Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 2
               logo_knhg_02
           
           
               
                   Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van deel 2 van Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap uit 1879.
                   

                   De Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren beijvert zich voor het verkrijgen van toestemming van alle rechthebbenden; eenieder die meent enig recht te kunnen doen gelden op in dit tijdschrift opgenomen bijdragen, wordt verzocht dit onverwijld aan ons te melden (dbnl.auteursrecht@kb.nl).
               
               
                   
                       p. 23: f, → f., ‘f. Spanje’
                       p. 72, 139: op deze pagina's staan accolades die meerdere regels overspannen. Omdat wij dergelijke accolades in deze digitale versie niet goed kunnen weergeven, wordt  op elke betreffende regel de accolade herhaald. Ook de woorden die erop volgen worden om misverstanden te voorkomen op iedere regel herhaald.
                       p. 169: eu → en, ‘Engelschen en Mooren’.
                   
               
           
           
           
               
                   
                   2
                   
                   
               
           
           
               _bij005187901_01
               DBNL-TEI 1
               
                   2011 dbnl
               
           
           
               
           
           
               
                   
                   eigen exemplaar dbnl
               
               Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 2. Kemink & Zoon, Utrecht 1879
               
           
       
       
           
               Wijze van coderen: standaard
               
           
       
       
           
               Nederlands
           
       
       
           
               Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 2
               
               
                   
                   
                   
               
           
           
           
               
               
           
           
           
           
       
       
           
               Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 2
               
               
                   
                   
                   
               
           
           
           
               
               
           
           
           
           
       
       
           
               2011-09-12
               
                   NF
               
               colofon toegevoegd
           
       
   
   
Verantwoording 

Dit tekstbestand is gebaseerd op een bestand van de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (https://www.dbnl.org)

Bron: Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 2. Kemink & Zoon, Utrecht 1879
 
Zie: https://www.dbnl.org/tekst/_bij005187901_01/colofon.php

In dit bestand zijn twee typen markeringen opgenomen: paginanummering en illustraties met onderschriften. Deze zijn te onderscheiden van de rest van de tekst door middel van accolades: {==13==} {>>pagina-aanduiding<<} {==Figuur. 1: Onderschrift van de afbeelding.==} {>>afbeelding<<} 





{==I==} {>>pagina-aanduiding<<}

    
{== afbeelding 	==} {>>afbeelding<<}
    

BIJDRAGEN EN MEDEDEELINGEN
VAN HET
HISTORISCH GENOOTSCHAP,
GEVESTIGD
TE
UTRECHT.
Tweede Deel.
UTRECHT, KEMINK & ZOON,
1879.

{==1==} {>>pagina-aanduiding<<}

NAAMLIJST DER LEDEN [Bij deze lijst is aangenomen de feitelijke toestand op 1o. Mei 1878.]

VAN HET

HISTORISCH GENOOTSCHAP,

GEVESTIGD

te UTRECHT.

BESTUUR.


Dr. W.G. Brill, Eerste Voorzitter.

Mr. B.J.L. de Geer van Jutfaas, Tweede Voorzitter.

Mr. J.A. Grothe, Eerste Secretaris.

Mr. S. Muller Fz., Tweede Secretaris.

Mr. J.I.D. Nepveu, Eerste Bibliothecaris.

J. Hartog, Tweede Bibliothecaris.

Mr. J.F.B. Baert, Penningmeester.


{==2==} {>>pagina-aanduiding<<}

HONORAIRE LEDEN.


Edmondo de Amicis, te Turin.

L. de Baecker, te Bergues.

Dr. J.M.F. Birnbaum, te Giessen.

E. de Borchgrave, te Brussel.

Dr. A. Borgnet, te Luik.

Dr. J.G. Burman Becker, te Koppenhagen.

E. de Busscher, te Gent.

R. Chalon, te Brussell.

H. Conscience, te Brussel.

Luigi Cossa, te Pavia.

Fr. Cramer, te Straalsond.

J.L.A. Diegerick, te Iperen.

Dr. L. Ennen, te Keulen.

M.F. Essellen, te Hamm.

E. van Even, te Leuven.

Mariano Pardo de Figueroa, te Medina Sidonia.

L.P. Gachard, te Brussel.

Jhr. J.J. de Geer, te Utrecht.

Dr. H. Grote, te Hannover.

J. Duffus Hardy, te Londen.

Henry Havard, te Parijs.

Ferd. von Hellwald te Rome.

A. Henne, te Brussel.

Dr. J.F.J. Heremans, te Gent.

Xavier Heuschling, te Brussel.

Th. Juste, te Brussel.

F. Kügler, te Berlijn.

P. Lansens, te Couckelaere.

L. von Ledebur, te Berlijn.

C. Leirens, te Gent.

F. von Löher, te München.

A. Mathieu, te Brussel.

K. Nijs, te Antwerpen.


{==3==} {>>pagina-aanduiding<<}

Ed. Osenbrüggen, te Zürich.

Ch. Paeille, te Rijssel.

Ridder Jules Pautet, te Beaune.

Ch. Rahlenbeck, te Brussel.

F. Rens, te Gent.

Dr. G.J. Rosenkrans, te Munster.

C.A. Serrure, te Brussel.

K.F. Stallaert, te Brussel.

Dr. Ph. Wackernagel, te Dresden.

Dr. W. Wattenbach, te Berlijn.

Dr. J.J.F. Wap, te Delft.

A. Wauters, te Brussel.

J.J.A. Worsaae, te Koppenhagen.


GEWONE LEDEN.


Dr. J.G.R. Acquoy, te Leiden.

Mr. D. van Akerlaken, te Hoorn.

A.J. van Asselt, te Oldebroek.

W.H. van den Sande Bakhuyzen, te Utrecht.

D.A. Balfoort, te Utrecht.

P.J.H. Baudet, te Utrecht.

Mr. W.H. de Beaufort, te Leusden.

Jhr. Mr. F.W.A. Beelaerts van Blokland, te 's Gravenhage.

Jhr. Mr. G.J.Th. Beelaerts van Blokland, te 's Gravenhage.

L.M. Beels, te Amsterdam.

Mr. A.R. van Bel, te Amsterdam.

Mr. N.P. van den Berg, te Batavia.

Mr. J.J. Teding van Berkhout, te Amsterdam.

Mr. P.J. Teding van Berkhout, te Amsterdam.

W. van Beuningen, te Ameyde.

Mr. M. Bichon van IJsselmonde, te Rotterdam.

Mr. W.R. Boer, te Utrecht.

Dr. A. van der Boon Cz., te Zaandam.

Jhr. W. Boreel van Hoogelanden, te Velzen.


{==4==} {>>pagina-aanduiding<<}

    
Jhr. H. van den Bosch, te Utrecht.

Mr. P. van den Brandeler, te 's Gravenhage.

Dr. A.W. Bronsveld, te Haarlem.

C.W. Bruinvis, te Alkmaar.

A.J. de Bull, te Amsterdam.

Mr. A.W. van Beeck Calkoen, te Utrecht.

Mr. H.H. van Cappelle, te Arnhem.

Mr. C.A. Chais van Buren, te Amsterdam.

Dr. P.D. Chantepie de la Saussaye Dz., te Amsterdam.

Jhr. J.F.L. Coenen van 's Gravensloot, te Leiden.

G. Craayvanger, te Utrecht.

J. Craandijk, te Rotterdam.

Mr. M. Crommelin, te Utrecht.

J. Backer Dirks, te Nieuwediep.

Dr. J.I. Doedes, te Utrecht.

Mr. C.G. de Balbian van Doorn, te Utrecht.

Mr. J.J. van Doorninck, te Zwolle.

Dr. G.J. Dozy, te Deventer.

Dr. J.C. Drabbe, te Leiden.

P. van Eeghen, te Amsterdam.

J.H. Eichman, te Noordwijk.

Mr. J. van Eik Jr., te Amsterdam.

Dr. C. Ekama, te Haarlem.

Mr. W.H. Elias, te Amsterdam.

Jhr. W.I.C. Rammelman Elsevier, te Leiden.

Dr. C.A. Engelbregt, te Utrecht.

Mr. A.J. Enschedé, te Haarlem.

Dr. A.H.G.P. van den Es, te Utrecht.

Mr. D. Everwijn, te Brummen.

Mr. G.J. Fabius, te Utrecht.

Mr. A.R. Falck, te Utrecht.

Mr. H.O. Feith, te Groningen.

Mr. P.R. Feith., te Amsterdam.

Mr. C. Fock, te 's Gravenhage.

Mr. J. Fockema Andreae, te Leiden.


{==5==} {>>pagina-aanduiding<<}

    
Mr. G.A. Fokker, te Middelburg.

D. Franken Dz., te Parijs.

Mr. G.D. Franquinet, te Maastricht.

J.G. Frederiks, te Zutphen.

Mr. J.A. Fruin, te Utrecht.

Dr. R. Fruin, te Leiden.

Dr. J.H. Gallée, te Haarlem.

Jhr. Mr. E.L. de Geer, te Zeist.

Jhr. Mr. J.J. de Geer van Rijnhuizen, te Jutfaas.

E.F. Georges, te Utrecht.

Mr. H. Gerlings, te Haarlem.

Mr. S.J. van Geuns, te Utrecht.

Mr. J.G. Gleichman, te 's Gravenhage.

Mr. W. Baron van Goltstein, te 's Gravenhage.

C.J. Gonnet, te Haarlem.

W.T. van Griethuyzen, te Rotterdam.

Mr. S. van Gijn, te Dordrecht.

Dr. B. ter Haar, te Velp.

Dr. F.J. van den Ham, te Groningen.

Mr. H.J. Hamaker, te Utrecht.

L.A.F.H. Baron van Heeckeren, te Zutphen.

Mr. B.T. Baron van Heemstra van Froma en Eibersburen, te 's Gravenhage.

Mr. W. Heineken, te Amsterdam.

Mr. W.L. van Helten, te Rotterdam.

Mr. C.G.C. van Hengst, te Utrecht.

Mr. A.C. van Heusde, te 's Gravenhage.

Mr. J. Heydanus, te Weesp.

Mr. S.J. Hingst, te Amsterdam.

W.J. Hofdijk, te Amsterdam.

Mr. H. Graaf van Hogendorp, te 's Gravenhage.

F.A. van Braam Houckgeest, te Hellevoetsluis.

Mr. R.H.J. Gallandat Huet, te Haarlem.

Dr. G.A. Hulsebos, te Utrecht.

Mr. E. Huydecoper van Nigtevecht, te Utrecht.
   

{==6==} {>>pagina-aanduiding<<}

    
Jhr. Mr. J. Huydecoper van Maarsseveen, te Maarsseveen.

F.H.G. van Iterson, te Leiden.

H. de Jager, te Brielle.

H.Q. Janssen, te St. Anna ter Muiden.

Dr. P. de Jong, te Utrecht.

Jhr. Mr. W.C.M. de Jonge van Ellemeet, te Oost-Kapelle.

Jhr. Mr. J. de Jonge van Zwijnsbergen, te Helvoirt.

Jhr. Mr. W.F. de Jonge, te Utrecht.

Mr. H.W. Jordens, te Deventer.

Dr. Th. Jorissen, te Amsterdam.

Mr. W. van der Kaay, te Leiden.

Dr. C.M. Kan, te Amsterdam.

Mr. E.H. Karsten, te Arnhem.

J.Ph. van der Kellen, te Utrecht.

Mr. F. der Kinderen Fz., te 's Gravenhage.

H. Kleyn van de Poll, te Utrecht.

Mr. W.P. Sautijn Kluyt, te Amsterdam.

J. Kneppelhout, te Oosterbeek.

Mr. K.J.F.C. Kneppelhout van Sterkenburg, te Utrecht.

W.J. Knoop, te 's Gravenhage.

S.S. de Koe, te Utrecht.

Mr. J.S.G. Koning, te Wedde.

Dr. E.F. Kruyf, te Groningen.

Dr. A. Kuyper, te 's Gravenhage.

Mr. F.A.J. van Lanschot, te 's Hertogenbosch.

J.H. van Lennep, te Zeist.

Mr. C.P. Lenshoek, te Wolfaartsdijk.

Mr. L. Ed. Lenting, te 's Gravenhage.

A.L. Lesturgeon, te Zweelo.

P.A. Leupe, te 's Gravenhage.

Mr. J.A. Levy, te Amsterdam.

Dr. J.P.T. van der Lith, te Utrecht.

A.C. Loffelt, te 's Gravenhage.

A.A. Looijen, te Utrecht.

Mr. C.Th. Baron van Lynden van Sandenburg, te 's Gravenh.


{==7==} {>>pagina-aanduiding<<}

    
Mr. R. Melvil Baron van Lynden, te Utrecht.

F. Baron van Lynden van Hemmen, te Hemmen.

C. van Maanen, te Breda.

Jhr. Mr. A.J. Rethaan Macaré, te Haarlem.

Mr. Ae. Baron Mackay, te Zutphen.

W.J. Manssen, te Zaandam.

Jhr. Mr. J.L.A. Martens, te Utrecht.

Mr. W.C. Mees, te Amsterdam.

Mr. R.P. Mees R. Az., te Rotterdam.

J.J. Meinsma, te Delft.

Mr. C.R. Merkus, te Utrecht.

Dr. J. Meuleman, te Nijmegen.

Dr. P. van Meurs, te Haarlem.

Dr. W. Moll, te Amsterdam.

Dr. H.E. Moltzer, te Groningen.

Dr. L.J. Morell, te Utrecht.

J.C. van der Muelen, te 's Gravenhage.

L. Mulder, te 's Gravenhage.

F. Muller, te Amsterdam.

Dr. P.L. Muller, te 's Gravenhage.

Mr. C.A. Nairac, te Barneveld.

Mr. F.H. van Notten, te Amsterdam.

Mr. O.W. Star Numan, te 's Gravenhage.

Dr. W.J.F. Nuijens, te Westwoud.

A.J. Nijland, te Utrecht.

F.D.O. Obreen, te Rotterdam.

Dr. J.J. van Oosterzee, te Utrecht.

Ridder Pauw van Wieldrecht, te Zeist.

Mr. A.A. Wulfften Palthe, te Oldenzaal.

A. Perk, te Hilversum.

M.A. Perk, te Amsterdam.

Mr. J.E. van Persijn, te 's Gravenhage.

Mr. R.G. Philipson, te Zwolle.

Dr. R.A.S. Piccardt, te Goes.

Dr. A. Pierson, te Amsterdam.


{==8==} {>>pagina-aanduiding<<}

    
Mr. N.G. Pierson, te Amsterdam.

H.G. van der Poel, te Veenendaal.

Mr. M.S. Pols, te Utrecht.

A. Pompe, te Kampen.

N.W. Posthumus, te Amsterdam.

Mr. C. Pijnacker Hordijk, te Amsterdam.

Dr. E.D. Pijzel, te Amersfoort.

Mr. H.P.G. Quack, te Amsterdam.

J.C.W. Quack, te Bemmel.

Mr. W.A. Reiger, te Groningen.

J. Reitsma, te Kooten.

Jhr. Mr. Th.H.F. van Riemsdijk, te Arnhem.

J.B. Rietstap, te 's Gravenhage.

Dr. W.N. du Rieu, te Leiden.

Mr. H.H. Baron Roëll, te Haarlem.

Jhr. Mr. J. Roëll, te 's Gravenhage.

M. Roest Mz., te Amsterdam.

Dr. H.C. Rogge, te Amsterdam.

Mr. H.G. Römer, te Utrecht.

Dr. R.C.H. Römer, te Deil.

Mr. H. Royaards van Scherpenzeel, te Utrecht.

Mr. W.J. Royaards van den Ham, te Utrecht.

W.F.N. van Rootselaar, te Amersfoort.

Dr. M.A.N. Rovers, te Krommenie.

J.G. de Hoop Scheffer, te Amsterdam.

J.N. Scheltema, te Gouda.

A. Baron Schimmelpenninck van der Oye, te Arnhem.

Jhr. F.J.C. Schimmelpenninck, te Renkum.

U. Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg, te Utrecht.

Dr. Chr. Sepp, te Leiden.

Mr. L.C. Hora Siccama, te Utrecht.

Mr. J.H. Hora Siccama, te 's Gravenhage.

Mr. J.A. Sillem, te Amsterdam.

Jhr. I.P. Six van Hillegom, te Amsterdam.


{==9==} {>>pagina-aanduiding<<}

    
J.C. van Slee, te Rumpt.

Mr. A.G.A. Baron Sloet, te Zwolle.

Mr. J.J. Smits, te Batavia.

Jhr. M.A. Snoeck, te 's Hertogenbosch.

Mr. J.J. Uytwerf Sterling, te Utrecht.

W.B. Stoof, te Utrecht.

M. Cohen Stuart, te Utrecht.

Jhr. Mr. V. de Stuers, te 's Gravenhage.

Dr. L.J. Suringar, te Maastricht.

Jhr. Mr. O.Q. van Swinderen, te Groningen.

Mr. J.P.R. Tak, te 's Gravenhage.

J.A. Alberdingk Thijm, te Amsterdam.

Dr. P.P.H. Alberdingk Thijm, te Leuven.

Mr. G. van Tienhoven, te Amsterdam.

A. van Toorenenbergen, te Groningen.

Mr. W.R. Baron van Tuyll van Serooskerke van Zuyle te Zuilen.

Dr. H. Edema van der Tuuk, te Noordwolde.

Mr. W.J.L. Umbgrove, te Zutphen.

Mr. M. Verbrugge, te Middelburg.

Dr. J. Verdam, te Amsterdam.

Mr. A. Ver-Huell, te Arnhem.

Mr. P. Verloren van Themaat, te Utrecht.

Mr. H. Verloren van Themaat, te Utrecht.

Mr. P. Verloren van Themaat, te Amsterdam.

Mr. W.A. Baron van Verschuer, te 's Gravenhage.

Dr. Eelco Verwijs, te Leiden.

Dr. P.J. Veth, te Leiden.

N.P. Visvliet, te Middelburg.

Dr. A.J. Vitringa, te Deventer.

Mr. H. Vollenhoven, te 's Gravenhage.

J.J. van Vollenhoven, te Arnhem.

Mr. E. du Marchie van Voorthuysen Hz., te Utrecht.

Mr. G.W. Vreede, te Utrecht.

Dr. M. de Vries, te Leiden.


{==10==} {>>pagina-aanduiding<<}

    
Mr. G. de Vries Az., te 's Gravenhage.

Dr. A. Vrolik, te 's Gravenhage.

W.K.M. Vrolik, te Utrecht.

Mr. A.C. Waller, te Haarlem.

Mr. W.F.H. Baron van Wassenaer tot Catwijck, te Wageningen.

A.W.P. Weitzel, te 's Gravenhage.

Mr. G. Wicherlinck, te Zwolle.

A. Winkler Prins, te Veendam.

P.H. Witkamp, te Amsterdam.

J. Wolbers, te Utrecht.

E. Cats Wor, te Enkhuizen.

B.W. Wttewaall, te Utrecht.

A.W. Wijbrands, te Hoorn.

Jhr. Mr. L.H. van Asch van Wijck, te Utrecht.

Dr. J.A. Gerth van Wijk, te 's Gravenhage.

Dr. J.A. Wynne, te Utrecht.

Mr. N.J. van IJsselsteyn, te 's Gravenhage.

J.C. Zimmerman, te Amsterdam.


GENOOTSCHAPPEN of INRICHTINGEN, met welke het historisch genootschap, gevestigd te utrecht, in betrekking staat.


Koninklijke Akademie van Wetenschappen, te Amsterdam.

Koninklijke Bibliotheek, te 's Gravenhage.

Koninklijk Instituut voor Land-, Taal- en Volkenkunde van Neerl. Indië, te 's Gravenhage.

Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant, te 's Hertogenbosch.

Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, te Utrecht.


{==11==} {>>pagina-aanduiding<<}

    
Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde, te Leeuwarden.

Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, te Leiden.

Zeeuwsch Genootschap van Wetenschappen, te Middelburg.

Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, te Batavia.

Indisch Genootschap, onder de zinspreuk: Onderzoek leidt tot waarheid, te 's Gravenhage.

Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, te Zwolle.

Universiteits Bibliotheek, te Amsterdam.

Openbare Bibliotheek, te Arnhem.

Stedelijke Bibliotheek, te Utrecht.

Provinciale Bibliotheek van Zeeland, te Middelburg.

Geschied- en Oudheidk. Genootschap in het Hertogdom Limburg, te Maastricht.

Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beauxarts de Belgique, te Brussel.

Commissions royales d'Arts et d'Archéologie, te Brussel.

Académie d'Archéologie de Belgique, te Antwerpen.

Société archéologique de Namur, te Namen.

Société scientifique et littéraire du Limbourg, te Tongeren.

Société d'Histoire et d'Archéologie, te Genève.

Société d'Histoire de la Suisse romande, te Lausanne.

Institut archéologique liégeois, te Luik.

Institut luxembourgeois, te Luxemburg.

Oudheidkundige Kring van het land van Waes, te St. Nikolaas.

Comité central de publication des inscriptions funéraires et monumentales de la Flandre Orientale, te Gent.

Messager de Gand, te Gent.

Königlich bayerische Akademie der Wissenschaften, te München


{==12==} {>>pagina-aanduiding<<}

    
Verein für hamburgische Geschichte, te Hamburg.

Verein für Kunst und Alterthum in Ulm und Ober-Schwaben, te Ulm.

Verein von Alterthumsfreunden im Rheinlande, te Bonn.

Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften, te Görlitz.

Geschichts- und alterthumsforschende Gesellschaft des Osterlandes, te Altenburg.

Alt-preussische Monatschrift, te Königsberg.

Historischer Verein für Schwaben und Neuburg, te Augsburg.

Germanisches Museum, te Neurenberg.

Historischer Verein der Oberpfalz und Regensburg, te Regensburg.

Historischer Verein für Steiermark, te Grätz.

Historischer Verein für Nieder-Sachsen, te Hannover.

K.K. geographische Gesellschaft, te Weenen.

Künstler-Verein für bremische Geschichte und Alterthümer, te Bremen.

Harz-Verein für Geschichte und Alterthümer, te Wernigerode.

Verein für Geschichte des Bodensee's und seiner Umgebung, te Friedrichshafen.

Smithsonian Institution, te Washington.

Real Academia de la Historia, te Madrid.

De Universiteit te Lund.

Université royale de Norvège, te Christiania.



{==13==} {>>pagina-aanduiding<<}

Ten geschenke ontvangen boekwerken.

Van 5 Mei 1877 tot 30 April 1878.

a. Van de Schrijvers.


Dr. W.G. Brill, Voorlezingen over de geschiedenis der Nederlanden, II. 5. Leiden, 1877. 8o.

Mr. H.H. van Cappelle, De plaatselijke directe belasting naar het inkomen voor de gemeente Arnhem, eene belastingstudie. Arnhem, 1878. 8o.

R. Chalon, Curiosités numismatiques, 23me article (Extrait).

M.F. Essellen, Geschichte der Grafschaft Tecklenburg. Schwerte a.d. Ruhr, 1877. 8o.

M.F. Essellen, westfälischer Anzeiger, Wochenblatt für die Stadt und den Kreis. Hamm, no 108.

M.F. Essellen, Die westfälischer Frei- und Femgerichte. Schwerte a/R., 1877. 8o.

M.F. Essellen, Deutung einiger westfälischer Ausdrücke und Ortsnamen (Overdruk uit Zeitschrift für Geschichtsforschung).

Mr. H.O. Feith, Register van het Archief van Groningen, 2e vervolg. Groningen, 1877. 8o.

Mr. H.O. Feith, Levensschets van Dr. Gozewinus Acker Stratingh (Overdruk).

C.J. Gonnet, De Commandery van St. Jan te Haarlem, zonder plaats en jaar. 8o.


{==14==} {>>pagina-aanduiding<<}

C.J. Gonnet, Het Beggijnhof te Haarlem, zonder plaats en jaar. 8o.

C.J. Gonnet, Vier parochien in de Middeleeuwen, Heemskerk, Beverwijk, Zoeterwoude en Hazerswoude (Overdruk uit Bijdr. voor de geschiedenis van het Bisdom van Haarlem. 1, 2).

C.J. Gonnet, Sint Lucasgilde te Haarlem in 1631. (Overdruk).

J. ter Gouw, Een nastukje bij de ‘Zeven Visschertjes’ (Overdruk).

D. Bierens de Haan, Bouwstoffen voor de geschiedenis der Wis- en Natuurkundigen in de Nederlanden (Niet in den handel). Overdruk, 1878.

Dr. F.J. van den Ham, Het belang van de studie der Arabische taal voor de behandeling van het Oude Testament. Utrecht, 1877. 8o.

H.G. Hartman Jz., De hoofdelijke omslag, eene plaatselijke belastingstudie. 's Gravenhage, 1878. 8o.

H.G. Hartman Jz., Gedenkschrift van het Blauwbeenfeest. Goes, 1877.

H.Q. Janssen, Bescheiden aangaande de Kerkhervorming in Vlaanderen (Werken der Marnixvereeniging, III, 3, 1). Utrecht, 1877. 8o.

Dr. E.F. Kruyf, De opkomst der Gallicaansche kerk. Utrecht, 1877. 8o.

L...., Asser despoten (Overdruk uit de N. Prov. Drentsche Courant, Nov. 1877).

L...., De kerken te Koevorden (Overdruk).

Laboranter, Vereeringen van de Staten Generaal (Overdr.).

P.A. Leupe, Besognes der Hooge Regeering te Batavia, gehouden over de Commissie van Paravicini naar Timor, 1756. (Overdruk).

P.A. Leupe, Captain Mc Cluer en zijn verrichtingen om de Oost, 1790-1795. (Overdruk).

Fred. Muller, Catalogue of books, plates, maps etc. on North- and South-America. Amsterdam, 1877. 4o.


{==15==} {>>pagina-aanduiding<<}

Fred. Muller, Beredeneerde beschrijving van Nederl. historieplaten, zinneprenten en historiekaarten, 4e Afl., 1750-1795. Amsterdam, 1877. 8o.

A.J. Nijland, Beeld van ons Vaderland, van den vrede van Munster tot dien van Breda. Historieplaten en Portretten, ten toon gesteld op de Algemeene Vergadering van het Nederl. Onderwijzers-genootschap, 25-27 Juli 1877. Utrecht, 1877. 8o.

A.J. Nijland, Het openbaar lager onderwijs in de gemeente Arnhem. Arnhem, 1875, 8o.

N.W. Posthumus, De Engelsche Noordpool-expeditie (Overdruk uit het Aardrijksk. Tijdschrift).

Frans de Potter en Jan Broeckaert, Geschiedenis der stad Aelst, voorafgegaen door een historische schets van 't voormalige land van Aelst, 6 deelen. Gent, 1873-1876. 8o.

Ch. Rahlenbeck, Les protestants de Bruxelles. Gand, 1877. 8o.

J.B. Rietstap, Heraldische Bibliotheek, 1876, 3, 4. Nieuwe reeks, I, 1. 's Hage, 1877/8.

Dr. M.A.N. Rovers, Friedrich Max Müller (Mannen van beteekenis in onze dagen. Afl. 2). Haarlem, 1877. 8o.

Mr. J.H. Hora Siccama, Het Journaal van Constantijn Huygens (Overdruk uit de Gids).

Mr. J.H. Sluiter, Inventaris van de Registers en Stukken afkomstig van de vóór Maart 1811 bestaan hebbende en hierna te noemen regterlijke lichamen, welke zich thans bevinden in het archief der Arrondissements Rechtbank te Rotterdam. Rotterdam, 1877. 4o.

Mr. A. Ver-Huell, Brielsche verzameling. Catalogus 2e gedeelte, s.a. et l. 8o.

Mr. G.W. Vreede, Mr. Laurens van de Spiegel en zijne lijdgenooten (1737-1800), IV. Middelburg, 1877. 8o.

Het openbaar lager onderwijs in de gemeente Arnhem. Arnhem, 1875. 8o.



{==16==} {>>pagina-aanduiding<<}

b. Van of door Departementen van algemeen bestuur, Genootschappen, Maatschappijen enz.

