Peins toi, ma Compagne adorable, 

Ce jour où ta main sécourable 

Combla le plus doux de mes voeux. 
{==233==} {>>pagina-aanduiding<<}


Grand Dieu! quand sa bouche ingénue, 

Tendre Echo de ses sentimens, 

Me fit dans ton Temple, à ta vue, 

Le plus auguste des sermens, 

Toi seul, Arbitre du tonnerre! 

Maître des Maîtres de la Terre, 

Tu me parus plus grand que moi. 

J'étais à toi, chère Zemire! 

Que m'étaient un Sceptre, un Empire, 

L'Univers entier, près de toi? 

  

Tout l'éclat des Grandeurs suprêmes 

Vaut-il un sentiment du coeur? 

Gloire, fortune, diadêmes, 

Ah! qu'étes-vous pour le bonheur? 

Que deviennent vos plus beaux charmes, 

Comparés à ces douces larmes 

Que le sentiment fait couler, 

Torrens de plaisir & de joie, 

Ou l'ame se plonge & se noie? 

Non, rien ne peut vous égaier! 
{==234==} {>>pagina-aanduiding<<}


Qu'il est doux d'épancher son être 

Dans un coeur tendre & vertueux, 

Ardent à saisir, à connaître, 

A prévenir nos moindres voeux! 

Hélas! sur le globe où nous sommes, 

Le plus heureux de tous les Hommes 

Gémit & se plaint quelquefois; 

Mais dans ton sein, belle Zémire! 

Le bien renalt, le mat expire, 

Et ma raison reprend ses droite. 

  

Oui, tendre Moitié de moi-même; 

Chère Compagne, objet vainqueur; 

Oui, tout reçoit de ce qu'on aime 

La douce empreinte du bonheur, 

Tu fais de ma cabane obscure 

Le vrai temple de la Nature 

Le riant séjour du plaisir. 

Est-il un lieu sur ce rivage 

Ou je n'admire ton image, 

Ou je ne t'adresse un soupir? 
{==235==} {>>pagina-aanduiding<<}


La Nature n'est point muette 

Pour les coeurs vivement épris; 

Entend te cette voix secrette 

Qui parle à mes sens attendris? 

Ecoute cette onde plaintive, 

Qui semble, en fuyant cette rive, 

Dire sans cesse à ton Epoux: 

Aux lieux où mon destin m'appelle, 

Verrai-je une chaine plus belle? 

Verrai-je un spectacle plus doux? 

  

Rossignols qui peuplét ces rives, 

Que j'aime vos tendres soupirs! 

Je sais, dans vos cadences vives, 

Distinguer l'accent des plaisirs. 

Je n'entends plus cet doux ramages 

Lorque vous échauffez les gages, 

Les tendres fruits de vos amours. 

Plus heureux, le beau nom de Mère 

M'a rendu Zémire plus chère; 

Je l'aime & la chante toujours. 
{==236==} {>>pagina-aanduiding<<}


Rappelle-toi, Femme adorée, 

Que dans ce fortuné séjour 

La Vertu, plaintive, éplorée, 

Daigna nous apparaître un jour. 

O mes vrais amis! me dit elle, 

Couple ingénu, Couple fidèle, 

Pénétrez-vous de mes malheurs, 

Apprenez mes vives allarmes, 

A mes intarissables larmes 

Venez mêler vos justes pleurs. 

  

Non loin de ce séjour paisible 

Près de l'enceinte de ces bois, 

J'ai vu mon ennemi terrible 

Qui dictoit ses honteuses loix. 

J'ai vu l'affreux Libertinage, 

Ce cruel Tyran du jeune âge, 

Lever un front audacieux: 

L'excès, l'audace, l'insolence, 

L'effronterie & la licence 

Le suivaient en bravant les Dieux. 
{==237==} {>>pagina-aanduiding<<}


Sourde à mes plaintes ingénues, 

J'ai vu la foule der mortels 

Former des danses dissolues 

Sur les dèbris de mes Autels. 

J'ai vu, sans appui, sans defense, 

La faible & timide innocence 

Qui s'éloignait avec horreur. 

Jadis, dans leurs fureurs sacrées 

Les Ménades échèvelées 

Insultaient moins à la pudeur. 

  

O vous qui marchez sur mes traces, 

Amans comblés de mes faveurs, 

Consolez moi dans met disgraces, 

Mon plus beaua temple est dans vos coeurd. 

Tels deux Palmiers que la Nature 

Elève au bord d'une onde pure, 

Mêlent, confondent leurs rameaux, 

J'unirai Zemire & Timandre, 

De ce lien toujours plus tendre 

Naîtront des biens toujours nouveaux. 


Einde van het vierde deel.