Van het Ministerie van Binnenlandsche Zaken:
Publications de la Société historique et Archeologique dans le duché de Limbourg, XIII. Ruremunde, 1877. 8o.
Mededeelingen van de Rijks-adviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst, 1e afl. 's Hage, 1876. fo.

Van de Commissie voor de Provinc. Bibliotheek van Zeeland:
Inventaris van het Oud-archief der Provincie Zeeland, II, 2. 1119-1574. Middelburg, 1877. 8o.

Van Gedeputeerde Staten van Utrecht:
Inventaris van het Archief der Provincie Utrecht. Oorspronkelijke charters der Provincie en der 5 Kapittelen. I. Van het begin tot 1300. Utrecht, 1877. 8o.

Van Gedeputeerde Staten van Friesland:
Systematische Catalogus der Provinciale Bibliotheek van Friesland, 4e gedeelte. Leeuwarden, 1877. 8o.

Van Burgemeester en Wethouders van Utrecht:
Verslag van den toestand der Gemeente Utrecht over 1876. Utrecht, 1877. 8o.
Verslag over den toestand der Gemeenteverzamelingen in 1876. Utrecht, 1877. 8o.

Van Burgemeester en Wethouders van Nijmegen:
Inventaris van het Oud-archief der Gemeente Nijmegen, door P. Nijhoff. Arnhem, 1864. 8o.
Beschrijving van de Gemeenteverzameling te Nijmegen van gedenkteekenen van vóór-Germaanschen, Germaanschen en Romeinschen oorsprong enz. 2e druk. Nijmegen, 1873. 8o.

Van de Koninklijke Bibliotheek, te 's Gravenhage:
Verslag van de aanwinsten der Kon. Bibliotheek gedurende het jaar 1876. 's Gravenhage, 1877. 8o.

{==17==} {>>pagina-aanduiding<<}

Van het Kon. Oudheidk. Genootschap, te Amsterdam:
Jaarverslag in de 19e algemeene Vergadering, 14 Mei 1877, door den Voorzitter uitgebracht.
Catalogus van het Amsterdamsch Museum van het Kon. Oudheidkundig Genootschap. Amsterdam, 1877. 8o.

Van de Commissie voor de in 1877 te Amsterdam gehouden tentoonstelling van Kunst, toegepast op Nijverheid:
De Medaille, voor die gelegenheid geslagen.

Van het Bestuur van Felix Meritis, te Amsterdam:
Algemeen Verslag en Naamlijst, 1876/7.

Van den Heer A.A. Looijen:
Rerum a Martino Schenckio apud Neomagenses 11 Augusti gestarum brevis historia, descripta a quodam teste oculato. Herdruk van het oorspronkelijke, te Antwerpen uitgegeven in 1589. 4o.

Van de Redactie:
Literarischer Handweiser, 1877, 204-223. Münster, 1877. 8o. 1878, 1, 2, 3.

Van de Société nationale académique de Cherbourg, te Cherbourg:
Mémoires. Cherbourg & Caen, 1875. 8o.

Ruiling van genootschappelijke werken.

a. Nederland en No. Indië. b. Luxemburg. c. België. d. Duitschland. e. Zwitserland. f. Spanje. g. Amerika.

a. Nederland en N. Indie.

Van de Kon. Akad. van Wetensch., te Amsterdam:
Verhandelingen. Afd. Letterk, IX, XI. Amst., 1877. 4o.

{==18==} {>>pagina-aanduiding<<}

Verslagen en Mededeelingen, afd. Letterk., 2e Reeks, VI, 3. VII, 1, 2, 3. Amsterdam, 1877/78. 8o.
Jaarboek 1876. Amsterdam, 1877. 8o.
Verhandelingen, XVII. Amsterdam, 1877. 4o.
Verslagen en Mededeelingen, afd. Natuurk., 2e Reeks, XI, 2, 3. XII, 1, 2. XIII, 1. Amsterdam, 1877/8. 8o.
Carmina Latina. Amsterdam, 1877. 8o.
Processen-Verbaal van de gewone vergaderingen van Mei 1876 - Mei 1877.

Van de Maatschappij van Nederl. Letterk. te Leiden:
Zettingen en Omslagen van 1496, 1515 en 1518, bijvoegsel op de uitgave der Informatie van 1514 en der Enqueste van 1496. Leiden, 1877. 8o.
Catalogus der Bibliotheek, 1e gedeelte, Handschriften. Leiden, 1877. 8o.
Handelingen en Mededeelingen, 1877. Leiden, 1877. 8o.
Levensberichten der afgestorven medeleden, bijlage tot de Handelingen 1877. Leiden, 1877. 8o.

Van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, te Middelburg:
Archief. Vroegere en latere mededeelingen, voornamelijk in betrekking tot Zeeland, III, 3. Middelburg, 1878. 8o.

Van het Friesch Genootschap voor Geschied-, Oudheid- en Taalkunde:
De vrije Fries, XIII, 3e Reeks, I, 3, 4.
49ste Verslag, 1876/7, voorafgegaan door de toespraak van den Voorzitter Mr. J. Dirks, bij het 50jarig bestaan des Genootschaps, gevolgd door historische herinneringen.

Van het Bataviasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen:
Tweede vervolg-Catalogus der Bibliotheek. Batavia/'s Hage, 1877. 8o.

{==19==} {>>pagina-aanduiding<<}

Catalogus der ethnologische Afdeeling van het Museum. Batavia, 1877. 8o.
Verslag van eene verzameling Maleische, Arabische, Javaansche en andere handschriften, door de Regeering van N. Indië aan het Batav. Gen. van K. en W. ter bewaring afgestaan, door Mr. L.W.C. van den Berg. Batavia en 's Hage, 1877. 8o.
Notulen van de algemeene en bestuursvergaderingen van het Bat. Gen. van K. en W., XIV, 2, 3, 4. XV, 1. Batavia, 1876/7. 8o.
Tijdschrift voor Indische taal-, land- en volkenkunde, XXIII, 5, 6. XXIV, 1, 2, 3, 4, 5. Batavia en 's Hage, 1876/7. 8o.
Het Maleisch der Molukken, door F.S.A. de Clercq. Batavia, 1876. 4o.
Verhandelingen, XXXIX, 1. Batavia, 1877. 8o.

Van het Indisch Genootschap, te 's Gravenhage:
Notulen der algemeene Vergaderingen van 6 Maart, 3 April, 19 Juni, 13 Nov., 11 Dec., 1877 en 29 Januari, 5 Maart 1878.
Catalogus der Bibliotheek, 2e Supplement. 's Gravenhage, 1877. 8o.

Van het Kon. Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde van Neerl. Indië:
Bijdragen, vierde Reeks, I, 1, 2, 3. 's Gravenhage, 1877/78. 8o.
Babad Tanah Djawi in proza. Javaansche geschiedenis, loopende tot jaar 1647 der Javaansche jaartelling. Met aanteekeningen van J.J. Meinsma. 's Hage, 1877. 8o.

Van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Recht en Geschiedenis, te Zwolle:
Verslag van de handelingen der 38e Vergadering, 31 Oct. 1876. Zwolle, 1877. 8o.

{==20==} {>>pagina-aanduiding<<}

Overijsselsche Stad-, Dijk- en Markeregten, II, 4. III, 10, 11, 12.
Handelingen der 40e Vergadering. Zwolle, 1878. 8o.

Van de Stads Bibliotheek te Amsterdam:
Catalogus van de Bibliotheek der Stad Amsterdam. Amsterdam, 1876. 8o.

Van de Société Historique et Archéologique dans le Duché de Limbourg, te Maastricht:
Publications, XIII. Rueremonde, 1877. 8o.

b. Luxemburg.

Van het Institut luxembourgeois, te Luxemburg:
Publications, 1876. Luxembourg, 1877. 8o.
Chartes de la famille de Reinach, déposées aux Archives du Grand-Duché de Luxembourg, 1er fascicule (1221-1455). Luxembourg, 1877. 8o.

c. België.

Van de Commissions royales d'Art et d'Archéologie, te Brussel:
Bulletin, XV, 7-12. Bruxelles, 1876. 8o.
Bulletin, XVI, 1-12. Bruxelles, 1877. 8o.

Van de Société archéologique de Namur, te Namen:
Table des Annales de la Société archéologique, Vol. I-XII. Namur, 1877. 8o.
Annales, XIV, 1. Namur, 1877. 8o.
Les fiefs du Comté de Namur par St. Bormans, 3e Livr., XVI. siècle. Namur, 1877. 8o.

Van den Oudheidskundigen Kring van het land van Waes, te St. Nikolaas:
Annalen, VI, 4. VII, 1. St. Nikolaas, 1877/78. 8o.

{==21==} {>>pagina-aanduiding<<}

Van de Redactie:
Messager des Sciences historiques, 1877, 1, 2, 3, 4. Gand, 1877. 8o.
Van de Académie d'Archéologie, te Antwerpen:
Annales, XXI-XXX. Anvers, 1865-1874. 8o.

d. Duitschland.

Van de kön. bayer. Akademie der Wissenschaften, te München:
Sitzungsberichte der philos.-philol.-hist. Classe, 1876, V. 1877, 1, 2, 3, 4. München, 1876/7. 8o.
Abhandlungen, XIII, 2, 3. München, 1877. 4o.
Ueber den Inhalt der allgemeinen Bildung in der Zeit der Scholastik. Festrede. München, 1876. 4o.
J.v. Döllinger, Aventin und seine Zeit. München, 1877. 8o.

Van de K.K. geographische Gesellschaft, te Weenen:
Mittheilungen, 1876. Wien, 1876. 8o.

Van den Harz-Verein für Geschichte und Alterthümer, te Wernigerode:
Erganzungsheft zum neunten Jahrgange der Zeitschrift. Wernigerode, 1877. 4o.
Zeitschrift, 1877. 8o.

Van den hist. Verein für Steiermark, te Grätz:
Beiträge zur Kunde Steiermärkischer Geschichts-Quellen, VI. Grätz, 1869.

Van den Verein für Kunst und Alterthum in Ulm und Oberschwaben, te Ulm:
Correspondenzblatt, 1877, II, 3-12. Ulm, 1877. 8o.

Van het Germanische Museum, te Neurenberg:
Anzeiger für Kunde der deutschen Vorzeit, 1877.
23ster Jahresbericht, 1877.

{==22==} {>>pagina-aanduiding<<}

Van den Künstler-Verein, te Bremen:
Bremisches Jahrbuch, IX. Bremen, 1877. 8o.
Van de Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften, te Görlitz:
Neues lausitsisches Magazin, XXXV, 1. LIII, 2. Görlitz, 1877. 8o.

Van den Verein von der Oberpfalz und Regensburg:
Verhandlungen, XXXII. Stadtamhof, 1877. 8o.

Van den Hist. Verein für Nieder-Sachsen, te Hannover:
Zeitschrift, 1876/77. Hannover, 1876-78. 8o.
38e Nachricht. Hannover, 1876. 8o.
39e Nachricht. Hannover, 1878. 8o.

Van den Verein von Alterthumsfreunden im Rheinlande, te Bonn:
Jahrbücher, LIX, LX. Bonn, 1876/77. 8o.

Van den Verein für Hamburgische Geschichte, te Hamburg:
Mittheilungen, No. 1, 4, 5, 6, October, 1877. Hamburg, 1877. 8o.

Van de Redactie:
Alt-preussische Monatschrift, XIV, 1-8.
XV, 1, 2. Königsberg in Preussen, 1877/78. 8o.

e. Zwitserland.

Van de Société d'Histoire et d'Archéologie de Genève, te Genève:
Mémoires et Documents, XIX, 2. Genève, 1877. 8o.

Van de Société d'Histoire de la Suisse romande, te Lausanne:

{==23==} {>>pagina-aanduiding<<}

Mémoires et documents, XXXIV. Mélanges, 1e Livraison. Lausanne, 1877. 8o.

f. Spanje.

Van de Real Academia de la Historia, te Madrid:

Boletin de la Real Academia de la Historia, I, 1. Madrid, 1877. 8o.

g. Amerika.

Van het Smithsonian Institution, te Washington: Report, 1876. Washington, 1877, 8o.








{==24==} {>>pagina-aanduiding<<}

Memorie van den capitain ter zee Ver-Huell, met 's lands esquader in het jaar 1784/5 in Indië geweest zijnde.

Medegedeeld door Jhr. H.C.A. Ver-Huell.

Om, zoo veel mijn mogelijk is, te voldoen aan de instructie, die het UHEd.Gest., benevens den Heer Fiscaal van der Hoop, goed gedagt heeft mij meede te belasten, neem ik de vrijheid UHEd.Gest. deeze memorie aan te bieden, hoopende, in aanmerking neemende mijn kort verblijf in die gewesten, dat het UHEd.Gest. goedkeuring mooge weg dragen, en eeniger maaten beantwoorden aan de intentie.

Dat de Republicq, in oorlog geraakende met een Zeemogentheid, booven al te dugten heeft, dat men haare colonien zal attaqueeren, dewijl men 't middel gevonden heeft de commersie te continueeren onder een nutrale en wel geprotegeerde vlag, en er dus niet anders overschiet om haar afbreuk te doen, is een onbetwistbaare waarheid, zoo als ook, dat de meeste onser besittingen in de Indien slegt voorzien zijn en wijnig bequaam om den

{==25==} {>>pagina-aanduiding<<}
aanval van een moedigen en magtigen vijand af te keeren. Deeze twee reedenen maaken onder anderen, dat 't absolut noodzaakelijk is, dat men een vloot of esquader daar heeft, om de kragt onzer defensie over al te kunnen transporteeren. Voor een stand- en vergaderplaats der scheepen, zoo meede tot 't nodig opregten der magazijnen, is mijnsbedunkens Mallakka de beste geleegentheid van geheel Indien, zoo wel om de gezondheid, die nergens beeter zijn kan, als ook om dat men ten allen tijden van daar over al heen kan koomen; om dat men voor alle saisoenen vijlig legd voor stormen en orcaanen; om dat 't een pas is die de communicatie met de Oost en China zeer belemmert, en eyndelijk dat 't zeer gemakkelijk is om door een of twee fregatten de vaart open te houden met Batavia, van 't uyterste gewigt voor alle onderneemingen, zoo wel om den overvloed van alle leevensmiddelen, als om dat het Eyland Onrust de beste geleegentheid is ter vertimmering, kieling etc. die een zeeman kan begeeren. Het jatie of cajaten hout, zoo goed, zoo niet beeter dan 't eyken, is in overvloed op Java te krijgen en niet duur, hetgeen ligt na te gaan is uyt de hier bijgevoegde uitreekening, dewelke ik durf verzeekeren dat egt is. Hoeveel de houtwaaren van 't hol van een schip, vergeleeken bij 't kostende in Europa, op Java zoude koomen te staan, ziet bijlaag no. 1, kostende een balk van 13 vt lang en 12 duymen in 't vierkant nog geen vijf rijksd., kniën en kromhouten na rato, zoo wel als grooter balken, wel verstaande dat de Compagnie die leevert voor het inkoops prijs. Zaagmoolens zijn op Batavia en Onrust; ook komt gezaagd houd van Japara (een onzer bezettingen op het eyland Java). IJzer, koper en lood moet men uyt Europa hebben, ook touwwerk voor staand en loopend wand, maar om ankertouwerk behoeft men niet verleegen te weezen, die worden te Batavia, op het eyland Edam en nog meer op Cijlon geslaagen van kajer, de buytenste bast van de

{==26==} {>>pagina-aanduiding<<}
callappernoot, en ook van de buytenste bast van den areekboom, zijnde niet duur; de Compagnie gebruykt dezelve om die reeden meenigvuldig; verscheyden der O.-I. schippers hebben mij betuygd dat 't zoo goed en beeter houwen is als de Europeesche touwen, zijnde die ook al dikwils slegt en verstikt in de magazijnen; pik en teer, bijna zoo goed als 't Europesche en wijnig duurder, is te Batavia ook in quantiteidt te krijgen. In den laatsten oorlog (is mijn gezegd) zijn er veele honderde vaten na Mauritius vervoerd. Zeyldoek, van catoen gemaakt, is zoo lang en breed als het vaderlandsche, heel goed tot alle ligte zeylen, word te Batavia geweeven voor 14 rijksd. de rol, ook zoude het des noods wat zwaarder kunnen gemaakt worden voor mars- en onderzeylen; dan 't catoen heeft dit nadeel dat het lang zoo duurzaam niet is als hennip, ook doet de reegen er veel effect op, evenwel neemt dat niet weg, dat men er zig in tijd van nood van bedienen kan. De Chineezen worden goeden scheeps timmerlieden, de vreemde natien gebruyken hunne dienst op de Batavische reede voor ten hoogste een rijksd. daags en bevinden er zig heel wel bij; ook leevert die natie schoone mattroosen op, alleen met deeze bepaaling, dat zij tot nog toe hardnekkig blijven wijgeren van te klimmen en na boven te gaan, de zeylen vast te maaken en te reeven; voor het werk beneeden zijn zij onverbeeterlijk, ook zoude zij van nut konnen zijn in een gevegdt om geplaatst te worden op de onderste batterij, dewijl zij in een heet climaat sterker en vlugger zijn dan de Europiaanen; daar waaren er 24 aan boord van 't O.-I. schip, daar ik de reijs mede van de Caap na Batavia heb gedaan, als meede op hetzelve daar ik de terug reyse meede zoude doen, dan zij hebben mij bij alle gelegentheid, mooy of slegt weeder, wel voldaan, zijn altoos gewillig tot werken en vrolijk. Ziet de verdere reflectie op dat suget in de bijlaag no. 2, als ook omtrent de Javaanen. Op het eerst genoemde

{==27==} {>>pagina-aanduiding<<}
schip waaren ook 24 Javaanen; deeze waaren veel trager en luijer: men had er lang zoo veel dienst niet van, schoon se meede na booven gingen, als van de Chineezen. In de laatsten oorlog heeft de Compagn. door verleegentheid veel tijds haar toevlugt genoomen tot deeze inlandsche mattroosen; maar dit is niet altijd even wel uytgevallen, wijl zij bestierd moeten worden met veel voorzigtigheid. De Chineezen zijn duur; de Comp. gebruykt hun veel, zoo wel tot lossen en laaden op de Bataviasche reede als op haar vaart in 't land; zij verdienen 24 p. of 10 rijksd., buyten de kost, en dit is ruym de helft meer als de Javaanen verdienen. Particulieren hebben een proef genoomen, of twee scheepen bemand met 280 koppen, onder welke 170 Malijiers waaren, dat zeer wel is uytgevallen. Op de kotter, daar ik meede van Riouw gekoomen ben, waaren onder anderen 10 slaaven jongens, toebehoorende aan de eygenaar van 't vaartuyg; sommige van hun waaren gebooren op het eyland Balie, en weeder anderen op de eylanden in groote Oost, sijnde dat van de Bouganeese kust; onder deeze kaerels waaren een stuk of ses superbre mattroosen, bequaam tot alle scheepswerk en onvermoeyd; men verzeekerde mij dat zij in differente actien teegen den vijand, hoezeer of het de laatstgenoemde haar landslieden waaren, zig exelent gedraagen hadden. Particulieren hebben tot hun gebruyk in deezen oorlog een quantiteid slaaven laaten koopen op het eyland Balie, zijnde dat, volgens de generaale getuygenis, stoute, schoone kaerels, dan die, dezelve door een en anderen evenementen niet nodig hebbende, heeft ze de Comp. van hun overgenoomen en op een van hun scheepen, genaamt de Mercuur, op de Bataviasche reede aan boord gezonden, om daar geëxerceert en bequaam gemaakt te worden. Het schijnt wel, hetgeen gansch niet te verwonderen is, aangezien de gemeene, brutale en tot dat werk ongeschikte menschen, die de Comp. in dienst heeft, dat 't leeren exer-
{==28==} {>>pagina-aanduiding<<}
ceeren en bekwaam maaken wat ruw in zijn
werk is gegaan, altans na dat 't eenigen tijd geduurd had, zijn de schepsels, hun lot ondraaglijk vindende, tot de disperate resolutie gekoomen van het te willen veranderen ten kosten van hun leeven. Des ochtens op de parade weederom volgens gewoonte een van hun sterk mishandeld en geslagen wordende, nam die zijn geweer verkeerd en sloeg de stuurman met de kolf te harsens in; daar op (terwijl alle Europiaanse mattroozen van boord vlugten) kapte de muytelingen het ankertouw en zeylden zeewaards in. De vice Commandeur van de reede wierd direct gelast hun te volgen met een der gewapende scheepen, dewelke bemand met 300 koppen; men agterhaalde hun wel haast, en daarop begon een formeel gevegt, hetwelk zoo wel gesoutineerd wierd van de zeyde der muytelingen, schoon nog geen 100 koppen sterk, dat men hun niet konde meester worden; dit heeft tot 3 a 4 dagen geduurt; men schoot hun de masten van booven neer, en zij regte snags weederom stompen op; zij avanceerden alle daagen al verder in zee; eindelijk nam men de resolutie van te enteren, 't schip raakte in brand en verbranden; men kreeg eenige gevangen, dog ver de meeste ontkwamen. Dit voorval, hoe zeer ongelukkig, heeft mij echter geen kwaad idee van dit volk, hun beleid en bravoure gegeven: denkelijk zoude men met zulke menschen, wel bestierd en goed geexerceerd, wat uit kunnen voeren. In 't algemeen is mij verzeekert, dat men 't beste zeevolk onder de Mooren vind; de Engelsche gebruyken hun veel, door dien zij veel bezittingen op de vaste kust van Asia hebben en dus beeter in de occasie sijn om se te kunnen aanwerven. Op sommige der scheepen van onse Comp., die op Suratten en de kust vaaren, vind men se ook nog al; onder de Engelsche particuliere scheepen zijn er veel, die hun geheele equipage uit Mooren bestaat, en zelden of nooyt hoort men dat 't niet goed gaat of er ongelukken van koomen. Buskruyd word te

{==29==} {>>pagina-aanduiding<<}
Batavia zoo goed, zoo niet beeter, gemaalen als in Holland en is maar wijnig duurder: men kan gemakkelijk 400,000 ℔ 's jaars vervaardigen. Het canon en alle oorlogs amunutie moet uit Europa aangebragt worden, anders is het niet te bekoomen. Masten, zelfs voor de grootste driedekkers, vind men in overvloed op de N.O. kust van 't eyland Sumatra over Mallakka, maar zij zijn zwaar en bros; echter gebruykt de Comp. die dikwils, ook zijn zij geamploijeert op de Fransche vloot onder de Adm de Suffren. Om UHEd.Gest. exact te kunnen berigten aangaande de victualieering en hoe veel de mattroosen komt te staan aan de Comp. in 't land, is in weerwil van mijn aangewende moeyte daar toe, mij tot nogtoe niet mogelijk geweest regt uit te kunnen vinden. De prijzen van de voornaamste dingen, als rijst, katjang, gedroogde vis etc. zijn zoo verschillende, de eene tijd of de anderen, die geene die 't afleevert, zes zoord door elkanderen, en word de schelm mede gespeeld, dat men er niet wijs uit kan worden. Ook zijn natuurlijker wijze de administrateurs en bediende, die de victualie af moeten leeveren, zoo geheim met hun zaaken, dat men wijnig te weeten kan krijgen. Evenwel zal ik, zoo veel mij mogelijk is, mijn consideratien ter needer stellen. Hetgeen verder daartoe betrekking heeft kan UHEd.Gest. in de Bijlaag no. 2 vinden. Hetgeen men uit Europa hebben moet is zoute vlees, spek; azijn word gemaakt, dog is slechter; olie word op Java gemaakt, dog is genoegzaam onbruykbaar; evenwel word die zomtijds op de Comp. scheepen gebruykt, dog ook dikwils vaderlandsche; alle andere dingen, tot de victualieering behoorende, is er te krijgen, als daar is rijst, hetgeen in plaats van gort en brood moet verstrekken; brood is daar niet te krijgen en kan er ook niet na toe gevoerd worden in die quantiteid. De Catjang, een zoord van klijne erweten, groeijende op het eyland Java, daar soup van
gekookt, verstrekt in plaats van snert of erwten soup; voor het

{==30==} {>>pagina-aanduiding<<}
overige drooge vis of karrewaat; sterke drank is er in overvloed.
Mijns bedunkens is de beste en goedkoope manier van victualieering in Oost-Indien deeze, dat men conventie tragt te maaken met de Comp. voor hoe veel stuyvers daags of se de mattroosen willen onderhouden, wel te verstaan van die spijze, die er in het land vallen; van al hetgeen dat er na toe gezonden moet worden uit Europa, namentlijk spek, vlees, azijn, olij en boter, zoude 't land of zelve kunnen zenden, of van de Comp. overneemen, mits dat die 't leeverde teegens inkoop kostende. De manier van victualieering, zoo als die op de Comp. oorlogsscheepen toegaat, staad mij in 't geheel niet aan: die krijgen ook van 't een en ander nog extra meer als de commersiescheepen; de victualieertijd verstreeken zijnde, vraagd de Capt aanstond weeder nieuwe, schoon genoomen er dikwils nog een derde van de oude in 't schip is; hier vind hij natuurlijker wijze zijn reekening bij: of die oude word verkogt, of men krijgt de nieuwe niet alle maal in 't schip, maakende dan de administrateur dus voor een prijsje afleeverde in plaats van victualij geld. Den arme en beklagenswaardigen mattroos in die gewesten lijd niet wijnig door deeze schelmerijen, als wordende meest al in zijn randzoen, om dat de schipper dog niet te wijnig zal over houden, benadeelt. Het is niet te bepaalen voor hoe veel geld er jaarlijks randsoenen van de Comp. door de schippers verkogt worden op Batavia. Onse oorlogscheepen waaren, hoe zeer hunne victualietijd uit was, nog rijkelijk voorzien van alles: een randzoen briefje onder mij berustende van de Princes Louisa, hoe veel of er bij mijn vertrek nog in 't schip was, kan zulks aanduyden; evenwel vond men op Batavia goed om nog randsoenen na het esquader toe te zenden; het Mallakkische schip, daar ik meede na dat comtoir ben toegezeyld, was daar gedeeltelijk meede belaaden. Nu moet men echter ook in

{==31==} {>>pagina-aanduiding<<}
consideratie neemen de meenigte zieken en dooden, die er in 't esquader waaren, als maakende zulks de consumptie merkelijk minder. Men zoude ook kunnen probeeren, om dat 't niet wel te bepaalen is wat het beste is, en laaten eenige van de scheepen hun victualy inkoopen van particulieren, wel te verstaan al 't geen 't land opleeverd: misschien quam dat nog beeter koop uit; het zou dog eevenwel ook al weeder aan veele moeylijkheedens onderworpen weezen; de Comp. kan zekerlijk de meeste dingen het beste koop leeveren, ging het met hunne dienaren maar richtig in 't werk. Ik ben in 't vervolg, de memorie al tot hier toe geeyndigd te hebben, in staad gesteld UHEd.Gest. van alles te berigten tot dit art. betrekking hebbende, 't geen uit bijlaag no. 3 te zien is. Men kan uit al dit voorgaande zien, dat een vloot in de Indien nergens gebrek aan behoeft te hebben, als er maar bij tijds gezorgd word voor de wijnige Europiaanse dingen, hier boven genoemd.
Dewijl 't onmogelijk is overal een genoegzaame sterke magt te houden, dient men als de voornaamste posten van verweering, mijns bedunkens, te prefereeren Batavia, Mallakka, Cijlon en de Caap de Goede Hoop. De behoudenis van de eerste plaats is absoluyt noodzakelijk om dat se de hartader van 't leeven der maatschappij is; had den commandeur Johnston, na het mislukken zijner expeditie teegen de Caap, direct cours gesteld na Batavia, hij zoude 't zeer waarschijnlijk met geringe moeyten veroverd hebben, want toen was daar wijnig toestel tot verweering (Toen Adm Huges in deeze zeeën verscheen, is mij verzeekert dat 't garnisoen van Batavia maar bestond uit 80 dienst doende Europiaansche soldaaten; toen ik die hooftstad verliet waaren er 200). Met Batavia zoude het gansche eyland Java en eyndelijk geheel Indien van zelfs gevallen zijn in handen van den vijand, soo wel uit gebrek aan leevensmiddelen, als andere noodzakelijke onder-
{==32==} {>>pagina-aanduiding<<}
steuning; thans is het beeter voorzien, maar nogthans in verre na zoo niet als het behoorde te weezen.
Voor de land- en waterpoort van 't kasteel heeft men twee lunette gelegd, die niets wilde zeggen: ook is die geheele sterkte van binnen zoo vol gebouwen dat men de bezitters met eenige wijnig bomben tot 't uiterste kan forceeren. Nog gebrekkiger is de stad, even als het kasteel met een hoogen muur omringt, op veele plaatse zeer ingesakt en geheel onbequaam tot defensie; op de punte beplant met canon, waar zeeker met de meeste geen drie schooten zal gedaan worden of de affuyten vallen aan stukken van elkanderen: zoo slegt zijn die voorzien. Om deze reeden heeft de Hooge Regeering door het opwerpen van eenige batterijen, het aandoen der stranden en naderen na de stad tragten moeijelijk te maken; maar dewijl die niet zijn aangelegd, mijns bedunkens, op plaatzen, die door hunne situatie de defensie kragtdadig ondersteunen, is er wijnig hoop dat alle deeze werken aan 't gehoopte doelwit zullen beantwoorden.
Het land, oostwaards van de stad geleegen, is ter lengte van ruym 400 roeden, zeer week en modderagtig en boovendien doorsneeden met veele visvijvers en slooten, zoo dat het niet waarschijnlijk is dat men hier iets behoeft te vreezen. Het eynde van dit strand stoot teegen een breed en tamelijk diep water, de zoutrivier Ansjol genaamt, aan bijde zijde begroeyd met digte wildernissen; meer oostwaards is de grond zandig en hard, maar de passagie na de stad gaande is zeer smal en permitteerd op veele plaatsen nauwelijks dat ses man in 't frond kunnen opmarcheeren. Van 't groote nadeel van der opmarch, zoo wel als om de meenigvuldige reeven en ongelijke dieptens, voor dit strand leggende, is het niet waarschijnlijk dat de vijand het daar zal zoeken. Te Batavia is men echter zoo vast in 't contrarie denkbeeld geweest, dat daar op eenige afstand van elkanderen vijf batterijen zijn opgeworpen,

{==33==} {>>pagina-aanduiding<<}
terwijl men aan 't wester strand maar een eenige, gansch niet zwaar gemonteerde, gemaakt heeft. Het zoude veel beeter zijn geweest langs de zoo even genoemde zoutrivier Ansjol een lienie te trekken en die met een goed gedeelte van zwaar canon bepland, dewijl dit, gevoegd bij de situatie van het terrain aan de overzeyde, alle aannaderinge, zoo niet geheel onmogelijk, ten minsten ten uytersten gevaarlijk maakt. Een gedeelte der landmilitie zoude men met groot succes in de wildernisse kunnen plaatsen, alwaar zij zig zeer goed kunnen verdeelen zonder bevreest te weezen dat vreemde troupen haar daar zullen vervolgen, ongereekent dat het meer overeen komt met den aart der Javaanen, zig op dergelijke plaatze te verweeren dan op het vlakke veld. Eene steene fort, Ansjol geheeten, niet ver van daar geleegen, is ten eenemaal nutteloos, dewijl het op geenderlij wijze kan te zaamen werken tot eenig plan van defensie. Het strand van de stad aan de westzijde is doorgaans hart en reedelijk wel geschikt om met succes te landen. Omtrent een uur gaans buyten de stad is een uitwatering, de Fluyt genaamd, geduurende den oorlog geslooten met paalwerk, dat nu al wederom verwaarloost en vergaan is: ook legt aldaar de batterij hier booven genoemd. Omtrent in 't midden tusschen de stad en deeze plaats heeft men de wildernisse tot aan de zee schoon gekapt, het welke voor een groote onvoorzigtigheid moet gehouden worden, om dat men den vijand dus den weg geweezen heeft waar hij kan inkoomen; het strand is daar zoo vast, dat men zonder merkelijke ongemak tot aan zee gaat: ook is daar voor 't gelande volk beeter geleegentheid zig te formeeren en in ordre op te marcheeren, niet teegenstaande zoo wel hier als daar geschikte plaatse zijn de nadering na de stad beswaarlijk te maaken, en door het oordeelkundig gebruyk eener goede veldartillerie, zoo meede door 't plaatze van knappe schutters in tuynen en wildernis, hun veel volk te doen verliezen. Aan de mond van

{==34==} {>>pagina-aanduiding<<}
de groote Rivier, waar in men opvaart van de reede na Batavia; is een zoogenaamd waterkasteel; het was genoegzaam gansch weg gezonken, dan met den oorlog heeft men het weer opgehaald; evenwel wil het bijzonder wijnig zeggen. Een wijnig verder na binnen vind men nog een werk, 't Loo genaamd; dog het is niet denkelijk dat den vijand ooydt zonder het zig te beklagen, zal probeeren de stad te attaqueeren, door deeze rivier vaarende, dewijl 't onmolijk is, als men van een behoorlijk getal goede artillerie voorzien is, om teegen 't canon dat men op 't waterkasteel, op 't Loo en op nog een batterij verder binnenwaards vind, die alle de rivier bestrijken, met booten en chaloupen kan inkoomen; evenwel zoo als de omstandigheeden thans zijn, durf ik de gevolgen niet te bepaalen, zoo Batavia [door een] entreprenant Chef, die op de bravoures van zijn volk kan vertrouwen, op die wijze geattaqueert wierd. Het algemeen voordeel van 't Bataviasche strand is, dat men nergens [landen kan], behalven op een plaats, Tranjong Priok genaamt, beoosten de stad, en daar zal men 't niet probeeren, wijl de opmarsch na Batavia te lang en bijna onmogelijk is, zoo digt met de scheepen kan naderen, dat men de landing kan dekken (een van de eerste vereystens, wil men landing met vrugt doen), zoo dat 't vuur van de wal wel gederigeerd zijnde, een schrikkelijke slagting zoude verwekken eer men 't land genadert is. Zeer waarschijnlijk zal een kundig vijand de nodige magt met zig brengende, twee attaques formeeren, een blinde en een waare, om de verweering van de wal te verdeelen, en dewijl de front, dewelke men na 't presente plan van defensie wil verdeedigen, ruym twee uuren breed is, begrijpt men ligtelijk hoe dificil het zoude vallen, de troupe van de eene zijde naar de anderen te transporteeren, zoodra men de waare van den blinde aanval had onderscheiden. Nog ongelukkiger is het begrip geweest der Hooge Regeering om 't eyland Onrust te willen verweeren, want daar dit ruym drie

{==35==} {>>pagina-aanduiding<<}
uuren van Batavia ligt, is 't van zelfs aanstonds afgesneeden, en geheel vervuld zijnde met gebouwen, terwijl de grootste scheepen op de meeste plaatsen, tot op een pistoolschoot kunnen naderen, heeft men niet anders te verwagten dan een totale verwoesting binnen wijnig tijd, zonder dat de batterijen, aldaar opgeworpen, eenig teegenweer van aanbelang kunnen verrigten: ten minsten het volk bij de stukken op de batterijen blood staande voor het vuur uit de masten, zullen weldra genoodzaakt worden hun posten te verlaten. Zelfs ben ik van begrip, dat een kundig Chef zig wijnig om dit eyland zal bekommeren, maar het door een of twee fregatten bezet houdende, zal noodzaaken zig over te geeven, zoodra 't lot van Batavia gedesideert is. Het eyland de Kuyper, digt aan Onrust leggende en ook bebouwt met pakhuyzen, en alle de andere eylanden, als Purmerend, Edam &c., vallen dan van zelfs in 's vijand handen. Onvoorsigtig is het dierhalven dat de Comp. op de twee eerste gen̄ eylanden zoo veel pakhuyzen heeft met kostbaare goederen, als Japans staafkoper, tin, peeper, coffij &c., alle het welke een schoone buyt zouden uitmaaken, gesteld zelfs dat het niet gelukte, of dat men niet voorneemens was Batavia te attaqueeren, maar alleen om een stroop te doen op de reede, om de scheepen en dit eyland te vernielen. Men tragte zulks te verschoonen, met te zeggen dat het lossen en laden hier zeer gemakkelijk is; maar de tijden zijn thans veranderd, en dewijl de Republicq meer dan ooyt gevaar op zee te vreezen heeft, moet elk haare ingezeetenen hier na bij tijds zijne maatreegelen neemen. Om Batavia met succes te verweeren, geloof ik, dat men ten minsten nodig heeft 2000 wel gediciplineerde Europiaanse soldaaten, 500 goede artilliristen en 2000 geexerceerde inlanders, gecombineerd met 't corps landmilitie, sterk 8000 man, opgerigt in 't jaar 1782, maar thans weederom genoegzaam vervallen, dat gewis niet zeer voorzigtig gehandelt is, alzoo die luyden

{==36==} {>>pagina-aanduiding<<}
van de wijze hoedanig men hun wilde gebruyken, nu eerst 't regte denkbeeld gekreegen hebbende, zeer gewillig waaren, zoo wel als veele voornaame Landsheeren, die tot het opregten van 't zelve veele kosten hebben gemaakt, zonder dat men zelfs diesweegens niet eens bedankt heeft.
In 't begin van den oorlog was de Hooge Regeering uyt gebrek aan volk verpligt vier a vijf duyzend man hulptroepen te accepteeren van de Javaansche Vorsten, die omtrent twee jaaren buyten Batavia hebben gecampeert, veele moetwilligheeden hebben bedreeven en de Comp. eenige guldens hebben gekost. Dit besluyt, uit nood genoomen, kan in der tijd van doodelijke gevolgen zijn, alzoo dat volk nu compleet in den wapenhandel (die zij van te vooren maar heel gebrekkig verstonden) bedreeven is, en men door deeze volkleening duydelijk onze onmagt aan de Javaansche vorsten heeft getoond. Om deeze reeden en dewijl men de landmilitie altoos bij de hand heeft, daar de hulptroupen van de Vorsten eerst moeten verzogdt worden en dan nog van zoo ver moeten koomen, dat het wel te laat kan weezen, is het onverschoonlijk dat men die magt heeft laten vervallen, te meer wijl 't op de been houden wijnig heeft gekost, zoo dat hier teegen op een kragtdadige en duursaame wijze prompt diende te werden voorzien. Ik ben in staat UHEd.Gest. te doen geworden de copie van een document, ter dier materie dienende, waar uit UHEd.Gest. zal kunnen zien wat de hulptroepen en het corps landmilitie aan de Comp. gekost heeft, en teffens om laatstgemelde corps, zonder dat 't de Comp. iets heeft te kosten, te onderhouden.
Dat de ingezeetenen van een Land desselfs natuurlijke verdedigers zijn, word bij de meeste regeeringforme altoos begreepen. Hier behoord men vooral dit in 't oog te houden, daar men gevaar loopt van met den slag gewaarschouwd te worden.
Dewijl Batavia nietteegenstaande alle de moejten, die

{==37==} {>>pagina-aanduiding<<}
de Hooge Regeering daar aan doet, met het inlaaten van meerder versch water, het opkappen der boomen, het lugtig maaken der wagten en anderen niet nuttige verbeeteringen, dog altoos een kerkhoff der Europiaanen is, moet bij het zenden van een aanmerkelijk ontzet van volk direct gezorgt worden, dat de manschappen buyten worden gelogeerd, waar toe bij de fortresse Meester Cornelis, ruym twee uren gaans landwaard in geleegen, zeer goede occasie is: geschied dit niet, dan is alles verlooren, dewijl de ondervinding dagelijks leerd, dat de sterkste menschen, binnen geplaats zijnde, het geen twee maanden goed maaken; in den dienst buyten de stad zullen zij, behoorlijk in beweeging gehouden en geexerceerd wordende, het beeter goed maaken. De stad moet bewaakt worden door een piquet, post houdende op de Waterplaats, dat alle 8 daagen word afgelost, en dagelijks de noodige manschappen voor de principaale posten, de hooftwagt en kruytmagazijnen naar binnen zenden. De poorten kunnen wel vertrouwt worden aan Inlandsche militaire, oude Europiaanen, opper- en onderofficiren, hetgeen thans uit gebrek aan volk ook geschied; maar in 't algemeen is 't mij voorgekoomen dat het krijgsweesen in Indien zoo magtig vervallen is, dat men er nooyt iets goeds van hoopen kan, zoo er niet een geheel niew corps, van de Chef af tot de laaste tambour toe, word na toe gezonden, dat bezield is met een regte militairen geest, die men ten minsten te Batavia onder de officieren en onderofficieren vrugteloos zoekt: de ambitie schijnt daar geheel te zijn uitgedooft. Ook diend gezorgd te worden, dat de officieren niet direct, in haar avancement als anderzints, van de Hooge Regeering dependeere; de leeden die uitmaakende, al dikwils in de laagste classes geboore zijnde, hebben zelden een regt idee van 't militaire weezen, hunne ziel enkel aan 't commercieweezen hangende, beschouwt al wat uniform draagt, met een veragting, die aller gevoelegst en verneederend is. Niets kan

{==38==} {>>pagina-aanduiding<<}
daar van tot grooter bewijs strekken als dit, dat den teegenwoordigen Gouverneur Generaal 1) zig laat bedienen aan tafel door een officier, die onder den naam van hofmeester passeert; het kan gewis voor den regtschaapen officier niet dan allergevoeligst weezen, een van zijn confraters in hun uniform agter de tafel met een bord onder den arm te moeten zien staan; ook moet den vreemdeling, dit ziende, zig al wonderlijke idées formeeren. Hoe kan men groote, verheevene daaden verwagten van een corps, op deeze voet ingerigt; geen fortuyn word er onder gemaakt, als kruypende; den fatzoenlijken man en officier van ambitie, wiens ziel niet gewoon is aan slaafagtige onderdaanigheid, zijn lot is binnen wijnig tijd van miserie en disperatie te sterven: een aantal voorbeelden strekken daar ten bewijzen van. Dit alles kan, herhaal ik, niet veranderd worden als door een geheele omwenteling van den millitaire stand. Ook moet den officier beeter betaald worden. Ik heb van de ongelukkige soldaten met voordagt niets gezegt, om dat UHEd.Gest. wel zal kunnen nagaan, als het met de officieren zoo is, hoe het dan met den gemeene moet gesteld weezen. Ik heb geduurende mijn verblijf op Batavia de differente wagten doorgewandelt, maar ik betuyg, nooyt zonder de grootste aandoening: het hart sluyt toe op het gezigt van de verzwakte en dikwils stervende soldaten, dewijl zij 't zoo lang uithouden als maar immers mogelijk is, uit vrees voor de hospitaalen, te meer als men dan in aanmerking neemt hoe nodig die menschen in dit gewest zijn: hun lot is aller beklaaglijks en ongelukkig; van hunne randzoenen, hoe zeer er genoeg van de Comp. verstrekt word, komt nauwelijks de helft aan haar toe; is mijn dikwils verzeekert, er zijn meer anderen die daar een middel van bestaan uit vinden en zig tragten te verrijken met hetgeen die arme schepsels wettig toekoome.

{==39==} {>>pagina-aanduiding<<}

Niet veel beeter is het gesteld met de zeemagt: de meeste denke meest om spoedig rijk te worden, als om wel te dienen. Ik ben meer als eens geduurende mijn rijs en aan boord van de O.I. scheepen daarvan ten alderduydelijkste overtuygt geworden.
Het was gewis van de uyterste noodzaaklijkheid, dat er altoos op de reede van Batavia een schip van linie lag, met een of twee fregatten, zoo wel om order te houden, als bij onverwagt toeval bij de hand te zijn; maar om fris volk gezond te bewaaren (dat altoos heel dificiel blijft), moeten de scheepen ver buyten leggen; nooyt moeten dezelve verder als Onrust koomen; de equipasien moeten zoo min als mogelijk is, en het was beeter nooyt, aan de wal koomen; veel minder moet het gepermiteerd weezen der een Europiaan op de sloepen roeydt: dat vernield veel volk, die arme schepsels moeten dikwils, uuren lang geexponeerd aan de brandende zon weezende, dat aldernadeeligst is, een zwaare en moeijelijken arbeid doen; van de chaloup daar de Commandeurs of Equipagemeesters daaglijks meede roeydt op de reede en daar 12 man op is, sterven niet zelden tot twee keeren 's jaars alle de roeijers, zijnde dit ordinair van 't jongste en uitgezogte volk.
De Comp. moest op een oud schip altoos een partij Inlandsche roeijers in dienst houden, om gebruykt te kunnen worden tot het af en aan vaaren: want behalven dat dit veel zoude contribueeren om de Europiaanen te spaaren, zoude zulks al meer de exerzitie van het zeeweesen leevendig maaken bij die natie, dat door den tijd van nut kan weezen, alzoo onder hun veele vlugge en stoute kaerels worden gevonden.
Het is onmogelijk de reede teegens de vijand anders te dekken dan met scheepen: dit is nooyt te veranderen, zoo dat ik daarvan niets zal zeggen.
De hospitaalen zijn regte pestwinkels; wel twee derde die er koomen sterven daar in, en zoo lang de binnen

{==40==} {>>pagina-aanduiding<<}
regentsplaatsen lucrative posten moeten blijven van 20,000 Rd. en meer 's jaars, is daar altans geen verbeetering van te hoopen; maar zeedert eenige jaaren heeft men op de reede een hospitaalschip gehouden, dat van groot nut is, te meer de zieken aldaar continueeren hun maandgeld te genieten, dat geen plaats aan de wal heeft; van 't volk dat aldaar komt te leggen sterft ongelijk minder; ook zijn zij aanstonds bij de hand om uitgemonsterd te kunnen worden, als er een schip vertrekt, terwijl ik onderregt ben dat men in de land-hospitaalen, vooral buyten de stad, altoos een groot getal gezonden aanhoud, om des te meer te profiteeren van 't kostgeld. Wierden se dan door de Regenten nog maar wel onderhouden, maar neen, die arme schepsels zijn dan dikwils in de harde noodzaaklijkheid, willen ze genoeg eeten, om in Batavia langs de deuren te gaan bedelen; hier uyt spruyt dan dat nadeel ook nog voort, dat, wanneer de matroosen sommige der ingezeetenen tot medelijden verwekt hebben en wat bij elkanderen heeft gekreegen, in plaats van daar spijs voor te koopen, het in sterke drank besteed, zig dronke drinkt, dikwils op strand blijft leggen, weeder op nieuw instort en met zijn leeven de slegte zorg, die men voor hem genoomen heeft, betaald. Ik logeerde juyst op de weg die na het buyten-hospitaal strekte; dat maakte dat ik verscheyde maale getuygen van 't zoo eeven bijgebragte geweest ben. Het komt zeekerlijk alleronbegrijplijkst voor, wanneer men met veel deftigheid, op een toon en met weezenstrekken vol van meedelijden, hoort klaagen, zelfs door lieden van de directie en die het opperbestier hebben, over de groote sterfte, die er dagelijks onder de mattroosen en soldaten is, over den ongelukkigen toestand waarin men daardoor telkens gebragt word, van geen volk te hebben, nog om de vaart voort te zetten, nog om de stad te bezetten en de andere bezittingen bij te kunnen staan; - wanneer men dit aan de eene kant beschoud, en

{==41==} {>>pagina-aanduiding<<}
daar dan teegen over steld, dat die zelfde menschen nooyt nog geen ogenblik schijnen gedagt te hebben om teegen dit ongeluk zoo veel mogelijk te voorzien, en alle de middelen aan te wenden die er zijn tot conservatie van die schepsels, die men zoo zeer schijnt te regretteeren, komt het, herhaal ik, alleronbegrijpelijkst voor. Was het, dat men 't welvaaren van de Comp., aangezien de groote kosten die er jaarlijks gemaakt werden voor 't uitzenden van 't volk, al niet wilde behartigen, de menschelijkheid moest meer uitwerking op de harten maken, zoude men met reede veronderstellen.
De ondervinding leerd, dat de zieken in de frisse lugt aan boord op 't hospitaalschip beeter en spoediger geneezen; dat helpt niet, de binnen Regenten van de hospitaalen zijn dikwils favoritten van de Gouverneur, en die moeten geld winnen, daarom moeten de arme mattroosen daar na toe getransporteerd worden, niet zelden ten kosten van hun leeven. Waarom maakt men niet, in plaats van één, twee a drie oude scheepen tot hospitaalen? Men zoude die, om nog meer te werken tot behoudenis van de menschen, wat van de Bataviasche reede kunnen laaten verwijderen; de frissche lugt zoude zeekerlijk daar al weeder veel meedewerken tot spoedige geneesing; zelfs zoude men in de goede mousson een van die scheepen met reconvalescenten, die de reede van Batavia omringen, kunnen late gaan leggen: daar konde de zieke, dagelijks aan de wal gaande, ook van de landlugt jouisseeren; men zoude een dier eylanden ook denkelijk met veel nut wel kunnen gebruyken om een hospitaal te bouwen, zoo als werkelijk op 't eyland Purmerende een lazeret en op Onrust een hospitaal staat; dog dit laatste is op de laagste punt van 't eyland gebouwd en legd dus in een soort van mouras, dat het ongezond maakt; dan mijns bedunkens moet men zoo min als mogelijk is, gebouwen van consideratie op de eylanden aanleggen, om dat men altoos

{==42==} {>>pagina-aanduiding<<}
gevaar loopt, dat die in tijd van oorlog vernield worden. Onse oorlogscheepen dienen op de reede van Batavia altoos te insteeren, dat hun zieken op 't hospitaalschip getransporteerd worden; van 't esquader zijn die in 't buytenhospitaal geweest, dan zij dankte God, dat zij weederom na de scheepen toe kwaamen.
Om de subalterne Officieren en gemeen van onse scheepen, zoo veel als mogelijk is, in hun matige inkomst te gemoed te koomen, in een land alwaar de meeste dinge aanmerkelijk duurder zijn als in Europa, zoude een conventie dienen gemaakt te worden, dat aan hun uit Comp. magazijnen voor het inkoopskosten, laaken en wat zij verder noodig hebben, om elk na zijn stand gekleed te gaan, wierd verstrekt: dit zoude hun veel soulageeren, zonder dat het de Comp. tot veel nadeel strekt.
Batavia in 't generaal beschout, is een plaats alwaar buyten twijffel groote en gevaarlijke gebreeken heersen; maar met dit alle is 't egter, mijns bedunkens, van 't uyterste belang voor de algemeene behoudenis, niet alleen om dat alles aldaar voor de generaale huyshouding op een vaste voet is ingerigt, en zulks na geen ander oord kan overgebragt worden als met groote kosten, als ook om dat van de kragt en extensie van Batavia de geheele veyligheid van Java, de koornschuur der maatschappij, beneevens de peeper- en tinhandel van Bantham en Palambang dependeert, en wel voornamentlijk om dat geen plaats beeter geleegen is tot dekking van de Oost. Om alle deeze en meer andere reeden, die mij als een zee-officier niet zoo terstond zijn in het oog geloopen, moet men de stad maintineeren, en als booven gezegt, door een toereykende land- en zeemagt voor alle gevaaren bewaaren.
De reeden, in den beginne van deeze memorie aangehaald, om Mallakka als een van de voornaamste posten van verweering te houden, zijn bestaanbaar genoeg, denk ik; evenwel kan ik niet voorbij mijne gedagten verder daar-
{==43==} {>>pagina-aanduiding<<}
omtrent over het een en ander needer te stellen, wijl het mijn te veel bewust is, dat de gedagten omtrent 't nut van 't al of niet behouden dier bezetting zeer verschillende zijn. Zij die beweeren dat de Comp. dat etablissement meer kost als het waarlijk aan inkomsten opleevert, hebbe, geloof ik, gelijk: want het wijnige tin, oliphanstanden en goud, dat daar van daan komt, zal denkelijk de kosten niet vergoeden, die wel genoodzaakt is voor 't onderhouhouden der ampte, militaire en het generaale huyshouding daar te maken; dan op dienzelfde voet voort te wille beweeren, dat het niet ten nadeele zoude strekken van de handel en bestaan der maatschappij om die oppervlakkig beschoude lastpost te missen, daar ben ik het gansch niet meede eens. Ongereekend de gelukkige positie waarin Malakka in de Straad van die naam legt, om ten tijde van oorlog onze redoetabelste vijand, de Engelschen, in die gewesten afbreuk te doen, door het belemmeren van hunne vaard op China en de communicatie met de Oost van Indien, vrees ik dat de tinhandel in 't bijzonder, en de verdere handel in het generaal met het verlies van de bezitting merkelijk nadeel zoude lijden. De Maleytse kust en de Archipel leggende teegen de Zuyd-O. kant van die kust, wordende aan de N.O. en Oostkant door de Chinese zee (bij onze zeelieden alzoo genoemd) besproeyd, zijnde 't eyland Bintang, alwaar het door de onze veroverd Riouw op legt, een der principaalste eylanden van dien Archipel. Dit Riouw is vooral zeedert dat de Bouganeezen zig daar hebben beginnen te vestigen, een groot smokkelnest geweest, tot merkelijk nadeel van den handel der Comp. De nabijheid van het eyland Banka (leggende aan de Noord O. kant van de Straat van die naam, zijnde de ordinaire vaarweg van de uit Europa koomende
en na China gaande scheepen), alwaar de koning van Palambang (hier heeft de Comp. een resident, zijnde op de Oostkust of aan de binne kand van 't eyland Sumatra) al zijn tin, die de Comp.

{==44==} {>>pagina-aanduiding<<}
dat teegen een gezette prijs moet leeveren, uit krijgt, als zijnde hij Souverain van dat eyland, maakt het sluyken van dit precieus metaal voor de Chinesen handel heel gemakkelijk; de koning excuseerd zig, zoo er wat wijnig tin op Batavia aangebragt word, met te zeggen dat Banka niet meer heeft opgeleevert. Ondertusschen is door de Engelschen, die van Bengalen of de kust direct handelen op China en hun weg neemen door Straad Malakka, loopende verder bij Riouw in de Chinaasen zee, op laatst genoemde plaats verruyld teegen lijnwaten of anfioen, of wel opgekogt; zij vinden er ook al dikwils peeper, die daar ook niet anders als ten nadeele van de Comp. kan koomen. Zelfs pretendeeren de deskundigen, dat het zoo ver begon te koomen dat men er specerijen vond, dat ook al niet oneygen is, aangaande de conexie die de Bougineesen hebben met de Oosterse eylanden en Molukkers, als zijnde meest afkomstig uit deezen oord, en dit waaren eyndelijk de kooplieden. De Malijers en Malijse koning, die de Comp. eygentlijk erkent voor den regten en thans ook weeder in al zijn regten door de Commandeur van Braam hersteld is, leefde onder de verdrukking van de Bougineesen en waaren geen meer meester van hun land, op de aankomst van ons esquader. De Engelsche dreeven ook direct handel van de kust en van Bengalen op de Malijdsche kust en Riouw met anfioen of opium en lijnwaten als anderzints; in straat Mallakka was Salangoer, thans ook door de onse veroverd (Het was een Malijtse koning in verband met de Comp. die daar regeerde; maar hij was door de Bougineese opgestookt om zig teegen ons te verzetten, met dat gevolg dat hij ter zelver tijd, toen zij lieden Malakka aan de eene kant beleegerde, zulks aan de andere zeyde werkstellig maakten), leggende een mijl of 30 straatwaards in, aan de N.W. kant van Malakka, een der principaalste handelplaatsen. Men kan uit al dit voorgaande nagaan het nadeel, dat den handel der Comp. zoude

{==45==} {>>pagina-aanduiding<<}
lijden van een anderen Mogentheid en vooral als de Engelsche meester waaren op de Mallijtsche kust; daar en booven zoude de Bougineezen daar overal dan schuylplaatsen kunnen vinden en door die natie onder de hand opgestookt en van krijgsamonutie voorzien, met hunne oorlogsvaartuygen onse klijne scheepsvaard, die den handel over en weer van de Sumatrasche kust en langs het eyland Java drijven, niet weynig benadeelen en ontrusten. Ook liepen zelfs de comptoire op Java gevaar om gestroopt en afgeloopen te worden door een enterprenant volk, dat niets manqueerd als discipline en een wijnig beleid; de bravoure van die natie is zoo groot, dat zij alderverwoeds aanvallen en verweeren zonder het leeven te willen behouden, wanneer zij verliesen en gevangen genoomen worden, nog het te willen schenken aan die geenen die het ongeluk in haar handen brengt. Thans hebben de overwinninge van ons esquader de zaaken in die streeken een gansch ander aanzien doen krijge. De Bougineesen zijn gedeeltelijk vernield en gansch en al verzaagd, de Hollandsche vlag is op Riouw en Salangoor geplant, men kan daar om, wil men slegts, gemakkelijk de smokkelhandel beletten. Dan 't is te vreezen, indien de Comp. dat moet doen, wijl men alzoo min op de Residenten van de plaatse als op de gezaghebbende Commandanten der kruyers staat kan maaken: niet zelden zijn dat zelfs die geen die de Comp. waaren verkoopen en voor geld alles door de vingers zien. Een paar ligte oorlogsfregatten zoude derhalven in dit vaarwater van veel nut kunnen zijn, om teffens Comp. vaartuygen teegen de rooverijen der Bougineezen te beveyligen, en toe te zien dat die zig niet weederom hier of daar vestigen, maar altoos vlugtende gehouden worden.
De Comp. kan al die waaren, die de Engelsche op de Malijtsche kust aanbragten, onder anderen de anfioen, daar zoo onnoemlijk op gewonnen word en voor de Ma-
{==46==} {>>pagina-aanduiding<<}
lijers ononbeerlijk is, thans daar zelve na toe late brengen: dit zullen de inkomsten van het Comtoir Malakka, die zoo men voorgeeft, tot nu toe zoo gering zijn geweest, wel wat vergrooten. Het is te wenschen dat men, alles overweegende, Mallakka wat beeter in staat zal brengen, om een attacque uyt te kunnen staan, als het nu is. Mijn verblijf op die plaats is tot mijn leetweezen al te kort geweest, als zijnde na een verblijf van 1½ dag wederom van daar vertrokken, om 't esquader op te zoeken, dat ter dier tijd te Riouw lag, om met eenige grond te durven bepaalen, wat er zoude dienen te worden aangelegd. Het casteel door de Portugeezen aldaar aangelegt, scheen mij, hoewel wat vervallen, nog al vrij massief te weezen; dan dit word gecommandeert door een hoogte, de Baiachin Berch genaamt, die thans met een ligte batterij beplant is, dog vrij wat meerder versterkt moest worden, zal het zelfde kragtdadig meedewerken tot defensie. Daarenbooven zoude den vijand, daar meester van kunnende worden, het casteel schielijk tot overgaaf kunnen dwingen; een wal rond om de stad opgeworpen voor de Inlanders beduyd niets. In 't algemeen heeft Malakka het zelvde groote voordeel van Batavia, namentlijk dat, zoo mijn verzeekerd is, nergens geen plaats gevonden word in den omtrek van de stad, daar men, een landing willende doen, die kan dekke met de scheepen: de chaloupen en boots zullen zelvs op verscheyde plaatsen door de laage modderagtige stranden werk hebben om aan de wal te koomen; met laag water kan men de haven bezwaarlijk inkoomen met de chaloupen. Men diende dit alles nauwkeurig op te neemen, wilde men met succes wat aanleggen, om de stranden te diffendeeren; misschien hebben sommigen der officieren van het esquader, hetwelke daar zoo een geruymen tijd geleegen heeft, nieuwsgierigheid gehad zulks te
doen; dan alles is onnut en kan niets helpen, zoo het militaire daar niet versterkt en verbeeterd werd. Een gar-
{==47==} {>>pagina-aanduiding<<}
nisoen van op zijn hoogst twee a derdehalf hondert man, dat somtijds nog wel minder is, is voor de verweering van die sterkte zoo veel als niet met al, te meer nog wanneer dit kleyne corps gecommandeerd word door officieren, die door hun onkunden en vergaande swier, zelfs onnut zijn en alles onnut maken, dat onder hunne orders staat, om iets van belang uit te voeren. Men was bevreesd een uitval op de inlanders ten tijden der beleegering te doen, schoon het grootste gedeelte der vijanden door de onse van 't esquader geslaagen waaren, en de geene die de stad nog beleegerd hielden, aan de eene zijde reeds te veel door een bange vrees bevangen waaren, om resistentie te durven bieden, gelijk bleek, toen men eyndelijk tot een uitval quam, vlugtende toen alles hals over kop, zonder dat men de minste teegenstand bood. Men kan hier al verder uit nagaan hoe het militaire weezen in deeze geweste gezonken is en hoe noodzakelijk of het is om een generaale omwenteling in dien stand werkstellig te maaken. Wanneer teegen de inlanders zulke schandelijke dingen gebeuren, wat heeft men dan niet te wagten, indien een Europiaanse mogentheid het ondernam om te attaqueeren? Malakka zoude het, tot schande van de natie, was ons esquader niet gekoomen, wijnig tijd meer goed gemaakt hebben: de vijand was aan bijde zeyde van de stad reeds zoo ver genadert, dat men alle dagen bedugt was dat zij een storm zoude wagen; de oorlogscheepen van de Comp., die op de reede laagen, maakten al niet beeter figuur als het garnisoen. De reeden is onmogelijk te dekken als met scheepen. Misschien is het mogelijk om in den omtrek van Malakka iets aan te leggen ten eynde de scheepen te voorzien en te kielen; men heeft mij verzeekert dat men zulks jaaren herwaards heeft werkstellig gemaakt aan snauwen en andere klijne vaartuygen in een rivier, anderhalf a 2 mijle van Malakka geleegen: altans
het water loopt sterk op en neer, zelfs met springtijen bij

{==48==} {>>pagina-aanduiding<<}
de 10 a 11 voeten, hetgeen altoos een groot voorregt is bij den aanleg van dergelijke soort van werken.
Om particulieren omstandigheeden, betrekking hebbende tot de militaire stand en de staat der defencie, waarin 't eyland Cijlon zig thans bevind, te kunnen melden, is door dat ik er niet geweest ben, mij onmogelijk te berigten. Die mij daarvan deskundigen hebben gegeeven, doen mij daarvan ook geen groote gedagten van make; ook toond het bemagtigen van Trinconomale door de Engelse in den laatsten oorlog niet aan, dat de militaire zaaken daar in de beste order zijn. De baay van die naam verdiend te veel opmerking om met stilzwijgen voorbij te gaan; 't is een van de schoonste der wereld en mag met regt (gelijk de Engelsche die ook dikwils noemen) een haave genoemd werden: ten minsten is er in geheel Indien geen beeter bekend; de geleegentheid tot kieling en vertimmering is er exellent, en er is in de differente bogten binnen in de Baay wel ruymte voor 500 scheepen; men ligt in alle saisoenen en tijde van 't jaar vijlig en gerust, een voorregt dat geen der andere baaijen of rheeden, zoo op het eyland Cijlon als op de gansche kust van Cormandel en Mallabaar, except Bombaay, heeft. Dit articul maakt onder anderen het bezetten van die baay van oneyndige waarde; men moge daarom vaststellen, dat, verliesen wij dezelve nog eens, het weedergeven dificiel zal in zijn werk gaan: de Engelse en France voelen al te wel het gewigt daarvan om ze te behouden, wanneer het fortuyn van den oorlog het hun eens weeder in handen leevert. Het is zelfs onbegrijppelijk, hoe men er in deezen laatsten oorlog zoo ligt is afgestapt: wij moeten dat ook enkel aan de differente omstandigheeden toeschrijven, die altemaal te zaamen liepen ten onzen voordeel. De Engelsche koomen dikwils in tijd van vreeden met een aanzienlijk getal scheepen in deeze baay van Madras en andere plaatsen op de cust van Cormandel, als het daar kwaade mouson is, om

{==49==} {>>pagina-aanduiding<<}
zig van water en brandhoud te voorzien en het goede weeder aftewagten. De Franse moeten in de slegte tijd van 't jaar ook al hun toevlugt in deeze plaats zoeken; eevenwel heeft dezelve, bij al de voordeelen, een heel groot nadeel, hetgeen egter te hoopen is dat door den tijd, als alles eens weeder op een vaste en gereegelde voet ingerigt zijnde, zig beeteren zal: men preetendeert namelijk dat het er niet al te gezond is, hoewel men anders, op het geheele eyland van geen ziekte weet. De Engelse en France hebben er in den laatsten oorlog veel volk verlooren; er is een zoort van krampziekte bekend, die men 't meest bespeurt wanneer de wind van de wal waijd, welke veel menschen wegsleept; op de Engelsche vloot is veel volk aan die ziekte gestorven. Met een Engelse Collonel, die geduurende den oorlog aan boord van een der scheepen zijnder natie, in meer gem̄. baaij een geruyme tijd had doorgebragt, in gesprek zijnde, verhaalde mij die onder anderen, met betrekking tot de ziekten, dat de Oppermeesters van hunne scheepen, in den beginne zeer in de verleegentheid waaren wat middelen men aan zoude wenden ter voorkooming en geneesing van de kwaal, eyndelijk uit hadde gevonden, dat het beste middel was om door vrijving of warme baden te tragten den lijder aan het transpireeren te brengen; dat diegeen daar dat meede gelukte, meesten tijd behouden waaren; dog de anderen, niet aan het zweeten kunnende koomen, waaren meestal in drie of vier daagen het slagoffer van deeze verderffelijke ziekten. Ongelukkig trof dat lot verscheyde van hun beste, jongste en sterkste kaerels, als schijnende dat de sterkste menschen het meeste gevaar loopen. Dit middel kan voor scheepen, die hier in 't vervolg mogte koomen, tot narigt strekken. Ons fregat, de Waakzaamheid, welke daar een geruyme tijd heeft geleegen, heeft er ook zieken gekreegen, dog dat was roode loop. Men kan er niet veel verversing krijgen. Ook is met het neemen en hernemen

{==50==} {>>pagina-aanduiding<<}
meest alles wat tot gemak en dienst der scheepen strekte, vernield; dan deze twee laatste art. kunnen geholpen en verbeeterd worden, en in het generaal komt mij voor, dat alle consideratien, die ten nadeele van deeze plaats kunnen gemaakt worden, van te wijnig gewigt zijn, in comparatie van de voordeelen, om ons een ogenblik in bedenking te doen staan van niet alles, en wel met de meeste spoed, in 't werk te stellen, zoo wel met het aanleggen van batterijen, het natoezenden van troupes als andersints wat mogelijk is, ten eynde die plaats en baay in staat te stellen om een vijandelijke aanval af te weeren, hetgeen, wanneer men 't plan beschouwt, niet heel moeijelijk schijnt. Men zal des sjaars in de mogelijkheid weezen dit alles met juystheid te beoordeelen, door een suberbere plan door een Frans Officier gemaakt, hetgeen ik geloof dat door de Gouverneur Valk zal overgezonden werden. De gevolgen, die het weeder verliezen van Trinconomale na zig zoude sleepen, iets daar men altoos agt op diend te slaan, aangezien de momenteele verliezen dikwils niet te compareeren zijn met de nadeelen, uit het verlies ontstaan, die men vervolgens lijd, al verder beschouwende, zal men door de tijd als alderdoodelijkst voor 't bestaan en handel der Maatschappij in de West van Indien kan weezen 1): want gewisselijk zouw men ons, door zig hier te nestelen, eyndelijk, in overweeging neemende onsen zwakken toestand, dwingen het geheele eyland te ruymen, en wij verlooren dan niet alleen een der rijkste takken (de caneel) van den handel, maar alle onze bezittinge op de vaste kust van Asia, zoo wel op de Cormandelse als Mallabaarsche (misschien bood Cochien nog wat resistentie, wijl men pretenteert dat dit nog al een sterke vesting is; dan, ontbloot van alle onderstand en toevoer, zoude dit eyndelijk ook tot overgaaf gedwongen worden) zoude successivelijk de

{==51==} {>>pagina-aanduiding<<}
bezitters van Cijlon in handen vallen; de West van Indien was dan voor ons verlooren, dewijl den handel op Bengalen en Suratten van zelfs zoude te niet loopen. Colombo, de hooftplaats van Cijlon, is sterk en zoude zig lang kunnen diffendeeren, waaren de werken niet vervallen en was men van een behoorlijk getal troupen voorzien. Puntegale wil, zoo als men mij berigt heeft, niet veel zeggen, daar zoude vrij wat dienen aangeleyt te werden. Dit zijn de twee voornaamste plaatsen, beneevens Jaffanapatnam; dan dit geen zeeplaats zijnde, als kunnende nauwslijks klijne inlandsche vaartuygen te waater koomen, heb ik daar niet van gesprooken.
Deeze voorgaande bijgebragte reeden hebben mij Cijlon ook als een der voornaamste posten van verweering doen opgeeven. Wij hadden op het fregat 8 Cyloneese aan boord, die de Capt. Willink had aangenoomen. Deeze voldeede mij wel, zij waaren ijverig en leerzaam en verdiende dat men, wanneer zij in Holland koomen, zorg voor haar draagd, met te maken dat zij in Amsterdam niet in slegte handen vallen, en weederom op de beste wijze, met een oorlogschip bij preferentie, anders met een Oost-Indiesch na haar land werden gezonden, opdat zij, daar gekoomen zijnde en een goed getuygenis van de manier waar op men hun behandelt, geevende, het strekke tot verder aanmoediging van die natie, om zig op het zeeweezen toe te leggen.
De bewijzen, die deezen oorlog heeft opgeleevert van het groot voordeel, die de bezitters van de Caap de Goede Hoop op de andere handeldrijvende natien in de Indien hebben, zoo wel met betrekking tot den handel als tot alle krijgsverrigtingen in dat weerelddeel, zijn te duydelijk en te wel bekend, om niet alles in 't werk te stellen wat mogelijk is ter behoudenis van die onwaardeerbaare Colonie en die als een van de voornaamste posten van verweering te beschouwen (had Johnstone het gelukt ons die bezitting te ontweldigen, gewisselijk hadden wij schie-
{==52==} {>>pagina-aanduiding<<}
lijk, tot ons uiterste nadeel, ondervonden, wat gebruyk er die active natie van zoude maaken en wij er in veele opzigten van hadden moeten maken). Immers hebben verscheyde der Engelsche oorlog- en andere O.-I. scheepen in den laatsten oorlog jammerlijke getuygenisse gedraagen, die men zig voor kan stellen, grootendeels, zoo niet enkeld, veroorsaakt doordat men een van de beste verversing-plaatsen der wereld (deeze naam verdiend dezelve met regt, zoo wel om desselfs situatie, aangaande de legging, als om den overvloed van alle soort van leevensmiddelen, die men er vind) voorbij moet zeylen, zonder die aan te mogen doen. Zij waaren door dat gemis ten aldersterksten blootgesteld aan die verderflijkste ziekte, die lange zeerijzen, zonder dat men zig van behoorlijke verversing kan voorsien, altoos na zig sleept; wie kan bepaalen, hoeveel van hun volk dat het leeven gekost heeft. Wat heeft een bevelhebber, die met een vloot scheepen, wier equipage na de frisse Caapse lugt ingeademt en de verversing daar genooten te hebben, vol van gezondheid en kragten, verder de Indische zee in zeyldt, geen voordeelen in alle zijn onderneemingen te wagten, in teegenoverstelling van een vloot, die genoodzaakt is die uithoek voorbij te zeylen, zig gelukkig mogte reekenen zoo hij met twee derde van zijn equipage gezond in een der Indische havens arriveert (Ik sla het, [ik] geloof niet te groot aan, zoo ik zeg met ⅔ van
zijn equipage, door malkanderen gereekent, indien het een aanmerkelijk transport was, tot het doen eener expeditie teegen een plaats als anderzints, in 't leeven in een der Indische havens arriveerd: ten minsten zou het gans geen vreemde zaak weezen om een derde van zijn volk te verliezen). En men kan dan nog in geen comparatie brengen de kragten om fatigens, die den oorlog altoos na zig sleept, uit te staan, die deeze door de lange rijs verzwakte menschen hebben, in teegenoverstelling van de anderen. De bewijzen zijn te duidelijk, herhaal ik, en maaken 't on-
{==53==} {>>pagina-aanduiding<<}
nodig om daar iets meer van te zeggen: ook schijnt men in 't generaal van dat gevoelen te weezen. Het natoezenden van een der beste Officieren van onze armé, als Gouverneur, zal zeekerlijk door den tijd van gewenst effect weezen, niet alleenig voor het maintineeren der goede order, hetgeen onder anderen zeer noodzaakelijk was; maar, daar en booven, zal men zig gerust kunnen stellen, als men ten minsten die man in de mogelijkheid steld omtrent de diffensie, die mij toeschijnd lang niet gemaklijk te weezen. Aangezien de differente landingplaatsen, die er voor den vijand in de Tafelbaay zijn, en in de gesteldheid daar zig thans de Caap in bevind, is het zeekerlijk niet alleenig omdat op verre na alles nog niet aangelegt en voltoijd is dat diende aangelegt te weezen, maar ook uyt gebrek aan troupes, dewijl het regiment Zwitsers dat er legt, geen reeden geeft om veel op te vertrouwen, en officier en soldaat is te onvreeden met hun staat en verlangd misschien niet anders als verandering (aleven eens is het op Cijlon met het regiment Luxemburg gesteld). Van ons is er maar 400 man, dan die zijn, dat moet ik betuygen, in de beste order die men zig voor kan stellen, en worden gecommandeert door een Chef, Gordon, die alles aan zig schijnt te hebben wat een millitair nuttig en respectabel maakt. In de gesteldheid alwaar de Caap thans in is, herhaal ik, zoude die zeekerlijk aan een moedige en sterke
aanval niet lang kunnen resisteeren, en het is zeer te dugten dat men, weederom in oorlog raakende en er iets ondernomen word teegen die plaats, men zulks met geen geringe magt werkstellig zal maken. Men diende derhalven in tijds daar teegen te voorzien; de plans van defensie en van de nog nodige aanleg in Holland zijnde en door deskundige te zaam gesteld, kunnen ter regtsnoer strekken wat er dient gedaan te worden. De nieuwe batterij die men bezig is met aan te leggen, komt mij voor een redoutabel werk te weezen en is in staat,

{==54==} {>>pagina-aanduiding<<}
eens vervaardigt zijnde (dat misschien nog wel anderhalf jaar zal aanloopen, veel verwoesting aan te regten in de Baaij op de vijandelijke scheepen.
Denkelijk zal de vijand, die deeze plaats zoekt in te neemen, zig eerst meester maaken van het Robben eyland, (hier houd de Comp. een post en is eyndelijk een verblijfplaats der banditen; dan het is er extraordinair gezond; de Engelse zieken, die er in het jaar 1784 ontscheept zijn, van de oorlogscheepen die in de Indien geduurende den oorlog gedient hadden, zijn meest altemaal, in hoe een jammerlijke staat zij ook waaren, hersteld, en is ook nog al vrij wat verversing te krijgen; men moge daarom wel sorg dragen van dit alles te vernielen ten tijde van oorlog, wijl onmogelijk is om het diffendeeren, en zulks niet nodig is, als moetende van zelfs weeder in handen vallen) circa drie uuren van de Caap geleegen. Hij kan daar zijn zieken ontscheepen, alles tot de landing gereed maaken, het garnisoen door loose alarme alle nagten ontrusten en eyndelijk een goede tijd en geleegentheid waarneemen om de landing te doen, en het niet mogelijk zijnde om te kunnen bepaalen waar hij het zoeken zal, dient men een aanmerkelijk getal troupen te hebben om ten minsten op zommige der voornaamste plaatzen teevens met vrugt den vijand teegen te kunnen gaan. Met de teegenswoordige magt zou het zeekerlijk, mijns bedunkens, schielijk gedecideert weezen ten voordeelen onzer vijanden, zoo die in deezer voegen te werk gingen. Men moet niet alleenig zorgen dat het nodige getal troupen voor de defensie van die plaats zelve daar was, maar daarenbooven is er geen plaats beeter geschikt om recruten aan te konnen kweeken ter verzending voor onze bezittingen in de Indien, zoo als ook om die in tijd van nood bij te kunnen springen en te helpen; immers was dat veel expediter als of die hulp uit Europa moet koomen, en de soldaten nergens beeterkoop te onderhouden, door de overvloed van leevens middelen, als hier.

{==55==} {>>pagina-aanduiding<<}

Het ongemak dat de Caap heeft, wijl er geen aanstal tot vertimmering en kielen der scheepen gemaakt is, zouw geloof ik de Saldanabaay (bekend door het vernielen en neemen van sommige onser O.-I. scheepen in den laatsten oorlog door den Commandeur Johnstone) kunnen verhelpen; het is mij onmogelijk geweest die te gaan bezigtigen; de Princes Louisa heeft er gekield. In de andere twee baaijen die in aanmerking koomen, namentlijk de Baaij Tals en de Houtbaaij, ben ik geweest; de eerste, die men nooijt anders als in kwaade mousson gebruykt, wijl de scheepen 't dan in de Tafelbaaij niet houden kunnen, is een superbre ruyme groote Baaij, daar men in wintertijd met het slegte weeder veylig legt; dan de situatie derzelve is zoo, dat het mij niet wel mogelijk schijnt om de scheepen, in dezelve leggende, te dekken teegens de vijand: men zoude moeten dulden dat de scheepen van daar weg sleepten zonder het te kunnen beletten, als er geen aanmerkelijke magt van oorlogscheepen was, die de Baaij kan bevijligen; dit is, geloof ik, nooijt te veranderen; alleenig is het mogelijk te beletten, dat men niet geexponeerd is, dat zulks met een gering getal scheepen ons niet overkomt; hetgeen er thans aangelegt is, is niet in staat om een schip van linie te weezen.
De Houtbaaij komt mij beeter voor, hoewel men daar tot nu toe nog wijnig gebruyk van gemaakt heeft, ten tijde van oorlog. Den ingang of mond van die Baaij is smal. Men zou daardoor het inloopen van den vijand lang kunnen betwisten, waaren er maar ter behoorlijke plaatze goede batterijen op de wal gelegd; men zal er denkelijk wel twaalf scheepen, en misschien meer, konnen bergen, die daarin allen tijden van 't jaar veylig leggen. Het was mij niet mogelijk die op te kunnen neemen en een plan van te maaken, door dat er geen klijne vaartuygen waaren. Vooral diende men te zorgen dat er op de Caap equipasiegoederen waaren aan het land voor de oorlogscheepen,

{==56==} {>>pagina-aanduiding<<}
dewijl ik geloof dat door de Comp. geleevert werden, daar heel duur zijn. De Caap is een plaats, die meest door alle vreemde natien, en die de Indische zee ingaan, en die na Europa vaaren, bezogt word: dus maakt dat natuurlijk een groot debiet in alle goederen, die men voor de scheepen nodig heeft. De equipasiemr vind daar zijn reekening bij, en die zijn pakhuyzen zijn altijd voorzien, al heeft de Comp. niets meer in de haaren. Wanneer men in 't algemeen met aandagt de superbre bezitting beschouwt, die wij in de Indien hebben, is 't te bejammeren, dat er zoo slecht de handen aan gehouden word; hoe ver zijn wij niet superieur aan alle andere natien, die in dat werelddeel handel drijven en vastigheeden hebben. De Engelsche, enkel bezitting hebbende op de vaste kust, zijn immers in comparatie van ons niets; de andere natien wil ik niet eens noemen.
Hoe veele en gewigtige reeden hebben wij niet, om eyndelijk met een werk te beginnen, daar lang al om had moeten gedagt worden en reeds voltooyd moest weezen. Buyten tussenkomst der France was het na alle waarschijnlijkheid reeds te laat en alles voor ons verlooren; de intrest; welke die natie in onse welvaart in de Indien moet stellen, dewijl hun bestaan daar direct van afhangd, heeft gelukkig ter onzer behoudenis gewerkt. Hoe dubbeld gelukkig is den oorlog niet voor ons afgeloopen; in den staat daar alles in was, aangaande de defencie (hetgeen nog wijnig beeter is), hadden agt scheepen van linie zig meester gemaakt van alle onze bezittinge, de Republiek de rijkste tak van commersie ontweldigt en ons overlaaden met schaamte en schande in de oogen van de geheele werelt. Immers is het onverantwoordelijk, dat men wingewesten, die zoo veel bloed gekost hebben om er bezitters van te worden, en naderhand zulke onnoemlijke schatten in het vaderland hebben aangebragt, zoo weerloos te laaten leggen. Wij hebben niet verlooren in comparatie van hetgeen

{==57==} {>>pagina-aanduiding<<}
wij hadden kunnen verliezen. Het bemagtigen van Negapatnam daar verliest de Comp. niet veel bij: de commersie kan buyten dat even goed op de kust van Cormandel gedreeven worden; de vrije vaart, die de Engelsche bedongen hebben door de Molukes, komt mijn voor dat van meer en nadeelige gevolgen zal weezen, zoo men niet zorgt dat in dat vaarwater altoos scheepen zijn die de smokkelhandel beletten: want nergens anders is dit voorregt bedongen, dewijl zij daar nooijt behoeven te passeeren op de togten na de Indien: dat is maar een idel voorwensel, alleen daartoe strekkende om ons gaandeweg den uitsluytende specerijhandel te ontweldigen, hetgeen ook gebeuren zal, zoo men er niet teegen waakt, met te beletten dat zij nergens inloopen en zoo min als mogelijk is met den inlander gemeenschap hebben, en meer anderen nodige precautien zijn er zekerlijk te noemen, die ik niet bepaalen kan. Laat men derhalven, wijl het nog tijd is, een begin maken. Kan de Comp. het niet doen, is het dan niet mogelijk dat den Staat de diffencie op zig neemt? Dat zouw ook in alle opzigte beeter weezen, dewijl de wapenen van de Comp., weleer zoo gedugt, teegenwoordig wijnig meer imposeeren; den inlander zelfs schijnt er zig niet veel meer aan te stooren; de onlangs geeyndigde historie met Mallakka kan onder andere daar van ten bewijze strekken. De belangens van die aanzienlijke Maatschappij zijn immers onafschijdbaar verknogt met die der geheele Republicq; zal den ondergang van het eene 't wisse verderf van 't andere niet na zig sleepen. Het is onmogelijk, het kan niet blijven in den staat daar het thans in is, zoo een nieuwe oorlog den geeyndigde schielijk volgt, is alles voor ons verlooren. De alliantie met Vrankrijk zoude ons misschien eenigermaten behouden; dan ongelukkig het land dat zig enkel op alliantie en magt van vreemde vertrouwt. De droevige ondervinding heeft ons voornamenlijk dat te dikwils geleerd, en wie

{==58==} {>>pagina-aanduiding<<}
verzeekert ons dat wij in een eeuwigduurende vreede en vriendschap met die Kroon zullen leeven? Zal die inteegendeel, ziende dat alles door ons verwaarloost word, eyndelijk niet met ons broulleeren en zijn best doen van ons afbreuk te doen, op dat het niet alles in de handen van die onverzoenlijke vijanden, de Engelse, vallen, en kan die laatste natie ooijt beeter equivalent vinden voor het verlies van America?
Zoo er booven dit alles iets is, dat ons weederom gevreest kan maaken bij onse nabuuren, is er zeeker geen beeter middel als ons in de Indien, zoo ver onse vermogens toelaten, redoutabel te maken. Geen van de twee natien, die buyten ons in dit gewest in aanmerking koomen, kunnen den oorlog met effect, buyten ons meedehelpen en nodige onderstand, op den duur voortzetten. De France zoude in den laatsten oorlog, buyten ons onderstand en toevlugt in onse havens, een slegt figuur gemaakt hebben, en de Engelse waaren door dat te missen gedeeltelijk in den jammerlijksten toestand geraakt. Als den oorlog nog een jaar geduurt had, was hun lot aller verschriklijkst geworden; de honger zouw misschien diegeenen weg gesleept hebben, die door ziekte en andere ongemakken nog over waaren gebleeven, volgens hun eygen getuygenis. Door ons in staat te stellen kunnen wij die natie hunnen handel (wijl zij het dog zijn daar wij het meeste nadeel van te wagten hebben, volgens de teegenwoordige verbintenis der Republicq, en ook omdat zij na ons de magtigste in de Indien zijn), ten tijden van oorlog, zeer veel nadeel toebrengen, zoo niet geheel stremmen, aangezien onze differente possessien, die genoegzaam alle in hun vaarweg leggen. De Engelse verliezen in de Oost-Indien, meer als ergens, aan onze alliantie; de Franse, die hun thans zeer veel nadeel en afbreuk kunnen toebrengen, waaren van te vooren niets in die gewesten.

{==59==} {>>pagina-aanduiding<<}

Het is deeze memorie, die ik ingevolge mijn instruktie, de eer heb UHEd.Gestr. aan te bieden; voldoet dezelve niet ten volle, dan hoop ik dat UHEd.Gestr. zulks aan zijn waare oorzaak toe zal schrijven. Mijne poginge om van alles onderrigt te worden zijn onophoudelijk geweest. UHEd.Gestr. kan zig daarvan ten volle verzeekert houden; de lust die mijn bezield, èn om mijn vaderland, èn UHEd.Gestr., aan wien ik zoo veel verpligt ben, te dienen, heeft mijn niets onbezogt gelaaten. Mogt den grooten invloed die UEd.Gestr. in de Republicq heeft en desselfs bekende ijver voor het welweezen van het lieve vaderland zoo veel uitwerken, dat men eyndelijk daar toe kwam, om deeze rijke wingewesten teegen het drijgende gevaar te behoeden, dat zoude zeekerlijk een groot en allernuttigst werk ter behoudenis van 's lands welweezen verrigt weezen.
Ik heb de eer mij met verschuldige eerbied en gedistingueeerde hoogachting te noemen,
UHEd.Gestr. ond. gehoorsaame dienaar, (was geteek.) C.A. Ver-Huell.

Bijlaag No. 1.

De Hollandsche prijzen van de romp van een schip van 136 voet.

Arbeydsloonen van de timmerl	f 15000
Dito van houtzaagers	f 897
Dito van de smit	f 5700
Timmerhout van de romp	f 29000
Pik, teer, 't werk	f 500
Grof ijzer 56000 ℔	f 5600
Spijkers 38000 ℔	f 4864
Kooper 1100 ℔	f 770
Lood 3000 ℔	f 750
	_____
	f 63081


{==60==} {>>pagina-aanduiding<<}

Prijs van een schip van die zelfde charter op Java.

Arbeydsloonen van de timmerl.	f 14160
Dito smid en smidskoolen	f 5520
Pik, teer, olie en glas	f 883
Timmerhout voor de romp	f 9840
	_____
	f 30403

Al wat ijzerwerk is, zoo wel als het lood en kooper, is op de prijs geen staat te maaken, wijl dat dikwils tot twee capittaal kan scheelen, en dit hangt enkel af of er merkelijk toevoer is of niet; een pond spijkers koste de Comp. in het jaar 1784 twee str 8 penn. en als men het als particulier van dezelve krijgt, moest men 3 str 8 pen. daar voor geeven, en voor het ongewerkte ijzer het pond 2 str 10 penn. Men ziet dat de prijzen van het hout merkelijk scheeld, evenwel geloof ik dat het timmeren van scheepen dog op den duur al zoo veeL zoude koomen te staan als in Europa; dog het cajatenhout is duurzaamer.

Bijlaag No. 2.

In den beginnen getuygen geweest zijnde van de wijnige dienst, die men op de Comp. scheepen van de Javaansche matroosen had, ben ik van gedagte geweest, dat het beeter was zig van Chineesen te bedienen; dan in staat gesteld zijnde de volgende reflectie gedeeltelijk uit eygen ondervinding in het vervolg te maaken, hebben mijn van gevoelen doen veranderen. Ik heb noodzakelijk gedagt die reflectien in deeze bijlaage te laate volgen.
De Javaanen, die de Comp. meest op haar scheepen plaatst, is uitschot van volk, dat genoegzaam als van de straat word opgeraapt en niet zelden onnosele uitgehongerde schepsels zijn; dan zoo men volk nodig had, was het beste om die zelve aan te werven, zoo als onder particulieren gebruykelijk is. Java of Samarang is de beste plaats

{==61==} {>>pagina-aanduiding<<}
der aanwerving, dog ik geloof men overal volk genoeg zoude krijgen; men neemd de gemeene aan voor 4 Rd. smaands, en de herabato of mandoor (hetwelk eyndelijk de opziender of bootsman is: ordinair heeft er bij ider ploeg, bestaande uit 25 of 30 man, een) wind 6 Rd.; aan boord koomende maakt men nog een mandoor uit een van de gemeenen; dan die wind daarvoor niets meer. Deeze maandgelden verschillen niet alleen heel veel met die der Chineesen, dewelke, zoo als ik reeds gezegt heb, 10 Rd. winnen; maar in de randsoenen is ook een merkelijk verschil, zoo als uit de randzoenlijst blijkt, dat de Javaanen veel beeterkoop te onderhouden zijn.
Die men op deeze wijze in dienst krijgt, zijn flukse, willige karels, die zig èn tot de militaire èn scheepsdienst, in allen deelen als Europiaanen laaten gebruyken; dan men diend in agt te neemen, dat de Javaanen, een aangeboore eerbied voor hunne gebieders hebbende, zagt willen gehandelt weezen: behandelt men hun al te straf dan worden zij vreesagtig en klijnmoedig en daardoor onnut om iets goeds te leeren. Zij maaken zelden misbruyk van goedheid; de Chineesen daarenteegen zijn van een vrijpostigen aard en willen daar aanstonds na toe om zig voorregten booven 't andere volk aan te matigen, daar men wel op verdagt moet weezen. Men diend hun echter met zagtheid te tracteeren, om er de meeste dienst van te hebben, die evenwel niet verder gaat als de sjouwersdienst op de dekken, om te helpe heyzen en haalen, in de ruymen te werken en bij het canon geplaatst te worden; het na booven gaan blijven zij stijfhoofdig wijgeren. Men heeft een exempel, dat er zig een enkelde over heeft laten haalen om meede na booven te gaan, daar hij een ducaat meer des smaands voor zoude genieten; dog de andere Chineesen, die aan boord waaren, dwongen hem om weederom van die conditie af te zien, met te drijgen van hem den hals te zullen breeken, vraagende of zij nog niet

{==62==} {>>pagina-aanduiding<<}
genoeg deede en zig zelve nog meer werk op den hals moesten halen, dat er volgens een wat 1) zoude worden; beeter was het volgens hun gedagten, diegeene uit de weereld te helpen, die deeze nieuwe last op hun laden wilde.
Bijde die natien, daar hier van gesprooken word, zijn niet gaarne scheldwoorden toegevoegd, hetgeen hun onberesoneert kwaadaardig doet worden; dan zij zien gaarne dat een van hun, kwaad doende, gestraft word, egter door hun eygen opzienders en niet door Europiaanen. Er is dan geen kwaad van de misdadiger te vreezen; dog men diend hem zijn gedaane misdaad even voor de straffing wat duydelijk voor te houden, als zijnde zulks hun lands gebruyk. Het is zelfs noodzaakelijk, dat men de eerste misdadiger willende straffen, de geheele ploeg voor de mast laat koomen, om in hun aller presentie de misdadiger zijn fout voor te houden: hier door leeren zij alle zig daar voor wagten, en belet teffens, dat vooral de Javaanen niet in een verkeert denkbeeld koomen van minder voorregten dan een Europiaan te genieten, waar voor zij, bij aanneeming, altoos vreesagtig zijn en misschien niet geheel zonder reeden. Niet zelden worden zij op de Comp. scheepen mishandelt, vooral door de dek-Officieren, en men moet daar de meenigvuldige ongelukken aan toe schrijven, die dit volk, eyndelijk te lang getergt, woedend wordende, begaat: meesten tijd hebben de Europiaanen zelfs de schuld, men wil vrijgeboore menschen als slaaven behandelen, en dit laat zig zoo gemakkelijk niet doen.
De Chineesen zijn, zoo als bekend is, uit den aard groote dobbelaars, hetwelk zij op de Comp. scheepen meede continueeren, daar zij op de rheede van Batavia als sjouwers op werken, zelfs in zoo verre dat zij, wanneer het hun voorkomt dat het werk met tien man kan verrigt

{==63==} {>>pagina-aanduiding<<}
worden, de overigen van de ploeg (bestaande ordinair gelijk de Javanen uit 25 man, waar onder twee mandooren en een kok zijn, die alle dezelfde gage winnen) na om laag loopen om te speelen: dit gaat op de rijse al meede zijn gang; dikwils versleeten zij op de scheepen, daar ik op geweest ben, heele nagten daarmeede. Ik heb altoos gedagt, dat hun dit wel af te leeren zoude weezen, dan, van 't volgende in 't vervolg onderregt zijnde, twijfel ik daaraan.
Ider ploeg heeft een boekhouder en onder de mandoor een schatkist, waar in eenig geld en speelkaarten, die aan den gemeenen man ten duursten werden verkogt en het geld tot dobbelen word uitgeleend, hetgeen alles extra word aangeteekend, waardoor het gemeen altoos in schulden is en niets van hunne gagie in handen krijgen. Zelfs wanneer dezulke onder hun die in groote schuld zijn, van een lange rijs op de Bataviasche rheede terugkoomen, zorgt men wel dat die niet aan de wal gaan; men versend hun aanstonds weeder met het eerste schip dat op een rijs gaat. Men kan dus nagaan, dat er bij de scheepsdienst wijnig voor hun te profiteeren is: het is enkel de mandoor en boekhouder die wat winnen, die ook weederom gehouden zijn van alles goede reckenschap te doen aan hunne zoogenaamde oppermandoor, of imand die door de Capt. Chinees (dit is de opperregeerder van alle de Chineesen op Batavia en word door de Comp. daartoe aangesteld) met 2 of 3 ploegen is begunstigd geworden, dewelke daar een ruym bestaan uit vind en er op Batavia wel van leeft. Het geld, speelkaarten en kleeden meedegegeeven, hoord alle in eygendom aan den oppermandoor, moetende de scheepsmandoor, wil hij in gunst blijven, het volk daar meede onder schulden houden, hetgeen in deezer voegen geschied, wanneer zij met de phö (dit is een vierkant blokje, dat op de vier zijden met differente couleuren geschildert is: men zet hetzelve op een tafel neer met een stolpje daar over heen, om de couleuren, waar-
{==64==} {>>pagina-aanduiding<<}
van de eene wint en de andere verliest, niet te onderscheyden; dan wort er geld bij gezet na goedvinden, aan wat voor zeyde men verkiest, dat men dubbeld weeder krijgt als men wind; evenwel is het zeldzaam: de phöhouder weet het altoos zoo te draaijen, dat die zijde daar het meeste geld teegen staat, voor hem is) speelen, dat nimmer wind en egter door hun niet gelaaten kan worden; dog zoo men nu en dan, om aan te moedigen, hun eens laat winnen, dan is de winder verpligt van de tien
duyten een te betaalen aan de houders der phö. Even eens is het met kaard spel: wanneer zij uitscheyden met speelen, moet de winder 2½ stuyver van yder Rd. die hij gewonnen heeft, afgeeven aan de mandoor. Men ziet hier uit, dat het geld dog eyndelijk successivelijk weederom in cas moeten koomen. In de schatkist word onder anderen ook nog amphioen meede gegeeven, waar op zij, zoo wel als de Javaanen en Malleijers, zeer verzot zijn; wanneer die met taback vermengt is, werd dezelve gerookt en madek genoemt; dog geen tijd tot rooken hebbende, werd de enkelde amphioen, tot een klijn pilletje gemaakt en met een wijnig water ingenoomen, hetwelk men Hoentaai noemt: dit werkt langzaamer. De uitwerking van dit goed, in quantiteid genoomen, is dikwils aller verschriklijkst. Zij die mishandelt of getergt zijn, bedienen zig daar van om zig te wreeken, en eens bedwelmd zijnde, offeren zij alles aan hunne woede op. Evenwel is dit zeldzaam onder de Chineesen, schoon die nog grooter liefhebbers als de andere Oosterse natien van amphioen rooken zijn; met maaten genoomen, maakt zij de rooker voor eenige tijd slaperig en loom; zij die er continueel gebruyk van maaken, worden op den duur dof van geest, en meest onbekwaam om te werken.
Van al het gekogte en geleeverde word goed boekgehouden en de oppermandoor bij de terugkomst overgegeeven, om daar meede die arme menschen te overtuygen, dat zij genoegzaam niets te goed hebben, hetgeen men

{==65==} {>>pagina-aanduiding<<}
altoos zoo wel van te vooren weet, dat men nooyt geen andere dan ongehuwde tot scheeplingen neemt, dewijl zij met geen mogelijkheid een vrouw aan de wal kunnen onderhouden. Vervolgens het schip van de reys teruggekoomen zijnde, werde de verdiende soldij pr ordonnantie uit Comp. geldcas aan de Capt. Chinees, teegens 10 Rd. smaands, de man ten volle betaald, die dan 5 Rd. van ieder man, of de halve gage, voor zig neemt, zijnde dat hij op de rheede te Batavia hun de kost geeft, zoo als uit randzoenlijst te zien is; het overige, of de halve gage, ontfangt den oppermandoor, die daar dan meede na zijn meeste voordeel en welgevallen leeft. Men kan hier uit nagaan, hoe zeer de Chineezen een beroep moeten haaten waarin hij nog voordeel te wagten, nog vooruitzigt heeft. Deeze dan en de voorgaande reeden zijn het die mijn van gevoelen hebben (doen) veranderen. Daar bij komt nog al, dat enkeld Javaanen in dienst hebbende, men niet bang behoeft te weezen dat er amphioen (hetgeen altoos beeter is niet als al aan boord te hebben) binnen scheepsboord zal verkogt worden, dewijl hun mandooren niet vermogent genoeg zijn om te negotieeren, en de gemeene ook zelve hun soldij ontvangen; dan zoo er ook Chineesen aan boord zijn, koomen de Javaanen ook al bij die mandoor ter koop van amphioen ter markt. Men heeft ook zoo veel oneenigheeden onder het gemeen zelve niet te vreezen: de Chineesen zijn veel oploopender, driftiger teegen een Europiaan: er ontstaan daar door al dikwils moeijelijkheeden op de scheepen.
De Javaanen, daar ik hier van gesprooken heb, zijn zoo genoemde strand-Javaanen, woonende digt aan de zeekant, op Comp. territoir, en zijn dus min of meer aan Europiaanen gewend. Die verder landwaars in de bergen woonen zijn lang zoo zagt van aart niet.


{==66==} {>>pagina-aanduiding<<}

Bijlaag 3.

Randsoenen, die de equipage geniet op de rijzen in de Indien en repatrieerende.

Voor de cajuytgasten smaands (onder de 100 koppen reekent men 6 kajuytsgasten):
4½ ℔ zout spek	à 5 str	f 1-2-8
6 ℔ do vlees	6-	f 1-10-
50 ℔ rijst	circa 4 pen	f -12-10
10 ℔ catjang	circa 10	f -6-6
3 ℔ suyker	1-4	f -4-8
3 ℔ tamarinden	-14	f -2-10
3 ℔ zout	-1	f --3
3 ℔ boter	8-	f 1-4-
6 kan France of Caapse wijn 8 de kan	f 2-8-
½ holl. azijn	6-	f -3-
4 mutsjes olijven olie	2-1	f -8-4
5 ℔ gedroogde vis of carwan	3-	f -15-
	_____
	Per maand	f 8-17-1

Een dek-Officier geniet smaands (men reekent er 10 onder de 100 koppen):
4½ ℔ zout spek	f 1-2-8
6 ℔ zout vlees	f 1-10-
50 ℔ rijst	f -12-10
10 ℔ catjan	f -6-6
3 ℔ suyker	f -4-8
3 ℔ tamarinden	f -2-10
3 ℔ zout	f -1-3
13 mutsjes Caapwijn à 12 pen̄	f -9-12
3 kannen arak	f -11-6
5 mutsjes inlandsche azijn à 8 pen̄ de kan	f --4
4 mutsjes olijf olie	f -8-4
1 ℔ boter	f -8-
4 ℔ carwaat	f -12-
	_____
Per maand	f 6-8-3


{==67==} {>>pagina-aanduiding<<}

Een gemeen mattroos geniet hetzelfde randsoen als een dek-Officier, met dit onderscheyd dat hij maar krijgt:
3 ℔ sout speck	f -15-
4 ℔ do vlees	f 1--
	_____
	f 1-15-

't Randsoen van spek en vlees van de onderofficieren
bedraagt te zaamen	f 2-12-8
hiervan afgetrokken 't randsoen van de matroos	f 1-15-
	_____
Minder	f -17-8
Een dek-Officier heeft smaands	f 6-8-3
	_____
De matroos dus per maand	f 5-10-11

Aan yder schip word voor de maand nog verstrekt:
	st. p.	
16 ℔ kaarsen	à 17-12-	f 14-4-
45 kannen lamp olie	à 10--	f 22-10-
½ ℔ catoen	à 5--	f -2-8
	_____
	f 36-16-8

Vervolgens krijgt yder schip, in het land vaarende, nog extra, de 100 man voor 6 maanden:
3 ℔ specerijen à 7 str		f 1-1-
1 stuk guinees gemeen gebleekt tot tafelgoed, 't stuk	f 5-8-
20 ℔ peeper	à 2-8-	f 2-10-
40 ℔ mosterd zaat circa	9-14-	f 19-16-
40 stuks porzelijn in soorten		f 28-16-
2 boek klijn formaat papier		f -16-
60 penneschagten		f -15-
3 amen arack		f 51--
	_____
	Is in 6 maanden	f 110-2-
	_____
	Per maand ⅙	f 18-7-

Hier bij komt nog de verstrekking van twee vadem brandhout, voor een schip van 150 voet, en 1½ vadem voor die van minder groote, welke laatste ik neemen
zal de vaam kost	f 6-18-4	f 10-7-12


{==68==} {>>pagina-aanduiding<<}

Wanneer men nu verondersteld, dat de scheepen, om een bepaaling te maaken, en hetgeen ook niet veel zal differeeren in het land, doorgaans bemand zijn met 100 koppen, en dan alle deeze extra onkosten door elkanderen
reekent, komt voor ligt	f 36-16-8
aan extra	f 18-7-
aan brandhout	f 10-7-12
	_____
Voor 100 koppen in de maand	f 65-11-4

Dit geeft dus bijna 4 duyten per dag voor yder man meer. Men ziet uit deeze lijst, dat de Comp., alles ten nauwsten uitgereekent, de cajuytsgast komt te staan op de togten in de Indien per dag op 6 st. 12 penn̄, de dek-Officieren op 5 st. 1 penn̄, een matroos op 4 str 8 penn̄ klijn. Op de buytencomptoiren word verversing verstrekt, indien het te krijgen is; anders blijven de randsoenen als vooren 1¼ ℔ vers vlees en spek ieder hagiesdag (die zij drie in de week hebben) en ¼ str aan groente; daar voor staat het zout vlees en spek dan stil. Op de rheede te Batavia ook gedeeltelijk kostgeld en verversing; dat dit alles is zoo uitgereekent, dat het niet veel scheeld of het komt op een uit, dat de kosten even groot zijn, of men in zee is of op een rheede; evenwel ben ik in staat in dien UHEd.Gest. zulks voorderde, van genoegzaam gedetailleerd op te kunnen geeven, wat er op ieder rheede verstrekt word.
Aan de t'huys vaarende scheepen word boven dit alles, except de extraverstrekking, in het land vaarende, voor 100 man in de 6 maanden, nog extra verstrekt aan de scheepen van 150 vt, die dan door de bank bemand zijn met 125 koppen:
Contanten tot incoop van verversing	f 420--
2 vaaten bier à f 59-8	f 118-16-
2 amen wijn à f 37-12	f 75-4-
1 aam brandewijn	f 64--
	_____
Transporteer	f 678--


{==69==} {>>pagina-aanduiding<<}


Transport	f 678--
½ legger holl. azijn	f 55--
1 vierendeel Delfse boter	f 35-5-
8 ℔ specerijen in soorten	f 2-6-8
40 ℔ peeper	f 5-11-
90 ℔ mosterd zaat	f 44-11-
⅛ last tarwe	f --
1¼ last witte rijst	f 48-9-
20 stuks varkens	f 198--
100 bosse padie	f --
1 canaster of 370 ℔ poeder suyker	f 35-4-
¼ kist zeep	f 4-7-8
2 stuk guinees gebleekt gemeen	f 10-16-
4 boeken klijn formaat papier	f 1-12-
30 stuks penne schagten	f -9-
⅛ ℔ zeegellak	f -6-
60 stuks porzelijn in zoorten	f 43-4-
	_____
 1) Dit is in 8 maanden, daar een t'huysreys op gereekent word	f 1162-10-
	_____
Pr maand	f 145-6-4
Twee vadem brandhout pr maand	f 13-17-
Voor ligt per maand	f 36-16-8
	_____
	f 195-19-12

Wanneer men bij deeze verstrekking bereekent de extraverstrekking in een maand, gelijk ik hier booven gedaan heb, krijgt men per maand de 125 koppen f 195-19-12.
Dit zouw per dag circa voor een man koomen teegen 9 duyten: dus wanneer men dit weederom over de geheele massa neem, en veronderstel, dat 't gemeen zoo veel krijgt van de extraas als de cajuytsgasten, komt de t'huysvaarende mattroos aan de Comp. te staan op groote 5

{==70==} {>>pagina-aanduiding<<}
stuyvers, de cajuytsgast 7½ st. en de dek-Officier circa 5½ st. groot in dag. Aan de Caap koomende worden de retourscheepen witte erweten of boomen verstrekt, die in plaats van rijst en catjang gebruykt worden; het mudde koste des jaar 1785 f 19-4-. Zij krijgen daar ook brood en nog eenige klijnigheeden voor verversing, ook schaapen; dan daar blijft het rantzoen van spek en vlees voor staan.
Ik kan niet wel bepaalen, of dit niet wat duurder uit zal koomen, van de Caap na Holland, dan UHEd.Gest. zal denk ik uit al dit voorgaande genoeg kunnen opmaken, zoo men een conventie met de Comp. wilde aangaan, op hoe veel stuyvers men de man diende te bepaalen. Wanneer men 4 str en 6 duyten voor de mattroosen en voor de dubbeld randzoengasten een stuyver meer per dag gaf, daar zoude de Comp. het genoegsaam voor kunnen doen, en het land betaalde ook niet te veel. Ik zeg genoegsaam, omdat men wel in aanmerking moet neemen, dat des boovenstaande alles is uitgereekent teegens de prijs van 't jaar 1784, en ter dier tijd was alles zoo goedkoop als het ooijt koomen kan; de rijst onder anderen, die toen het last f 38-15 aan de Comp. koste, gebeurt wel eens dat tot drie rijksd. in prijs opklimt. Het is en blijft mijns bedunkens het beste en profitabelste, om een conventie te maaken: men weet dan altoos zeeker waar men meede af kan, goed koop of duure tijden, dat eene tijd met de andere oneyndig kan differeeren. In het jaar 1775 kosten 80 pond mostertzaat f 6, nu kost het f 39-12, het komt uit Suratten en de vaart daarop heeft met den oorlog stil gestaan, ook heeft men, het eens op die voet ingerigt zijnde, minder abuyzen ten nadeelen van 't land te vreezen.
Het inkoopen bij particulieren op Batavia, daar in de memorie van gemeld word, komt mij bij nader reflectie, hoe langer hoe ondoenlijker voor; men zouw zommige din-
{==71==} {>>pagina-aanduiding<<}
gen beeter koop kunnen krijgen, dan verre de meeste zoude duurder loopen, dewijl de Comp. meest alles beeter koop kan leeveren als particulieren. Een pond specerijen koopt men per exempel van de Comp. voor f 4, en 't kost hun door malkanderen maar 7 str. Het zoute vlees en spek is somtijds heel goedkoop: dit komt daar van daan dat er veel van de Comp. ontstoolen word, en de arme mattroosen, die het in hunne randsoenen word te kort gedaan.
Een Javaan geniet smaands, langs de Javaanse kust vaarende:
60 ℔ rijst	f -15-2
10 ℔ catjang	f -6-6
3 ℔ zout	f - -3
4 carwaat of drooge vis	f -12-
3 kannen arak	f -11-6
½ kan inlandsche azijn	f 2-5-1
½ kan verse clappiolie	f - -4
	_____
	f 2-10-5

Ter rheede van Batavia genieten zij dit zelfde randzoen, zonder kostgeld of iets meer; dan op een verre reys of buyten de Straat Sunda krijgen zij booven dit randzoen nog:
2 ℔ suyker	f -3-
2 ℔ tamarinde	f -1-12
1 ℔ booter in plaats van olij, dit geeft meer	f -3-
	_____
Is per maand	f 2-18-1

Men ziet hieruit, dat de Javaanen heel goed koop te onderhouden zijn.
De Chineezen genieten op de rijze dezelfde randzoenen als de Europiaansche mattroosen; dan diegeenen die met de retourscheepen naar Holland koomen, hebben bedongen om altoos rijst te hebben; ter rheede van Batavia moeten zij hun eygen kost doen, except het water en brandhout.

{==72==} {>>pagina-aanduiding<<}


	str. duyt.
No. 1.	Smaands	177-½
	Sweeks	44-2
	Per dag groot	6-2
No. 2.	Smaands	128-2½
	Sweeks	32-½
	Per dag	4-4½
No. 3.		110-6½ }f 5-10-11
	Sweeks	27-5½ }f 5-10-11
	Per dag	4-4 }f 5-10-11
No. 4.		110-2
	Smaands	18-7
No. 5.		f 65-11
	Sweeks	16-8
	Per dag	-47
No. 6.		f 1152-10
	Per week	145-17
No. 7.		f 196-
	Per week	49-
	Per dag	7-
No. 8.		50-2½
	Per week	12-4½
	Per dag	1-6¼







{==73==} {>>pagina-aanduiding<<}

Het oprichten eener Vroedschap te

Utrecht.

Door Mr. S. Muller Fz.

In de in deze Bijdragen en Mededeelingen (I. p. 405 vlg.) uitgegevene Deductie van 1749 over het recht van sessie van den schout in de Utrechtsche vroedschap, geven negen leden van dit college ter loops een overzicht van de inrichting van den Utrechtschen magistraat en van de veranderingen, die daarin in den loop der eeuwen zijn gebracht. Het gaf mij aanleiding deze zaak nauwkeuriger te onderzoeken, en ik deel hierbij de vruchten van dit onderzoek mede. In de Kronijk van dit Genootschap (XXXI p. 289) liet ik als inleiding voor eenige stukken betreffende de contracten van correspondentie der Utrechtsche vroedschap de resolutiën afdrukken, die op de verandering in de inrichting daarvan sedert 1651 betrekking hadden 1). Het lag toen niet op mijnen weg na te gaan hetgeen vóór dit jaar geschied was. Thans echter sluit dit onderzoek zich geleidelijk aan het daar gezegde aan.

{==74==} {>>pagina-aanduiding<<}
De wijze van publicatie is echter ditmaal anders: het ligt aan den aard der stof. Terwijl het toen wenschelijk was, de vrij korte resolutiën, die den stand van zaken bij het sluiten van het eerste correspondentie-contract duidelijk maakten, daarbij te doen afdrukken, hoewel die voor een gedeelte reeds elders medegedeeld waren, kan het nu niet nuttig geacht worden, al de op den vroegeren tijd betrekking hebbende stukken geheel te publiceeren, omdat ze grootendeels vrij omvangrijk zijn en de voornaamste elders reeds uitgegeven werden. Een overzicht kan dus volstaan. Over de middeleeuwsche toestanden zal ik uiterst kort zijn, omdat daarvan eerstdaags een uitvoerig overzicht van zeer bevoegde hand staat te verschijnen, dat nieuwe onderzoekingen noodeloos maakt.
Het bestuur der stad Utrecht berustte van ouds bij drie collegiën: de Raad, de Schepenbank en het College van Oudermannen der gilden. Aan het hoofd van elk der beide eerste lichamen stond een Burgemeester, terwijl de twee Overste-oudermannen in de vergadering der Oudermannen den voorzittersstoel bekleedden. Deze vier dignitarissen, de vier ‘Oversten’ der stad, waren met het dagelijksch bestuur belast. De keuze van alle drie de regeeringscollegiën berustte geheel en al bij de gilden. Op den dag der regeeringskeur benoemde elk gild een kiescollege van vijf personen uit zijn midden, dat bij meerderheid van stemmen de twee Oudermannen van het gild voor het volgende jaar aanwees. De gezamenlijke Oudermannen der gilden kozen weder uit alle gilden de 24 Raden, die op hunne beurt de 12 Schepenen benoemden. De Schepenburgemeester werd door den Raad uit de Schepenen, de Raadsburgemeester door de Schepenen uit de Raden benoemd, terwijl het college van Oudermannen zelf zijne beide Overste-oudermannen uit zijn midden aanwees.
Deze zeer democratische toestand, die het beheer der regeering indirect geheel aan de gilden overliet, werd

{==75==} {>>pagina-aanduiding<<}
geheel veranderd, nadat bisschop Hendrik van Beijeren in 1528 zijne wereldlijke macht aan Karel V had afgestaan. De keizer ontnam den gilden en hunnen oudermannen onmiddellijk alle politieke macht, en bepaalde, dat niet alleen de Schout, maar ook de Raden, de Schepenen, de Burgemeesters en de Kameraars jaarlijks door den landsheer of zijnen Stadhouder zouden worden benoemd 1). Deze regeling werd in 1550 bij de vaststelling der Costumen en Usantien van Utrecht geheel bevestigd 2) en bleef gedurende den tijd, dat het Oostenrijksche bestuur duurde, van kracht.
Eerst in 1577, toen de Staten van Utrecht zich onder het gouvernement van den Prins van Oranje begaven, werd eene poging gewaagd om den staat van zaken te veranderen. Bij art. 7 van het verdrag van satisfactie van 9 October 1577 bleef wel het recht van benoeming van den magistraat aan den Prins als Stadhouder van Utrecht voorbehouden, maar Z. Exc. zou daarbij gebonden zijn aan eene nominatie van 100 personen. Deze 100 personen zouden bestaan: 1o. uit de 40 aftredende leden van de regeering (met aanvulling van de overledenen door den raad). 2o. uit 40 door het stedelijk bestuur aangewezene personen ‘uyt die notabelste, verstandichste, ende vreedtsaemste, soo Borgeren als Eedel-luyden ende andere Inghesetenen, die inde Landen van Vtrecht geboren, ofte aldaer ten minsten vijf jaeren gewoont hebben ende gegoet zijn.’ 3o. uit 20 personen, door den Prins zelven aan te wijzen 3). De Utrechtsche raad was met deze schikking slechts matig ingenomen. Nadat reeds 17 en 22 October afschrift van het verdrag en een schriftelijk verslag van de onderhandelingen in den raad was gelezen, deden twee der afgevaardigden, die het tractaat hadden gesloten,

{==76==} {>>pagina-aanduiding<<}
Mr. Floris Thin, de bekende advocaat der Staten van Utrecht, en Jan van Leemput, een der burgerhoplieden, den 28 October een uitvoerig verslag van hunne verrichtingen aan den raad. 1) Het bleek alras, dat het aristocratische college groot bezwaar had tegen de bepaling, dat de Prins 20 personen bij de nominatie mocht voegen. Het stond immers te vreezen, dat daardoor jaarlijks de helft van den magistraat bezet zou worden met personen, die wellicht aan hunne medeleden onaangenaam konden zijn en allicht niet zouden behooren tot dien kring van familiën, voor wie men de regeeringsposten wenschte te reserveeren. Het verzet van den Raad scheen ernstig te zullen worden en wekte de onrust der democratische partij: den 30 October verscheen ‘tmeestendeel vande burger hopluyden geassisteert met eenige bevelhebbers’ in den Raad om het college te sommeeren het satisfactie-verdrag uit te voeren. Zij hadden verstaan, dus meldden de hoplieden, ‘datter enige vanden Rade hemlieden grotelick souden stoten an tpoinct inde satisfactie gestelt nopende dat boven de lxxx personen, die de magistraet deser stadt souden nomineren ofte overleveren, sine Excie. noch xx personen soude mogen stellen byde lxxx, om vuyt de hondert personen de magistraet te kiesen. Ende dat daer deur die denominatie geretardeert worde.’ 2) Wel wilde de Raad niet dadelijk voor den uitgesproken wil der gemeente buigen, maar bepaald verzet was onmogelijk en men beperkte er zich dus toe, de nominatie van 80 personen op te maken ‘dewelcke men Sine Excie. in scriptis by sekere gedeputeerden deser stadt ende besloten missive overseynden sall, Biddende dat sijn Excie. gelieven will vuyt deselve tachtich personen te nomineren de magistraet voir dit toecomende Jaer, sonder by tselve
getal van

{==77==} {>>pagina-aanduiding<<}
lxxx noch andere xx te voughen.’ 1) Natuurlijk baatte dit echter niets.
Reeds op ‘Corsavont’ 24 December van hetzelfde jaar 1577 besloot de Raad dan ook den Schepen Ailbert Foock aan den Prins en de Staten-Generaal te zenden, met opdracht o.a. ‘dat de stadt gerestitueert mach werden in hoer previlegien ende ouden heercommen, die sy voirde translatie van de temporalité slants van Utrecht gehadt hebben.’ 2) Het mag betwijfeld worden of het werkelijk de bedoeling van den Raad geweest is, de burgerij weder in het bezit van haar kiesrecht te stellen; reeds de vroegere houding van het college rechtvaardigt dezen twijfel. Maar er is meer: toen de Raad in 1584 onder medewerking van Mr. Floris Thin, een der gedeputeerden die het satisfactie-verdrag hadden gesloten, en evenals Ailbert Foock een lid van de aristocratische partij, een regeeringsreglement in aristocratischen zin vaststelde, verklaarde men: 1o. dat de Utrechtenaars de wapenen tegen het Oostenrijksche bestuur hadden opgevat voornamelijk ‘om hem selven weder te stellen in haer volcomen vryheyt ende gebruyck van hare voors. oude Rechten, Priuilegien, vryheeden, heercoemen ende gewoenten’ (d.i. die betreffende de magistraatskeuze.) 2o. ‘dat de raet off die gemeyne gilden der Stadt (door de omwenteling) weder gecommen waren tot hare oude gerechticheyt vande magistraet der voorsz. stadt te moghen kiesen inder forme als zy voorden Jare van xxviii plach te doen.’ 3o. dat de raad ‘nochtans in desen gevaerlycken tyt nyet en vondt geraden den ouden voet preciselyck na te coemen om veele Inconvenienten die daer vuyt hadden mogen rysen te voorcoemen.’ 4o. ‘dat hy Inden Jare xvclxxxii (lees xvclxxvii) sekeren anderen voet opt stellen vande magistraet deser Stadt geraempt ende mijn

{==78==} {>>pagina-aanduiding<<}
heere Prince van Oraengien, doen Gouverneur ende capiteyn Generale ouer die Landen van Vtrecht, gepresenteert gehadt ende versocht dat zyne Excie. soude gelieuen dselve te auoyeren ende approberen.’ Men mag het er dus voor houden, dat in December 1577 evenals in October niet eene democratische, maar integendeel eene meer aristocratische regeling werd beoogd. Maar er kwam van de zaak niets. De Prins hield den voorslag in beraad, en hoewel de Raad in 1584 verklaarde, dat Z. Exc. de voorgestelde regeling ‘goet vondt als wesende genouch conform den voet in meest alle die Steden van Hollant Int stellen vande magistraet gehouden’, is het wel zoo waarschijnlijk, dat de bij deze verklaring door eenen onbekende gestelde kantteekening juist is: ‘Contrarie is waer, want hy hadde by voorgaende accoorde ende tractaet andere macht ende commissie, die hy nyet en wilde quyt gaen.’ 1) Immers te Utrecht, waar zoovele aan de zaak van den opstand vijandige elementen bijeenwaren, zal de Prins meer nog dan elders er op gesteld geweest zijn zich eene machtige partij in de regeering te vormen. Hoe dit zij, twee zaken blijken uit het voorafgaande overtuigend: 1o. de Raad zelf heeft in October 1577 (denkelijk door Thin) en in December 1577 (door Foock) doen aandringen op de uitsluiting der gilden van de magistraatskeur. 2o. de bepaling, die de mogelijkheid opende personen in den Raad te brengen, niet behoorende tot de clique, die in het bezit der regeeringsposten was, is niet dan tegen den uitgedrukten wil van den Raad door den Prins in het verdrag gebracht.
Zeven jaren lang verdroeg de Utrechtsche magistraat het haar opgelegde regeeringsreglement. Maar nauwelijks was de Prins dood, of ‘Mr. Floris Thin ende eenige andere tot Utrecht vonden goet, datmen een ander voet

{==79==} {>>pagina-aanduiding<<}
van 't verkiesen der Magistraet soude gebruycken.’ 1) Het gold ditmaal een meer radicalen maatregel te nemen en voor goed een dam op te werpen tegen het indringen van onwelgevallige personen van eene andere partij of van mindere afkomst in den Raad. Men wenschte toch de jaarlijksche verandering van de magistraat geheel af te schaffen en te bepalen, dat de leden levenslang zouden blijven zitten. Niettegenstaande men voorgaf, dat het voorstel gedaan werd met het oog op de in overweging zijnde aanbieding der souvereiniteit aan den koning van Frankrijk ‘om de vreemdelingen uyt den Raedt der Stadt Vtrecht te houden, ende dat die tegen hare Privilegien daer nyet in gedrongen en souden werden’, gelukte het niet dan ‘naer vele lange beraetslaginghen ende communicatien daerop gehouden’ den maatregel door te zetten. (13 November 1584.) 2)
Een Erfraad of Vroedschap, zooals men het nieuwgeschapen regeeringslichaam noemde, was te Utrecht niet onbekend. Reeds van 1491 tot 1493 was de stad door zulk een college geregeerd 3), en wanneer Van Buchell het grafschrift van Heer Dirck van Schorrenberch in de St. Jakobskerk juist heeft gelezen, dan was er te Utrecht zelfs reeds in 1390 een ‘Erfschepen.’ 4) Toch was de nu doorgedreven maatregel eene zeer gewichtige verandering. Het getal van 24 raadsleden werd in de nieuw opgerichte Vroedschap gebracht op 40, door den Stadhouder voor hun leven benoemd uit 80 personen, die door den toen fungeerenden Magistraat ‘vuyt de Ridderschap, notabelste en gequalificeerste Burgeren vande Stadt, goede en getrouwe patriotten, collegialiter ende met gemeene stem-
{==80==} {>>pagina-aanduiding<<}
men 1) genomineert’ zouden worden. Openvallende plaatsen zouden door den magistraat zelven bezet worden. De twee burgemeesters zouden door den Stadhouder jaarlijks gekozen worden uit een viertal, door de Vroedschap ‘soe vuyt hemlieden, als anderen vande Ridderschap en gequalificeerde borgerie der
Stad by de meeste stemmen genomineert.’ De Schepenen zouden jaarlijks ‘soo vuyt de Vroetschap als andere gequalificeerde personen’ 12 personen nomineeren; uit deze en de 12 aftredenden zou de Stadhouder 12 nieuwe Schepenen benoemen. Burgemeesters, Schepenen en Vroedschap zouden jaarlijks zelven de twee Kameraars kiezen. 2)
De verandering scheen aanvankelijk definitief tot stand te zullen komen. Het besluit werd door den Raad genomen ‘na verscheyden communicatien daerop gehouden, soe raetsgewyse als deur seekere hare gedeputeerden mit advise ende believen van myn heer den Gouverneur der Stadt, Steden ende Landen van Vtrecht.’ Het was dus gelukt om den heer Van Villers, die na den dood van den Prins van Oranje tot stadhouder van Utrecht benoemd was, overtehalen de zaak goed te keuren. En zelfs de Gedeputeerde Staten van Utrecht hechtten 8 Januari 1585 hun zegel aan het raadsbesluit. 3) Merkwaardig is het, dat de maat-
{==81==} {>>pagina-aanduiding<<}
regel werd doorgedreven onder den schijn, alsof het hier eene herstelling van den ouden toestand gold. Reeds in den considerans stelt de Raad dit zeer op den voorgrond 1), en de goedkeuring van Gedeputeerde Staten berustte op het feit, dat ‘die Staten vanden Lande van Utrecht inden Jare 1582 geordonneert hadden, dat die Stadt ende Steden die forme van haerlieder magistraet ende regieringhe, sulcx zy die van outs gehadt hebben off noch hebben, by gescrifte souden stellen, om S. Excie. Hoochloff. mem. overgelevert te werden, sulcx die vander Stadt Utrecht gedaen hebben, ende dat dit concept genoechsaem verandert es opde selve voet.’
De Raad meende thans zeker van zijne zaak te zijn, en op denzelfden 8 Januari 1585, toen het concept door Gedeputeerde Staten was goedgekeurd, werd de Utrechtsche magistraat door den heer Van Villers volgens de nieuwe regeling gekozen en beëedigd. 2) Maar hier eindigde het succes der aristocratische partij. De Staten schijnen bezwaar gemaakt te hebben, hun zegel aan het raadsbesluit te hechten. Merkwaardig zijn voor de kennis van de gevoelens van dit college de kantteekeningen, door een onbekende (wiens hand eene treffende overeenkomst heeft met die van Oldenbarnevelt) op een afschrift van het concept gesteld, dat in het archief der provincie Utrecht berust. Reeds dadelijk wordt daarin herhaaldelijk opgemerkt, dat hier geene questie kan zijn van eene herstelling in oude rechten, want dat het recht van magistraatsverkiezing van ouds aan de gilden toekwam, ‘welke gerechticheyt haer niet en behoorde genoemen noch ontrocken te werden.’ Dan gaat de onbekende schrijver aldus voort: ‘Die forme ende maniere van verkiesinge eenes magistraets te veranderen, oick van eenen Jaerlyxen eenen eewigen off erffe-
{==82==} {>>pagina-aanduiding<<}
lycken te maecken, comt niemants toe dan den geenen, die souverains syn off die souveraineteyt deur gebreck van eenen vorst aengenomen hebben, die welcke in deesen syn.... of die gemeyne gilden, die sulken recht van verkiesinge hier voormaels gehadt hadden, offt anders die staeten vanden lande, die tsouverain gebiedt deur gebreck vande vorst hebben moeten aenneemen; maer dat de magistraet, die selffs niet dan by verkiesinge ende alleenlyck voor eenen sekeren tyt ingestelt was vande forme syner eygen verkiesinge ende vanden tyt syner bedieninge by syn selven ordineeren soude, is een selsaeme ongehoorde acte.’ Aan het slot bij de onderteekening van den Stadhouder en de approbatie van Gedeputeerde Staten heet het: ‘Dondertekeninge vanden Gouverneur is oick impertinent
geweest; deweil hy van zyne meesters andere instructie ontfangen hadde. - Deese approbatie is impertinent ende buyten propoost gedaen byden gedeputeerden des geen macht hebbende, ende lange nae dat de magistraet in voegen als boven gestelt was. (Onjuist! zie boven.) Ende moet bedacht worden, dat die staeten den heere van Villers andere instructie gegeven hadden, dewelke sonder haeren consente nae voorgaende bescryvinge in sulker voegen niet en koste verandert worden, dat oick Mr. Floris Thin, off nae syns vaeders naem Mr. Floris van Euwick 1), deur consciencie (?) dat hy hier in

{==83==} {>>pagina-aanduiding<<}
mishandelt hadde, ten selven tyde off seer korts daer nae seker contract van syn gagie oick buyten slants te mogen trecken, sonder voorgaende bescryvinge gepractiseert heeft.’ 1)
Deze of dergelijke gevoelens zullen de Staten van Utrecht bezield hebben. Maar hoe dit zij, de approbatie volgde niet. Bor deelt mede 2), dat ‘dese ordonnantie is in treyn gebracht geweest, maer daer naer by tyden vanden Grave van Leycester weder te niet gedaen, waer deur alsdoe verscheyden vreemdelingen niet alleen inde 40 Raden ghebracht, maer ooc tot Burgemeesters ende Schepenen ingedrongen worden, die daerinne niet en souden hebben connen comen, soo de voorschreven ordonnantie in esse ghebleven hadde.’ Dit bericht is in zooverre minder juist, als de casseering van het reglement in verband gebracht wordt met de benoeming van Trello, Prouninck en andere gunstelingen van Leycester tot regeeringsposten: reeds vóor dien tijd was de ordonnantie weder afgeschaft. Hoe dit zich juist heeft toegedragen blijkt niet. Den 9 September 1585 lezen wij plotseling in de Raadsnotulen: ‘Gehoirt tpoinct nopende tvernyewen vande magistraet

{==84==} {>>pagina-aanduiding<<}
vande stadt ende steden, So myne Here de Grave van Meurs tselve versueckt om inde Instructie gestelt te worden diemen syn Gen. als Stadthouder geven sal. Heeft de Raet verclairt dat zy haer daer inne geen partie begeren te maken, dan stellen tselve aende staten om daer inne te doen so zy tot vorderinge vant welvaren vande stadt bevynden sullen te behoren.’ 1) Zeker heeft dit besluit op de zaak, die ons bezighoudt, betrekking: iets naders melden de raadsnotulen niet. Maar de Instructie van den Graaf van Meurs als Stadhouder van Utrecht d.d. 10 September 1585 bepaalt (art. 19): ‘Sooveel de magistraten vande stadt ende steden aengaet, sal S.G. die stellen by advys vande Staten, in ghelycker voeghen, als myn Heer de Prins van Orangien lest ghedaen heeft.’ 2) Daarmede was natuurlijk de Ordonnantie over den Erfraad stilzwijgend afgeschaft, en den 1 October 1585 verscheen de graaf dan ook in den Raad en verstelde ‘vuyt crachte synder Instructie’ de magistraat geheel op den voet van het satisfactie-verdrag van 1577. 3)
Zeker heeft de plotselinge gelatenheid van den Utrechtschen Raad veel bevreemdends, daar er toch sedert Januari geene verandering in het personeel van dit college was gekomen. Allerwaarschijnlijkst heeft hier dan ook intimidatie plaats gehad en zijn de raadsleden bevreesd geweest voor hunne veiligheid. Het jaar 1585 was toch zeer onrustig geweest. Den 8. April waren verscheidene personen (meest erkende Spaanschgezinden) uit de stad gezet; later waren zij weder toegelaten. De mededeeling van den onbekenden kantteekenaar van de Ordonnantie, dat Floris Thin had verzocht zijne gage ook buitenslands te mogen trekken, zou doen vermoeden, dat hij niet zon-
{==85==} {>>pagina-aanduiding<<}
der zorg geweest is, dat een dergelijk lot ook hem zou kunnen treffen. 1) Wellicht hadden er democratische woelingen plaats gehad: de Graaf van Meurs, die de intrekking van de Ordonnantie had doorgezet, was 5 Juli door de burgerhoplieden (de hoofden der democratische partij) warm bij den Raad aanbevolen 2), en de Staten verklaarden in 1598 ‘dat uyt de erectie vande Vroedschappe in 1584 alhier te Utrecht groote alteratie en swarigheden waren verresen en datse oversulks egeene voortgang had gehad.’ 3)
En de ‘alteratien en swarigheden’ eindigden te Utrecht met het jaar 1585 niet: de beide volgende jaren waren uiterst woelig en verre van gelukkig. Gesteund door den Graaf van Leycester had de democratische partij twee jaren lang de overhand en zette alles naar haren zin. Floris Thin en Ailbert Foock, de twee leden der aristocratische partij, die wij handelend bij de verandering van de wijze der magistraatsverkiezing hebben zien optreden, werden door hunne tegenstanders met vele anderen 31. Juli 1586 uit de stad gezet. 4) Het duurde langen tijd, eer de partij weder zoo stout was om op den voorgestelden maatregel terug te komen; eerst in 1598 kwam het daartoe. Den 14. Augustus van dat jaar committeerde de Raad de Schepenen Spruyt, Drielenburch en Bemmel met de Raden Ruten, Helsdingen en van Rhijn, om met de Burgemeesters aan Gedeputeerde Staten voor te stellen ‘om verscheyden redenen by hemluyden te verhaelen, hoe

{==86==} {>>pagina-aanduiding<<}
nootwendich het sy tot conservatie vanden welstant ende policie deser Stadt Utrecht weder op te richten een Vroetschap gelyck als Inden Jaere 1584 begonst is geweest.’ Men stelde zich voor om met Gedeputeerde Staten ‘te besoigneren op de forme ende maniere in welcker vougen men die wederom sal mogen instellen’ en daarna de Staten daarover te laten beslissen. 1) Maar de zaak gelukte niet: in plaats van bij Gedeputeerde Staten kwamen de afgevaardigden bij de Staten terecht (wellicht waren Gedeputeerde Staten door de ondervinding van 1585 wijs geworden!) en deze waren sinds 1585 niet van gevoelen veranderd. ‘De Heeren Staten’, dus heet het in de Raadsnotulen, ‘vonden om verscheyden Redenen by den Heere Borgemeester Huchtenbrouck verhaelt op dese tyt nyet goet een Vroetschap op te richten, maer men soude daermede supersederen tot een beter en gelegender tyt etc.’ De Raad hield echter voet bij stuk: het antwoord van de Staten ‘naerder by den Raide in deliberatie geleyt synde ende geleth op diversche redenen ter contrarie heeft de Raet geresolveert datmen nochmaels met behoorlycke reverentie ende int vruntelyck door voorgaende Gecommitteerden den voorsz. Heeren Staten sal versoucken dat hare E. believe mede te verstaen totte erectie vande voorsz. Vroetschappe ende alsulcx naerder opt Concept mette voorsz. Gecommitteerden te besoigneren, omme alsoe voorts met gebeurlicke ende behoorlicke middelen dselve in train te brengen, ende ingevalle de Heeren Staten voornt. hyertoe nyet en connen verstaen (alsmen geensins vermoet) dat de Raet alsdan gesint is op dese sake naerder met syn Excie. als Stadthouder te communiceren ende te delibereren. Versouckt de Raet hyerop een gentelyck antwoort by geschrifte.’ 2) Nog waren de Staten niet te bewegen; de

{==87==} {>>pagina-aanduiding<<}
bedreigingen van den Raad hadden niet den minsten invloed en den 4. September kwamen de afgevaardigden terug met een beleefd doch stellig weigerend antwoord. ‘De Staten vanden Lande van Utrecht’, dus luidde het ‘gehoort en in deliberatie geleyt hebbende het aengeven van seekere Gecommitteerden der Stad Utrecht, beroerende het oprechten van eene Vroedschap, mitsgaders de reedenen en motiven daar toe geallegeert, verklaaren, dat sy seer anxtelyken en veele periculen onderworpen vinden, bysonder (in desen periculeusen tyt 1)) in de Stad ende Republicque eenige veranderinge te doen; ende want men ook in den jare 1584 alhier t'Utrecht by experientie heeft bevonden, dat uyt die alsdoen ingestelde erectie van Vroedschappe, groote alteratie en swarigheden syn verresen, waar van de memorie soo versch is, dat men acht onnodig te wesen, daar van vorder verhaal te doen; datse oversulks egeene voortgang heeft gehad, ende dat den voet van het stellen van de Magistraet der Stad Utrecht, sedert het aanneemen van zyne Excellentie tot Stadhouder deser Provincie, met singuliere en goede eendracht tusschen die Staten van den Lande en de Leeden van dien, en ten goede genoegen van deselve syne Excellentie is geuseert, in conformité vande Instructie met syn Excellentie solemneelijk aangegaan, soo en souden de voorn. Staten om diverse reedenen in de vergadering geremonstreert, nyet goed nog geraadsaam vynden, veel min in dese jegenwoordige conjuncture, in den geuseerden voet eenige veranderinge voor te nemen. Maar even verre vermits het verloop van den tyd eenige occurrentien of defecten hem souden mogen hebben geopenbaart, daarinne men soude agten dienlyk te syn eenig redres ofte remedie te doen, verklaren de voorn. Staten willig ende bereyd te syn,

{==88==} {>>pagina-aanduiding<<}
alvoorens onderricht wesende, met de voorn. Heeren Gecommitteerden in vrundlyke communicatie te treden, ende te helpen adviseeren, hoe dat men daar inne met alle gevoeglyke middelen sal mogen remedieeren; vastelyk verhoopende, gelykerwys tot nog toe geschied is, dat sy malkanderen in goede vrundschappe wel sullen verstaan, ende elkanderen accommodeeren, sulks als dat bevonden zal worden ten meesten dienste vanden Lande te behoren.’ 1)
Toen waagde de Raad het niet, nader aantedringen: ‘De Raet gecommuniceert hebbende op d'Antwoorde vande Heeren Staten ende de sake wel overwogen hebbende, Verclaert datzy te vreden is, ende mede goet vynt, datmen met d'erectie vande vroetschap sal supersederen ende de sake in state houden tot beter gelegentheyt, Continuerende middelretyt Inde gemeentlicke nominatie.’ 2)
Juist twintig jaren later geschiedde wat zoo herhaaldelijk vruchteloos beproefd was, en werd voor goed een ‘vroedschap’ ingesteld. Zonderling genoeg was het echter juist de aristocratische partij, die zoozeer op de invoering gestaan had, die ditmaal de zaak trachtte tegen te houden, terwijl juist Prins Maurits, van wien de democraten in 1610 zooveel gehoopt hadden, de zaak doorzette. De reden daarvan is echter niet onduidelijk en werpt ook op de weigering der Staten van 1598 een eigenaardig licht. Het blijkt namelijk, dat de Statenpartij in den loop der jaren middel gevonden heeft, door het advies, dat de Staten verplicht waren den Stadhouder (volgens de Instructie van den Graaf van Meurs) in deze zaak te geven, zich een onbehoorlijken invloed op de benoeming der Raadsleden te verzekeren. De Ridderschap beweerde in 1618, dat de keus van de magistraat van ouds aan de Staten had behoord en dat sedert zij aan den Prins van Oranje

{==89==} {>>pagina-aanduiding<<}
was gekomen dit recht door de Staten alleen bij afwezigheid van den Stadhouder werd uitgeoefend. Dat deze bewering minder juist was, zal aanstonds blijken; maar zeker is het, dat de benoeming van de Utrechtsche magistraat feitelijk in handen van de Staten was. De Raad noemde in 1618 het jaar 1593 als het tijdstip, waarop dit misbruik begonnen was, maar reeds in 1590 heet het, terwijl in 1589 alleen nog maar (en voor het eerst) van het ‘advys’ der Staten was melding gemaakt: ‘gesien de haringe vande Magistraet byde Staten vanden Lande van Utrecht gedaen omme by ons (den Stadhouder) geaggreëert te werden.’ En sedert gaat het geregeld zoo voort: nu eens heet het: ‘wy hebben by advys vande Staten verkosen’, dan: ‘ontfangen de denominatie ende haringe als byden Staten van Utrecht ende U (den Raad) beraemt es’, dan weder: ‘wy hebben gesien de haringe ons door de Staten overgesonden ons versouckende deselve te approberen’, dan eindelijk: ‘gelet opde denominatie ofte haringhe vande Staten van Utrecht, hebben wy deselve na deliberatie geapprobeert.’ De Raad schijnt geen middel gevonden te hebben het langzamerhand permanent wordende misbruik te keeren; en allengs schikte hij zich, want de leden der Staten behoorden toch tot de ‘vrienden.’ Maar de democratische partij verdroeg dit zoo goedschiks niet. Jaren lang was er ‘seecker misnoeghen by die Ghemeente der stad Utrecht’ over ‘de inconvenienten ende misbruycken van tyt tot tyt inghekroopen belanghende het stellen vande Maghistraet vande voorsz. Stad, doordien dat die twee Leeden der Ed. Mogh. Heeren Staten 's Lands van Utrecht die electie ofte verkiesinghe der voorsz. Magistraet aen hen getooghen ende ghenomen hadden.’ Zoo had dus de aristocratische partij, die in de Statenvergadering de macht in handen had, langs eenen omweg toch haar doel bereikt om alleen de haar welgevallige
personen en familiën in den Raad te houden, want de leden der Statenverga-
{==90==} {>>pagina-aanduiding<<}
dering behoorden tot dezelfde voorname geslachten als de Raadsleden, en beide collegiën speelden elkander de hoogste betrekkingen in de handen. Er werd dan ook geklaagd over allerhande knoeierijen. Men bezwaarde er zich over, dat de eerste Burgemeester steeds uit de Ridderschap gekozen werd en tegelijkertijd zijne ‘tours ende andere gerechticheden’ als lid van de Ridderschap behield, - dat men de weinigen, die tegen zulk een aanzienlijk persoon oppositie durfden te maken, systematisch uit den Raad weerde en alleen dezulken daarin benoemde, die ‘vuyt seeckere consideratien’ den eersten Burgemeester ‘nyet en dorsten teghenspreecken’ enz. enz. 1) ‘Propositien, vermaninghen ende doleantien’ baatten niet, totdat de tegenpartij in 1618 haren kans schoon zag, toen Prins Maurits met Gecommitteerden van de Staten-Generaal te Utrecht kwam om daar de rust te herstellen.
De tweede Burgemeester Cornelis Van de Poll, een ijverig voorvechter der Contra-Remonstrantsche partij, die denkelijk reeds lang onder het juk van zijnen riddermatigen ambtgenoot en zijne partij had gezucht, nam het initiatief. Den 23. Juli (2 Augustus N.S.) vertoonde hij zich ‘des naenoens’ met twee andere leden van de Utrechtsche magistraat aan het logies van de Gecommitteerden der Staten-Generaal en toonde hun een ‘concept van die veranderinge vande Regieringe der Stadt.’ Dit ‘door hare Ed. gemaeckte concept’ was niets anders dan de in 1584 door den Raad vastgestelde ‘Ordonnantie op den Erfraad’, waarin men (behalve eenige onbelangrijke bepalingen, tegen de aanmatigingen der Ridderschap gericht) de volgende vier wijzigingen had aangebracht: 1o. zou de Prins als in 1577 20 personen bij de door den Raad voorgestelde candidatenlijst mogen voegen; 2o. bij vacaturen in de Vroedschap zou de Prins een nieuw lid kiezen uit een

{==91==} {>>pagina-aanduiding<<}
hem aangeboden tweetal. 3o. de candidatenlijst voor den post van Schepen zou niet meer door de Schepenen zelf, maar door de Vroedschap ‘uyt hare Collegie als andere gequalificeerde personen’ worden vastgesteld. 4o. dezen eersten maal zou de Prins in de benoeming van Schepenen en Burgemeesters vrij zijn.
Denzelfden dag leverden Jan Van Weede, secretaris van het Domkapittel, en Jacob Lieftingh, op naam van ‘die gemeente der Stadt Utrecht in merckelycken getaele vergadert wezende’, aan de Gecommitteerden een request in, waarbij geklaagd werd, dat ‘eenige lange Jaeren herwaerts’ vele ‘Inconvenienten ende misverstanden nopende de verkiesinge vande Magistraet ingecropen waren’ door de usurpatie van het electie-recht door de Staten, bepaaldelijk door de Ridderschap. Zij verzochten op dien grond, dat de Gecommitteerden en de Prins met de Staten van Utrecht ‘een vaste ende seeckere voet ende ordre souden beraemen’ om de stad Utrecht eindelijk ‘in ruste, vrede ende welstant te stellen.’ 1)
Den volgenden dag 24 Juli/3 Augustus, werd de blijkbaar vooraf gereedgemaakte tooneelvoorstelling opgevoerd. De Prins en de Gecommitteerden verschenen in den Raad en verklaarden, dat zij van de Staten-Generaal met dankbetuiging voor het reeds verrichte (de afdanking der Waardgelders) den last hadden ontvangen ‘omme voirders noch te doen, wat tot meeste ruste ende welstant van die provincie van Utrecht dienstich solde wezen, welcken volgende hare E. geerne alles zouden willen bybrengen wat tot meeste rust, vrede ende eenicheyt vande provincie niet voor een cleyne tyt alleene, dan voor altyt soude

{==92==} {>>pagina-aanduiding<<}
mogen dienstich zyn.’ Onmiddellijk stond toen Burgemeester Van de Poll op en deelde met terugslag op de propositie van de Gecommitteerden mede, ‘alsoo tot noch toe alle onheylen in Vtrecht waeren ontstaen doordien de ordre van Regieringe niet wel was bestelt, soo hadden hare E. seecker concept gemaeckt’, dat door den Advocaat Sarcerius aan de vergadering voorgelezen dadelijk ‘unanimiter’ door haar werd ‘geapprobeert.’
Nog denzelfden dag werd de Prins met de Gecommitteerden door afgevaardigden van de drie leden der Staten (de Heeren Plois, Hoevelaken en Van de Poll) uitgenoodigd in de Statenvergadering te verschijnen. Weder werd het concept gelezen en de ‘approbatie’ der Staten verzocht. Dan eerst na vele ‘disputen ende communicatien’ werd deze verleend. De Geëligeerden en de Ridderschap waren onwillig en zochten de zaak uittestellen; men deed elkander over en weder hevige verwijten, en eindelijk werd de goedkeuring slechts verkregen na de verklaring der beide leden, dat zij van hunnen kant ook zekere wenschen verlangden ingewilligd te zien.
De zaak scheen nu gewonnen: op Zondag den 26 Juli/5 Augustus daaraanvolgende werd ‘nae de predicatie’ de nieuwe magistraat volgens het concept beëedigd en het reglement zelf afgekondigd.
Maar nog zocht de Statenpartij een spaak in het wiel te steken. De resolutie, waarbij het concept door de Staten werd gearresteerd, was natuurlijk door den Secretaris Ledenberg, een der hoofdleiders van de Remonstrantsche partij, in geschrifte gesteld, en deze vond goed in de goedkeuring te laten invloeien, dat deze verleend was ‘op ernstich versouck ende instantie’ van den Prins en de Gecommitteerden, en niet dan na vele ‘discoursen’ en voorzien van zekere ‘clausulen.’ Natuurlijk nam de stad daarmede geen genoegen; zij noemde het apostil van approbatie ‘seer vreemt’ en ‘nyet soe volcomen als tselve

{==93==} {>>pagina-aanduiding<<}
wel vereyschte’, en verzocht ‘redres’ benevens eene ‘simpele ende absolute’ goedkeuring. Op nieuw kwam derhalve de zaak in de Statenvergadering van 28 Juli/7 Augustus in tegenwoordigheid van den Prins en de Gecommitteerden ter sprake. De Geëligeerden gaven dadelijk toe, mits de stad hun hunne voorrechten niet betwistte 1), waartoe de aanwezende magistraatsleden zich verplichtten. De Ridderschap echter verbond, bij monde van den heer Van Moersbergen, aan den afstand van zijn beweerd overoud privilege de voorwaarde, dat de stad, voortaan geheel vrij van den invloed der Staten, in ruil daarvoor haar electierecht van de Geëligeerden aan de Staten zou overgeven. Dien dag kwam men door de ‘hooge woorden’ van de Ridderschap niet tot een besluit, maar den volgenden dag gaf deze ‘naer verscheyden harangues ende discoursen’, door bemiddeling van den Prins en de Gecommitteerden toe op voorwaarde, dat de questie over de electie der Geëligeerden aan den Prins zou worden onderworpen 2).
Zoo had dan eindelijk de Utrechtsche magistraat zijn doel bereikt 3). Het bestaan van eene Vroedschap bleef

{==94==} {>>pagina-aanduiding<<}
langen tijd te Utrecht régel, even als bijna overal elders. Na den dood van Prins Willem II werd in 1651 (als in 1584) coöptatie in plaats van electie bij vacatures ingevoerd; doch in 1674 bepaalde het regeeringsreglement, dat de Stadhouder als van ouds en thans zonder nominatie jaarlijks de Raadsleden zou benoemen. Dat men in 1702 weder terugkwam tot de bepaling van 1651, en in 1747 tot die van 1674 spreekt van zelf. Voor nadere bizonderheden daaromtrent kan ik verwijzen naar de door mij gepubliceerde stukken in de Kronijk van dit Genootschap. XXXI p. 289.






{==95==} {>>pagina-aanduiding<<}

Zeezaken.

Medegedeeld door den Heer P.A. Leupe.

Rapport van Carel van Cracouw, 1) als Commissaris naar Spanje gezonden in het belang van den Staat, en het daarop genomen besluit van de Staten Generaal.

1618. 2)

Hooghe ende Mooghende Heeren, Mijn Heeren de Staten Generael der Vrije Vereenichde Nederlanden.

Het heeft uwer Ho. Moogentheden gelieft mij te committeeren ende te vereeren, met uwe Ho. Mo. Commissye tot dienste van den Lande ende tot soulagement van des selffs geoppresseerde ingesetenen, uwe Ho. Mo. onderdanen, soo bootsvolck als Schippers, ende geinteresseerde Cooplieden, die uwe Ho. Mo. doen vertoonden de groote schade ende onlijdelijcke overlasten, die haer door den Coninck van Spaingnien en sijn Ministers aengedaen werde (ende noch dagelicks aengedaen wert) teegens alle recht

{==96==} {>>pagina-aanduiding<<}
ende reeden, ende principalijck teegen den articulen van den Treues gemaakt met sijn Hoochheyt van Oostenrijck, ende door den Coninck van Spaignen geapprobeert ende geratificeert, welke voorsz. schaden uwe Ho. Mo. mij belasten dat ik met alle gevoechlycke middelen soude soecken te voorcomen ende te doen repareeren; als oock andere saecken, die uwe Ho. Mo. heeft belieft mij te belasten.
Ben daeromme in Augusty 1616, nae voorgaende ondersoeckinge van de geinteresseerden ende vrienden van de gevangenen, in verscheyden steden ende plaetsen, in Texel scheep gegaen, nademael uwe Ho. Mo. niet goetvonden dat ick over Brabant mijne reyse naeme.
Ende alsoo gearriveert den 18 September in Cadiz, alwaer ick de galleyen ende gevangenisse versocht hebbende, ofte daer eenige gevangens, ondersaten van uwe Ho. Mo., in ende op waeren, als oock mede in Puerto de St. Maria, alwaer drie bootsgesellen gevangen saten, om dat sij (soo men seyde) gevangen waeren om vrijbuyterye; doch den eenen, Jan Albertsz. van Rotterdam, van sulck delict onschuldich sijnde, hebbe ik vrij gemaeckt, alwaer ick van den Prins van Savoyen, Generael van de Galeyen ende Armada van beyde de zeën, wel ontfangen ende getracteert ben geweest, ten respecte van uwe Ho. Mo., doende mij groote eere aen ende belovende voor mijn alle goede offitien te doen; gelijck ick uwe Ho. Mo. breeder geadviseert hebbe in mijne brieven van den 4 October 1616 a.p.
Van Puerto de St. Maria ben gereyst nae 't Hoff 1) over Seviliën, alwaer ick mij meede geinformeert hebbe van de schade, die uwe Ho. Mo. onderdanen daer (als sijnde de grootste coopstadt van Spaignien) geleeden hebben, ende de oppressye haer aldaer aengedaen, die niet gering en is. Alwaer ick gevangen gevonden hebbe eenen Hans Carpentier van Amsterdam, die sij te last leyden dat hij

{==97==} {>>pagina-aanduiding<<}
de haven van de Havana gesondeert heeft. Ben in November gecoomen tot Madrid in 't Hoff van Spaignen, alwaer tot mijn aencomste het sich vertoonde dat ick aengenaem waere ende goede expeditye op mijn versoecken soude crijgen. Want van den Hertoch van Infantado, opperste Hooffmeester van den Coninck ende den oudsten Raedt van State, als ook van den eersten Secretaris van State, Juan de Cirica, wel ende vriendelijck ontfangen werde, beloovende mij alle faveur ende vriendtschap op particuliere saecken, die ick haer doen voorstelde (om haer niet te umbrageeren met de aensienlickheyt van de commissie van uwe Ho. Mo. gegeven) sonder vermaen van deselve te doen.
Soo heeft den Hertoch van Infantado mij selve geseyt dat ick goetsmoets soude sijn, dat hij mijn den Hertoch van Lerma soude doen spreecken ende hij tot meerder mijn faveur daer present sijn. Den Secretaris Cirica (hoewel ick 't niet en versochte) seyde mij dat ick oock den Coninck moste spreecken.
Dit aldus gepasseert sijnde ende ick verwachtende de voorsz. audientye, die den voorsz. Hertoch van Infantado ende den Secretaris Cirica mijn aengeseyt hadden, ben bij den voorsz. Hertoch van Infantado gecoomen, die mijn alle goede affectie toonde, ende heeft mijn aengeseyt dat den Coninck gebooden hadde, dat ick den Secretaris Cirica aenspreecken soude, 't welck versochte; maer in veel dagen geen audientye van den voorsz. Secretaris bekomen conde, mij altijt uytstellende van den eenen dach tot den anderen; eyndelijck den 19 December audientye van hem vercregen hebbende, vraechde mij hoe ick daer in 't landt gecoomen waere, sonder voorschrijven van de Aertshertogen Alberto ende Isabella. Ick antwoorde dat ick ter zee gecoomen was, derhalven niet in Brabant aengeweest ware, ende geen schrijvens van Haere Hoocheeden en conde brengen; ook om dat mijne saecken den Coninck

{==98==} {>>pagina-aanduiding<<}
concerneerden ende niet de Eertshertoghen. Hierop repliceerde hij dat den Coninck mij deede aanseggen, dat ick aen de Eertzhertogen soude schrijven, dat se mij voorschrijven wilden geven als dat het geene ick quam versoecken niet tot nadeel van sijne Magtt maer tot sijn dienste was streckende, welcke brieven hij mij seyde ick in vier off vijff weecken soude cunnen becoomen, ende die hebbende soude mijne saecken wel doen depecheeren ende den Coninck aengenaem sijn soude, dat ick middelertijt soude stil houden ende mijn vermaecken sonder yet te negotieren ofte versoecken; 't welck ick uwe Ho. Mo. in 't breet geschreven hebbe ende verwitticht met mijne brieven van den 23 en 31 der voorsz. maent, die uwe Ho. Mo. door mijn cosijn den Commissaris Timon Barentsz. behandicht sijn, ende mij door hem geadviseert dat uwe Ho. Mo. in geender manieren geraetsaem vonden sulcke brieven van de Eertzhertogen te versoecken, maer door andere sedige ende bequame middelen admissye soude propereeren, soo 't mogelijck waere.
Dit voorsz. antwoort ontfangen hebbende, hebbe aen den Secretaris Cirica versocht, met seer bequame ende efficace redenen, mijne admissye; hebbende de commissye van uwe Ho. Mo. mij verleent bij mijn genoomen, om hem die te vertoonen, soo 't noot geweest waere: die ick hem dan oock presenteerde, verhoopende die swaricheyt daer door te remedieeren, doch hij en wilde die niet sien, persisteerende bij sijn voorsz. antwoort, mij gegeven.
Den 24 February 1617 daeraenvolgende, sonder eenige occasye gegeven offte teegen des Conincks bevel gedaen te hebben, maer mij gehouden hebbende in alle stillicheyt, heeft den Coninck mij door denselven Secretaris doen seggen dat ick terstondt hadde te vertrecken uyt het Hoff ende vuyt Spaignen, want sulcx seyde hij tot des Conincks dienste convenieerde.
Ick siende de subyte ende onverwachte veranderinge,

{==99==} {>>pagina-aanduiding<<}
sochte met alle decente middelen ende behoorlijck versoeck, dat op mijne saecke mochte gelet worden, ende de billijcheyt van dien bevindende, de voorschreeven ordre mochte gesuspendeert worden; doch alle mijn vertooch in den wint slaende ende nieuwers dan op haere ingenoomen affkeer lettende, heeft den Secretaris mij geseyt, dat het convenieerde dat ick des Conineks ordre sonder repliceren soude hebben te volbrengen.
Ben dushalven uyt Madrid vertrocken nae St. Sebastiaen in Biscayen, met intensye om daer eenge tijt te toeven, verhoopende dat middelertijt de Spaensche buye soude overgaen. Daer sijnde, hebbe ick ontfangen de missive van uwe Ho. Mo. van den 10 February des voorsz. jaers (samptelijck een aen den Coninck), waerin uwe Ho. Mo. mij belasten dat ick die soude aen den Coninck behandigen, ofte door anderen doen behandigen ende antwoort daer op versoecken. Uwe Ho. Mo. maecten oock mentye in dien brieff aen den Conink, dat denselven sijne Magesteyt soude behandicht worden door uwe Ho. Mo. Gedeputeerde, in Spaignen gesonden, om de overlasten aen uwe Ho. Mo. ondersaten gedaen, bij sijne Magest. te remedieeren, ende dat de articulen van de Trefves in haer geheel mochten onderhouden worden.
Welcke missive den Coninck hebbende doen behandigen, en oock daer beneffens aan den Coninck, den Ducque de Lerma, den Biechtvader, den Ducque d'Infantado en andere Heeren geschreven. Ben van daer vertrocken naer Madrit ende mij gehouden in Alcala de Henares, de naeste plaetse aen 't Hoff, ende het antwoort op de voorschrevene missive versocht; doch geen ander antwoort becoomen dan 't geene door twee alternative brieven van den Secretaris Cirica, uyt naem van den Coninck aen mij geschreven, van dewelcke uwe Ho. Mo. de copyen gesonden hebbe neffens mijne brieven van den 26 Juny ende den 14 July; verwachtende antwoort van uwe Ho. Mo. wat ick in die

{==100==} {>>pagina-aanduiding<<}
saecke soude hebben te doen. Ende alsoo uwe Ho. Mo. mij adviseerden door haare missive van den 8 Augusto (die geintercipieert is geworden, sulcx maer een copye daervan ontfangen hebbe), dat ick niet en soude dringender versoecken, op dat mijn geen meerder swaricheyt soude bejeegenen, maer soo ick niet met goedicheyt geadmitteert werde, mij soude sien op 't gevoechlickste te vertrecken.
Niettegenstaende alle de voorgaende obstaculen ende swaricheden en heb ick het peryckel niet gevreest, noch mijn persoon gespaert om met behoorlijcke middelen mijne admissye volgens uwe Ho. Mo. last ende schrijven (met groote moeyten, costen ende arbeyt) te versoecken, soo door mijn selven als door goede vrunden, op dat mijne commissye bij uwe Ho. Mo. mij gegeven niet infructueus gemaect soude worden (door quaetwilligen, die den dienst ende renommee van uwe Ho. Mo. haten ende benijden), tot disreputatye van den Lande ende schade van derselver ingesetenen; want het een poinct d'honneur is, met het eens geattenteerde door te dringen om uwe Ho. Mo. ordre te effectueeren. Doch niet connende obtineren ende oversulcks gedelibereert sijnde om te vertrecken, hebben eenige Heeren van den Raedt ende Grooten van Spaignen, op mijn begeeren dat ick noch wat soude vertoeven, mijn hoop gevende dat alles soude gedresseert worden ende dat se daertoe alle goede debvoiren souden doen (welcke occasye ick niet en hebbe willen laten voorbij gaen, om van geen negligentye ofte ondebvoir beschuldicht te worden), gelijck gedaen is. Want door haar interventye ende middel van andere goede vrienden, wierde mijne saecke den Coninck ende den Hertoch van Lerma in September desselven jaers op nieuws te kennen gegeven; doch om sijne reyse naer Lerma, die over de twee maenden duyrde, conde niet geeffectueert werden; dan sijne Mayt weer in Madrid comende, committeerde de saecke aen den Raedt van State, met last om die aff te doen.

{==101==} {>>pagina-aanduiding<<}

In die conformiteyt worde daervan getracteert in Februario 1618 ende resolutye genomen, die welcke met den Coninck moste geconsulteert worden; ende hoewel de meeste Heeren van den Raede (nae ick verstonde uyt eenige wel geintentioneerde) van opinye waeren dat ick behoorde gehoort te werden; soo is nochtans de resolutye soo uyt de consulta gecomen, ende mij daervan verwitticht, dat ick soude moeten cumpleeren de voorgaende ordre des Conincks, belangende mijn wederkeeren nae Neerlandt, daer ick soude gehoort worden.
Ick siende dat den Coninck niet en was te bewegen, hebbe niet langer daer willen blijven; ben alsoo vertrocken ende tot Bayone de France geembarqueert, ende mij hier getransporteert bij uwe Ho. Mo., om van alles rapport te doen, ende om mijn voorts te laten gebruycken in sulcke diensten als uwe Ho. Mo. sullen gelieven, waerin uwe Ho. Mo. mij altijt sullen vinden getrouw ende gewillich om uwe Ho. Mo. bevelen nae te coomen ende uyt te voeren, sonder mijn persoon ende leeven te verschoonen des noots sijnde.
Hooghe ende Moghende Heeren, nae ick hebbe connen verneemen soo is alle de ongunste, in Spaignien teegen mij ende teegen uwe Ho. Mo. commissye mij gegeven, eensdeels gecauseert door eenigh schrijven ende sinister rapport uyt het Hoff van Brussel aen den Coninck ofte aen sijnen Raedt. Oock en vonde ick de genegentheyt van den Ducque de Lerma soo wel niet gedisponeert tot deese Landen, als wel bevonde in mijn vorige commissye. De oorsaeck daer aff is, soo men seyde, dat uwe Ho. Mo. het oorlooch van Venetien ende Savoyen gunstich waert, welcke oorlooghe men in Spaignen seyt, hij gecauseert heeft. Men wierp mij oock voor, dat uwe Ho. Mo. die van Venetien assisteerden met volck, ammunitie ende gelt; oock aen den Hertoch van Savoye ende alle vijanden van Spaignen (jae alle de weerelt), soo 't mogelijck waere,

{==102==} {>>pagina-aanduiding<<}
teegen den Coninck sochten optehitsen. Ick excuseerde sulcks 't beste ick conde, seggende dat de Venetianen de scheepen hier te lande vervrachten ende de amunitie om haer gelt coften, dat het sijne Magest. oock misschien niet soude geweygert worden scheepen hier te lande te coopen om gelt, nochte vervrachten, gelijck oock veele scheepen van deese landen sijne Magest. dienden met alle getrouwicheyt, meer als eenige natye in sijn Armade ende in andere diensten.
Het vreede maecken met de roovers van Argel 1) quam mij oock voor den bouch: want seyden, dat uwe Ho. Mo. de Regierders van de steeden der Mooren alles toevoerden ende deeden ter zee gaen, 't welck ick haer vertoonde dat int minste niet en was. Want bewees haer, dat uwe Ho. Mo. liever hebben wilden de gevangens van deese landen laten sitten, dan toe te laten, dat hier uyt dese landen twee scheepen met masten ende riemen ende andere ladinge tot Argel souden gevoert worden voor rantsoen van de gevangens; dus oock uwe Ho. Mo. ende haer onderdanen meer dan eenich Coninckrijck ofte Republycke daer bij geinteresseert sijn, ende derhalven oock meerder costen deeden ende oorlochscheepen ter zee sonden dan yemant, jae oock ter bevrijdinge van de custen ende havens van Spaignen selffs, ende dat het contract met die van Argel ende Tunes maer alleen gemaeckt was, om dat d'ingesetenen van dese landen de havens van Spaignen ende Italien te vaerdiger souden moghen hanteeren, aengesien die weynich middelen, die bij d'ander Coninghen ende Republycken van Christenheyt bij der handt genoomen worden tot weeringe der voorsz. Vrijbuyters, ende niet gedaen en was om met de Mooren op Spaignen aen te vallen: want sulcx noyt in de gedachten van uwe Ho. Mo. gecomen en is, ende dat sulcks een valsche calom-
{==103==} {>>pagina-aanduiding<<}
nye was, daer mede men de illustre namen van uwe Ho. Mo. sochte te denigreeren ende odieus te maeken. Dese voorsz. redenen ende adulatye van eenghe quâ geintentioneerden, als Gabriel de Roy, Secretaris eertijts geweest van den Admirant van Arragon, doen hij in dese landen gevangen sat, ende anderen die, de eere ende dienste der landen benijdende, den Raedt sinisterlijck van de goede intentye uwer Ho. Mo. informeerden, ende mijne commissie overal met valsche rapporten ende interpretatien bedecktelijck becladden, de Heeren van den Raede wijsmaeckende, dat mijne admissye ten Hoove tot groote ondienste ende disreputatye des Conincks
soude strecken, - sijn de meeste oorsaecken van 't geene mij daer bejegent is, nae ick hebbe connen bemercken. Want sij, noch de Spaignaerden in 't gemeen, niet en moogen in haer oogen verdragen de lustre van uwe Ho. Mo. Regeringe ende der landen reputatye; maer haer hart enagen, als sij de naem van uwe Ho. Mo. hooren exalteeren, ende alhoewel aen den Raedt de valsheyt van eenige nu bekent sij, die door sulck valsch aengeven den Raedt waeren abuseerende, en derhalven haer nu soo veel gelooffs noch gehoor niet gegeven worde als te vooren, - soo heeft den Coninck noch sijn Raedt, om de Spaense punte de honra, de eens genomen resolutye niet willen retracteren, hoewel het scheen berou hadden van soodanige jegens mij genoomen te hebben.
Niettegenstaende 't geene booven verhaelt is, hebbe niet naegelaten aentehouden aen den Coninck ende sijnen Raedt, op de ontslaginge van de gearresteerde scheepen ende goederen in Spaegnen ende Napolis, tot welcken eynde ick de despechen van uwe Ho. Mo. ende van den Eertzhertoch, die mij uyt Hollandt gesonden quamen, aen den Coninck hebbe doen behandigen. Is opgevolcht door mijn neerstich aenstaen, dat den Coninck aen den Eertzhertoch schreeff, dat hij uwe Ho. Mo. soude adverteeren, dat de voorsz. arresten souden affgedaen ende de geinte-
{==104==} {>>pagina-aanduiding<<}
resseerden satisfactye gegeven worden. Insgelijcks hebbe de wisselinge ende verlossinge van de gevangens seer ernstelick geprocureert, dewelcke twee mael in den Raedt van Indiën geconcedeert is, ende uyt de consulta gecoomen sijnde, d'eerste mael, den Provedoor van de Armada tot Lixbona soude sijn advys senden, 't welck ick niet sonder groote moeyte hebbe verkreegen; de tweede mael, dat de Vize Roy van Portugal den Coninck soude informeeren van de qualiteyt van de gevangens deser landen, 't welck oock geprocureert hebbe; evenwel en sijn tot noch toe niet ontslagen; maer den Coninck heeft mij op mijn vertreck doen seggen, ende den 9 April 1618 schriftelijck doen weeten, dat ick met den Eertz Hertoch Albertus soude spreecken op de wisselinge van de gevangens. Want sijne Magt sulcks in de handen van sijn Hoocheyt gestelt heeft, soo dat geen andere hoope voor de arme gevangens is, die veele jaren gevangen sijn geseten, dan door de voorsz. wisselinge.
Ende alsoo het een saecke van seer grooten insien is, ende schadich tot de zeevaert ende commerçye, dat men de ingesetenen van deese landen in de inquisitye van gelt ende hare goederen souden confisqueeren, want niemants goet ende lijff dan in Spaegnen verseeckert soude sijn, heb ick volgens het schrijven ende last van de E. Burgemeesters der steede Hoorn, aen mij gesonden van dato 5 Maert, neffens uwe Ho. Mo. missive aen den Coninck, op de verlossinge van Cornelis Huybertsz. Avenhorn van Hoorn, die tot Sevillien in het heylige officie van d'inquisitye (soo sij 't noemen) gevangen sit, ende sijn goederen gesequestreert sijn, aen sijn Magt doen behandigen. Hebbe daer om bij den Inquisidoor Majoor van Spaignen gereyst, ende te weege gebracht, dat hij aen d'Inquisidooren van Sevilien geschr. heeft in faveur van den selve Huybertsz. Ick hebbe mede aen de voorsz. Inquisidoors geschr. ende aen Pater Mr. Fray Henriques

{==105==} {>>pagina-aanduiding<<}
Conde, Interprete van d'Inquisitye ende Cappellaen van de Duytsche natye in Sevillien, aen wien ick de vorder solicitatye in last gelaten hebbe, ende de saecke oversulcks in goede poincten gebracht, soo datter goede hoope tot sijn verlossinge ende restitutye van sijn gesequestreerde goederen gegeven wort; ick twijffele niet, soo ick niet en waere vertrocken, soude de effecten selffs vercregen hebben.
Dit is, Hooghe ende Mooghende Heeren, het succes van mijne commissye, daer in ick geen cleine moeyte ende swaricheyt hebbe uytgestaen, met groote costen, soo ordinaris als extraordinaris, die ick selffs hebbe moeten dragen; want geen subsidie van particulieren en hebbe genooten, alsoo ick voor haer niet en hebbe moogen solliciteeren ende mij met veel wissels beswaert, postponeerende alle particuliere respecten, als uwe Ho. Mo. getrouwe dienaer en onderdaen, de eere ende dienst der landen, 't welck ootmoedelijek versoecke uwe Ho. Mo. gelieve goedertierlijck te considereren.
Uwe Hoo. Moog. gans onderdanige dienaer,
Carel van Cracou.

Die Staten Generael der Vereenichde Nederlanden, Gehoort hebbende het rapport van de Heeren heure Gedeputeerde tot de visitatie ende examinatie van de declaratie van de pretentien van Carel Carelsz. van Cracou, die hare Ho. Mo. in December xvic vijffthien gecommitteert hadden naer Spangen, om te resideren binnen Madrid ofte elders, ende te procureren de reparatie ende voldoeninge van de overlasten ende schaden, die d'inwoonderen deser landen bij de Spangnaerden op verscheyden manieren wierden aengedaen, tegen de Tractaten des Bestants, mitsgaders de verlossinge ende relaxatie van deser landen gevangens in Spanghen, Portugael ende d'andere Rijcken ende Landen van sijne Mayest., oyck in Indien. Bedragende het restant van de voorsz. declaratie, ter somme van vier duy-
{==106==} {>>pagina-aanduiding<<}
sent negen hondert twintig ponden vijfthien schellingen van xl grooten 't pondt. Ende daerop gesien ende geresumeert zijnde de commissie ende instructie van de voorschr. Cracou, mitsgaders de voorgaende resolutien in zijne zaeke genomen, mette brieven bij hare Ho. Mo. aen hem in Spagnen geschreven. Ende op alles met goede consideratie geleth, maer voornementlijck dat den Coninck van Spangnen hem in zijne Residentie ende bedieninge nyet en heeft willen admitteren, sulcx dat hij egeen dienst tot last van deser landen coopluyden in Spangnen heeft kunnen gedoen. Daerover alle de oncosten bij hem gedaen moeten gedragen werden tot last van de Generaliteyt, hebben hare Ho. Mo. de geheele declaratie van de voorsz. oncosten aengenomen ende gepasseert, bedragende te samen acht duysent seven hondert twintich ponden, vijffthien schellingen van xl grooten 't pont. Daerop hij heeft ontfangen drie dusent acht hondert ponden, sulcx dat den voorsz. Cracau alnog daer aen resteert de voorsz. somme van vier dusent negen hondert twintich ponden vijfthien schell. Die hare Ho. Mo. hebben geresolveert ende geaccordeert dat hem betaelt sal werden, d'een helft daer van bij de Gecommitteerde Raden
van het Collegie ter Admiraliteyt binnen Rotterdam ende d'ander helft bij de Gecommitteerde Raden ter Admiraliteyt binnen Amsterdam. Ordonneren oversulcx de hoochgemelte Heeren Staten Generael, desen volgenden, die voorschr. Gecommitteerde Raden ter Admiraliteyt binnen Rotterdam, haer helft van de voorsz. somme te betalen aen den voorz. Carel Carelz. van Cracau, de somme van twee dusent vier hondert t'sestich ponden, seven schellingen, acht deniers. Ende mits overbrengende dese met quitantie daertoe dienende, sal hem de voorschr. somme van twee dusent vier hondert t'sestich ponden, seven schell., acht deniers in rekeninge valideren, daer en alsoo behooren sal. Zijnde de voorschr. declaratie in handen gestelt van het Collegie binnen Amsterdam.

{==107==} {>>pagina-aanduiding<<}

Gedaen in den Haege den xxiij October xvic ende achtien.
Gelijke Ordonnantie is gedepecheert voor den voorsz. Carel Carelsz. van Cracau opte Admiraliteyt te Amsterdam, vande somme van twee dusent vier hondert t'sestich ponden, seven schell., acht deniers van veertich grooten 't pont.

Aen de Hooge ende Moogende Heeren, mijn Heeren de Staten Generael der Vrije Vereenichde Nederlanden.

Geeft te kennen met behoorlicken eerbiedienge aen uwer Hoo. Moog. den Commissaris Carel van Cracou, dat Cornelis Huybertsz. van Hoorn gevaren is nae Spaignen voor Schotsch coopman, om sijnen cost te winnen ende voor vrou ende kinderen, met een partye coopmanschappen, toebehoorende verscheyde participanten, in deselve participeeren̄ elck een, twee, drie hondert guldens ofte meer, naer een iegelicx vermogen (gelijck daer veel gedaen wert). Ende alsoo deselve participanten niet van groot vermoogen en sijn, ende bij desselven Huybertsz. gevangenisse in de inquisitye tot Sevilien groote schade geleeden hebben, ende dat den selven arm sijnde, evenwel heeft moeten alleene draegen alle oncosten van sijne gevangenisse, sonder eenige subsidye van de voorsz. participanten, ende oversulcx gheen hoope is om van de eene noch d'ander te mooghen becoomen de hondert ducaeten, die hij suppliant aen Pater Henriques Cond belooft heeft, soo voor de eventueele verlossinge van den voorsz. Huybertsz. als om de respecten ende consideratye in sijn suppls overgegeven request verhaelt, - Soo versoeckt hij ootmoedelick, dat uwe Ho. Mo. deese saecke goedertierlick insiende, als mede de onvermoogentheyt van denselven Huybertz., ende de groote schaede bij sijn gevangenisse geleeden, gelieve te ordonneeren, dat de voorschreven hondert du-
{==108==} {>>pagina-aanduiding<<}
caten aen den voorschr. Henriques Conde moghen betaelt worden, die welcke alle verdere dienst ende behulp aen de ingesetenen deeser landen, in diergelijcke swaricheyt vallende, sal doen sonder eenige vordere interes. Etc.





Commissie voor den capitein Merten van Rijsbergen,

als Commissaris op de schepen van oorlog, onder bevel van den Commandeur Quast, en zijn verzoekschrift bij de Staten Generaal ingediend, ter bekoming van zijn achterstallig tractement, voorgeschoten ongelden enz. 1618.

Commissie.

Die Staten Generael der Vereenichde Nederlanden hebben gecommitteert ende committeren mits dezen, den Capiteyn Merten van Rijsbergen, omme als Commissaris te dienen op de seven schepen van oorloge van dese landen, die bij hare Ho. Mo. naer Westen gesonden worden tegen de zeerovers, onder het Commandement van Hillebrant Gerbrantsz Quast. Den selven Commissaris lastende, het scheepsvolck van de voorsz. schepen exactelijck te monsteren tot allen tijden, als hij 't selve dyenstelijck sal vinden, ende daerop te letten ende versien, dat de schepen niet langer en blijven leggen in de havens, die sij sullen moeten aendoen om te verversen ende van de nodige behouften te accomoderen ofte schoon te maken, ende voorts meer alles te doen dat een goet ende getrouw Commissaris schuldich is ende behoort te doen. Waerop hij

{==109==} {>>pagina-aanduiding<<}
gehouden sal sijn te doen behoorlijcken eedt, ende op een tractament van dertich guldens ter maent. Ontbieden ende beveelen daerom allen ende een igelijcken, dien dit aengaen mach, den voorsz. Capiteyn Merten van Rijsbergen, in de voorsz. bedieninge te erkennen naer behooren.
Aldus gedaen ter vergaderinge van de Hoochgemelte Heeren Staten Generael in 's Gravenhage den xiiij Augusti 1617.

Memorie.

Dat mijn Heer gelieve indachtich te sijn hare Ho. Mo. te vermanen, ofte het hare Ho. Mo. gelieve acte te verleenen aen Maerten van Rijsbergen, om als Commissaris te gaen met deselfde schepen, daer hij suppliant 't voorleden jaer mede uyt is geweest, onder het Commandement van den Commandeur Quast; alsoe oock in de Instructie mede vermelt is dat den voorsz. Commandeur, den Commissaris mede sal nemen in den Crijsraet, ende dat hare Ho. Mo. oock gelieve het tractement te stellen op het Collegie ter Admiraliteyt.

Aen de Ed. Ho. Mo. Heeren Staten Generael der Vereenichde Nederlanden.

Geeft reverentelijck te kennen Captn Merten van Rijsbergen uwe Ed. Ho. Mo. dienst bereyde dienaer, dat hij suppliant bij uwe Ed. Ho. Mo. in den voorleden jare 1617 Commissaris op de seven schepen van Oorloge es gecommitteert, onder 't commando van Hillebrant Gerbrantsz. Quast, tegens de seerovers, ende dat op een tractement van dertich guldens ter maent. Ende alsoe hij suppliant veel moeyte, oncosten ende periculen heeft ontstaen, namentlijck dat hij in persone geweest es binnen Algiers, ten versoecke van den voorsz. Quast, die last hadde van

{==110==} {>>pagina-aanduiding<<}
sijne Excie om hem suppliant daertoe te bewilligen, mits hij de spraecke can, ende niemant om 't groot pericul sich daer binnen dorste begeven, welcke hij suppliant, ongeacht sijn pericul, ten dienste van uwe Ed. Ho. Mo., evenwel heeft gedaen om devoir te doen, ten eynde de capitulatie, tusschen uwe Ed. Ho. Mo. ende den Grooten Heere gemaeckt, bij die van Algiers mochte werden achtervolcht, ende andersins als claerlijck blijct bij de documenten, bij de voorsz. Commandeur Quast aen uwe Ed. Ho. Mo. overgelevert, - Soo keert hij suppliant hem mits desen aen uwe Ed. Ho. Mo., ootmoedelijck versoeckende dat derselver goede geliefte sij, hem suppliant boven de voorsz. gagie, hem toegevoecht, ende boven de drie maenden ter cause van 't veroveren van twee Turcksche schepen, volgende het vije ende ixe artycul van de instructie, een eerlijcke recompense toe te leggen, ende hem suppliant, soe van 't voorsz. tractement tot negen maenden xxj dagen, item de voorz. drie maenden, als recompense ordinantie te verleenen, daer deur hij suppliant te meer geannimeert sal sijn, uwe Ed. Ho. Mo. ende den welstandt deser landen tot der vijanden afbreuck, trouwelijck te dienen; regardt nemende dat de Officiers ende bootsgesellen van 't schip daer op hij suppliant geweest es, de drie maenden, ter cause van 't veroveren, voren geroert, over lange genoten hebben.
Twelck doende etc.

Buiten op staat: Requeste Capn Mertten van Rijsbergen.






{==111==} {>>pagina-aanduiding<<}

Verzoekschrift van de reeders van het schip de Bontekoe

Gevoerd door den schipper Willem IJsbrantsz. Bontekoe van Hoorn, door de Turken genomen en bij de Spanjaarden hernomen en door hen opgebracht; om brieven van voorschrijving, voor Jan Jansz. Bleeker, gaande naar Spanje, aan de Autoriteiten aldaar, in het belang van hun schip en goederen (1618).

Aen de Hooge en Mogende Heeren mijne Heeren die Staeten Generael etc.

Gheven reverentelijck te kennen Pieter Janssen Liorno, Burgemeester der stede Hoorn, Cornelis ende Claes Veen, mede Burgemrs, Outger Jacobsz., Cornelis Teunisz., Willem Janssen Becker, Davidt Pietersz., Lambrecht van Tweenhuysen ende Hendrick Camperbeeck, alle reeders van de schepe genaempt de Bonte Koe, daer Schipper op is Willem Isbrants 1) van Hoorn, welck schip groot sijnde over de hondert ende dertich lasten, is in Augusty 1617 vnyt dese landen van Amsterdam geseylt, gelaeden met alderhande coopmanschappen. 'T is nu zoo dat 't voorsz. schip mette ingelaeden goederen van de Turckse Vrijbuyters genomen is. Ende als nu tot haer supplianten kennisse gekomen is, dat 't voorsz. schip ende goederen bij de Spaignaerden van de voorsz. roovers wederomme verovert ende tot Ginbraltar 2) ingebracht is; soo sijn sij supplianten van meyninge aff te seynden Jan Janssen Bleeker, omme te bevoorderen dat sij supplianten souden mogen

{==112==} {>>pagina-aanduiding<<}
becomen restitutie van den voorsz. schepe ende goederen, voor zoo veele als bij die Spaignaerden tot Ginbraltar soude mogen ingebracht sijn, - Soo versoucken sij supplianten seer reverentelijck, dat uwe Ho. Mo. gelieve haer te verleenen favorabele brieven van recommandatie aen zijne Coninck-Mateyt van Spaignen, Gouverneur ende Admirael tot Ginbraltar commanderende, dat sij supplianten souden mogen becomen restitutie van 't voorsz. schip ende goederen, voor zoo veele als aldaer soude mogen innegebracht sijn.
Dit doende etc.





Verzoekschrift van de vrouw van den schipper Dirck de Ruyter, 1)

om brieven van voorschrijving ten behoeve van haar man, gevangen zijnde in de Allerheiligen Baai, 2) aan de Autoriteit aldaar, 1618.

Aen de Ed. Ho. Mo. Heeren de Staten Generael deser Vereenichde Nederlanden.

Verthoont reverentelijck Catharyna Willems, huysvrouwe van Dirck de Ruyter van Middelburgh in Zeelandt, voor Schipper vuyt gevaren op den Blauwen Zeeu, ende op hunne handelinge varende, ende deur contrarie wint vervallen op xxiij graeden bezuyden de Linie, ende aldaer sonder geweer met den schipsboot aen landt varende om water te haelen, zijn daer verrast, omsingelt ende gevan-
{==113==} {>>pagina-aanduiding<<}
gen genomen onverhoets, niet wetende datter volck aen dat landt was; te meer zij noch eens aen landt waeren geweest ende geen volck gesien en hadden, midts welcken zij geen geweer mede en voerden. Ende want den voorn. haren man van daer met noch twee mannen gevoert zijn naer Rio de Genero, van daer elders ende eijndelinge in de Baya de todos Santos; daer zeer miserabelijck in stricte gevanckenisse werden gehouden ende veel erger als honden getracteert, ende in groot duchten als roovérs eerstdaechs ter doot veroordeelt te werden, daer zij nochtans niet als minnelijcke handelinge voorgehad en hebben. Ende gemerct hij noch t'allen gelucke aldaer maer geestimeert wert slecht bootsgezelle te zijn, ende genoempt te werden Claes Dircxsz. ende d'ander twee bootsgezellen Pieter Cornelisz. ende Adam Loysz., die alle drye in gelijcke miserye gehouden werden, - Soo versoect zij suppliante zeer ootmoedelijck, dat uwe Ed. Ho. Mo. haer gelieve te doen voorsien van haer favorabel voorschrijvens in (de) Spaensche taele, aen den Gouvernador Generael der voorsz. Baya de todos Los Santos, ten eynde dezelve drye bootsgezellen vrijelijck mochten werden gelaxeert. Dit doende etc.

Verzoekschrift van Pieter Woutersz. van Zierikzee, 1)

als Raad gediend hebbende in de vloot van den Commandeur Quast, om betaling van gemaakte onkosten enz., 1618.

Aan de Ed. Hoochmo. Heeren, mijn Ed. Heeren die Staten Generael der Vereenichde Nederlanden.
Verthoont met gedyenstige eerbiedinge Pieter Woutersz. van Z.zee, Ordinairis Raet bij de Commandeurs ter zee,

{==114==} {>>pagina-aanduiding<<}
hoe dat hij, suppliant, met U Ed. Ho. Mo. appostille hem gevonden heeft bij de Heeren van de Admiraliteyt tot Hoorn ende Enkhuysen, d'welcke hem mede hebben voor het overwinnen van twee Turksche rovers geconfereert zeecker somme van penningen, gelijck den Commandeur Quast en Officyers ende andere bootsgesellen genoten hebben. Ende alsoo vuyt dezelve requeste claerlijck conde gespeurt worden de goede sorge, die hij suppliant neffens den Commandeur nacht ende dach gedragen heeft, om 's Lants vloote in goede ordonnantie te houden, den vrijbuyters naer te jagen, schieten, abordeeren ende allen affbreuck te doen. Oock mede alle naersticheyt gedaen om eenige landen, havenen ende bayen aentezoucken. Dat mede hij suppliant, in alle voorvallende sware zaecken, 's Landts eere ende reputatie, neffens den Commandeur ende Capiteynen, bij allen Heeren ende Gouverneurs in Spangien, door de Spaensche spraecke moet bewaren, ende altoos vuytten name van U Ed. Ho. Mo. moet voorgaen, om nu alle molestatien te eviteren; waerdeur hij suppliant aldaer compt te geraecken in grote costen, boven zijnne vuytredinge ter zee, om hem naer behoren voor de langen reysen te versyen. Ende dat mede hij suppliant grote extraordinarise oncosten is doende, omme van Z.zee naer Amsterdam, Enckhuysen nae Texel te varen, alwaer hij moet wachten naer den wint, tot dat 't schip t'zeyl gaet, ende midlertijt groot gelt aldaer is verterende, zonder dat hem, suppliant, daer voor oyt eenige recompense is gegeven geweest, nochte en heeft hij, suppliant, oyt eenich proffijt van de plunderinge genoten, omme daer mede eenige zijn extraordinaris oncosten te mogen vervullen.
Alle 't welcke geconsidereert, ende dat hij, suppliant, in recompense van sijn verminckte leden, in 's Landts dyenste in den Straet van Jublitar 1) becomen, nyet meer en heeft

{==115==} {>>pagina-aanduiding<<}
als een tractement van vyer honderd car. guldens 's jaers, waer van hij, suppliant, treckende zij, met voorsz. oncosten bevindt datter geen twee hondert guldens connen overschyeten omme met vrouwe ende kinderen aff te leven. Ende alzoo hij, suppliant, den xxiiij Meye lestleden, is innegecomen ende maer eenen dach thuys is geweest, ende voorts gestadelijck alhyer in den Hage heeft leggen wachten, omme van U Ed. Ho. Mo. bescheit te hebben van de schriften ende afbeeldingen in wat voegen dat men de stadt van Argiers 1) dwingen, ende vrijbuyters vuytter zee souden crijgen, U Ed. Ho. Mo over gegeven. D'welcke hij, suppliant, mede tot sijnne grote costen, ende vuyt een sonderlinge ijver ten dyenste van 't Vaderlandt in 't net heeft doen stellen; doch als noch geen expeditie van U Ed. Ho. Mo. becomen, omme naer huys te mogen vertrecken ende hem weder op de aenstaende reyse gereet te maecken. Is daer omme genootdrukt hem aen U Ed. Mo. te keeren, gedyenstelijcken verzouckende, dat U Ed. Ho. Mo. insyende 't gene voorsz., gelyeven sijn suppliants voorschr. oncosten, zoo in Spangien als anders tot desen dage toe geleden, bedragende wel over de drye hondert car. guldens, zulcx te recompenseren ende vergoeden, als U Ed. Ho. Mo. naer hare gewonelijcke discretie bevinden zullen te behoren; oitmoedelijck om goet ende cort affscheyt, op dat hij, suppliant, alle vordere teercosten alhyer mach schouwen. Dit doende etc.
Gepresenteert den xx Julij 1618.
Buiten op staat: Requeste voor
Pieter Woutersz., wonende tot Z.zee.





{==116==} {>>pagina-aanduiding<<}

Verzoekschrift van de weduwe van den luitenant admiraal Egbert Meeuwsen Cortenaer Om pensioen (1684).

Aen de Edele Hooge ende Mogende Heeren Staten Generael der Geunieerde Nederlanden.

Geeft met schuldige reverentie en nederige ootmoedigheydt te kennen de weduwe van wilen Egbert Cortenaer, in zijn leven Lutenant Admirael van Holland ende West-Vriesland, onder het Edele Mogende Collegie ter Admiraliteyt van de Maze, hoedat zij, suppliant, verstaen heeft, dat de weduwe van wilen den Heer Lutenant Admirael Tromp zaliger haer tractement tot haer dood toe genoten heeft, ende dat ook nog tegenwoordig de weduwe van wilen den Heer Lutenant Admirael de Ruter zaliger haer tractement geniet, ende dat zij, suppliant, haer tractement tot den 13 Junij laestleden nog heeft genoten. Maer also den Ontfanger Generael, Adriaen Paets, difficulteert over haer tractement, alleguerende dat zij, suppliant, eerst commissie van haer Edele Hooge ende Mogende moeste obtineren: Zoo is dan des suppliants gants ootmoedig ende nederig verzoek, dat het U Edele Hooge ende Mogende goede geliefte zij (dewile die voornoemde exempelen op haer, suppliant, inzonderheid applicabel zijn) dat zij, suppliant, mede ten reguarde van de voornoemde exempelen, tot een eerlijk onderhoud ende maintien van de goede reputatie van haer suppliants man zaliger, in haer tractement mag continueren tot haer dood toe, ofte gedurende haer weduweliken staet; ten fine zij suppliant mede als de voornoemde weduwen, mag zien dat de memorie van haer

{==117==} {>>pagina-aanduiding<<}
suppliants man zaliger in haer, suppliant, nog revivisceert. 'T welk doende etc.
Opschrift: Requeste van de weduwe van Egbert Cortenaer, in zijn leven Lutenant Admirael van Holland ende Westvriesland, onder het Edele Mogende Collegie ter Admiraliteit op de Maze, 28 April 1684.






Brief van Rijkloff van Goens, Raad van Indië, Super-Intendent en Admiraal over Ceilon enz., aan den Gouverneur Generaal Maetsuycker, in het belang van den Engelschen Vice-Commandeur Jonas Handid. 1)

1673.

Mijn Heere.

Den thoonder deses is den Vice-Commandeur der Engelschen, die om sijn groote dapperheyt int defenderen van sijn schip eerst geestimeert, maer naemaels om sijn grote discretie noch meer bemindt hebbe; het is een oudt ervaren gast, die de werelt wel gesien heeft en daer van al seer veel gehoort heb dat mij zijn verstant dede kennen; gelijk niet twijffel ofte UEd. sult 't selve sodanigh bevinden. Hem is absoluyt belofte gedaen, met het volcq dat nu met Damiaten overgaen, bij d'eerste occasie na

{==118==} {>>pagina-aanduiding<<}
Europa te vertrecken; hopende den dienst der E. Compe zulcx niet prejudiceren, en UEd. ons woordt door sijn genereusheyt vervullen sal, 't welcq mij noch meer sal verbinden onveranderlijk te blijven,
(Onderstont) Mijn Heere,
UEd. alderonderdanigste en ootmoedigen dienaer,

(Was geteykent) Rijcklof van Goens.



Gecollationeert, accordeert Batavia int Casteel 30 Januarij 1674.

(Get.) Jn v. Hoorn, Clercq.
Ter zijde stondt: Colombo 27 November 1673.







{==119==} {>>pagina-aanduiding<<}

Verbaal van het gepasseerde binnen de stad Delft, bij de electie van Z. Hoogh. den Heere Willem Carel Hendrik Friso, Prince van Oranje, tot Stadhouder, etc.

1747.

Medegedeeld door den Heer Mr. J. Soutendam.

Als een bijdrage tot de geschiedenis van den volksgeest, die zich hier te lande bij verschillende gelegenheden zoo krachtig openbaarde tot herstel in de Stadhouderlijke waardigheid van het door de naauwste banden aan de Republiek verknochte Stamhuis van Oranje-Nassau, moge dienen het relaas van de gebeurtenissen, die hier ter stede voorvielen tijdens de verkiezing van Prins Willem IV tot Stadhouder, enz. Dat vrij uitvoerige stuk werd door een tijdgenoot en tevens ooggetuige der door hem vermelde feiten, mijn ambtsvoorganger Mr. Hendrik Hendriksz. Vockestaert, 1) opgesteld. Het mag dus geacht worden

{==120==} {>>pagina-aanduiding<<}
de omstandigheden, die te Delft en elders in verband met die ‘bevordering’ plaats grepen, voor zoo verre dat mogelijk is, juist weer te geven en zelfs iets meer dan de officiële waarheid te bevatten. Ofschoon van geheel anderen aard dan de vroeger door mij medegedeelde verbalen betreffende de Beeldstormerij in 1566 en het Accijns-oproer in 1616 te Delft voorgevallen, doet het verslag van den stads-secretaris, evenzeer als de evengenoemde, een diepen blik slaan in den toestand der gemoederen van de bevolking van Delft in die veelbewogen dagen, terwijl het tevens een nieuw en krachtig bewijs bevat voor de juistheid van het oordeel in der tijd door hun geschiedschrijver, Dirck van Bleyswijck, over hen uitgesproken, ‘dat onse voorsaten ten allen tyden hebben getoont, in den aert te zijn groote voorstanders en ware liefhebbers van de Vaderlandsche Vryheyt.’ Voor de waarheid van dat beweren voert hij tal van bewijzen aan en besluit met den wensch, dat zij, die uit zulke vrome en getrouwe voorzaten zijn gesproten, nooit van hunne loffelijke deugden mogen ontaarden, gedachtig tot welken prijs de vrijheid van het Vaderland, wier grondslagen in het bloed en de tranen hunner voorouders werden gelegd, voor hen werd gekocht, op wien daarom de heilige pligt rust haar ‘ongeschonden en ongekreuckt aen de Posteriteyt’ na te laten.
Met die schoone woorden, waarmede elk Patriot - in den gezonden zin dier benaming wel te verstaan - volgaarne zal instemmen, ga ik over tot de mededeeling van het ‘Verbaal’, dat, naar ik meen, niet van alle belang ontbloot is.


{==121==} {>>pagina-aanduiding<<}

1747.

Verbaal van het gepasseerde binnen Delft.

Den onverwagten inval der Franse Troupes in Staets-Vlaenderen op den 11. April 1747, de belegeringh van Sluys, Sas van Gent ende andere sterktens aldaer, heeft in Zeeland zoodanigen schrick en vrees veroorsaeckt, dat de Heeren Staeten den 25. April daeraenvolgende, op de stercke instantiën van het Gemeen, den Heere Willem Karel Hendrick Friso, Prince van Orange en Nassau, hebben geëligeert tot Stadthouder, Admirael en Capiteyn-Generael derselve Provincie; waervan de tijdingh tot Rotterdam sijnde gecoomen, de gemeente in beweegingh heeft gebragt, tot soo verre, dat eenige Burgers, den 28. dito des avonds, aen de huysen der Regenten zijn gegaen en versoekende, dat haer Achtb. de goedheyd geliefden te hebben omme den volgenden dagh, als wanneer de Ordinaire bestellingh der Magistraet most geschieden, alvoorens daertoe te procederen, den gemelden Heere Prince van Orange tot Stadhouder deeser Provincie, voor sooveel haer stadt aengaet, geliefden te eligeeren, dewijl andersins groot ongenoegen aen de Gemeente soude werden gegeeven, ende daeruyt apparent feytelijckheden souden spruyten. Hetwelck door de Regeeringh sijnde in deliberatie genoomen, hebben deselve der Burgers gedaene instantiën geaccordeert en voor soo veel hen aenbelangt den Prince van Orange en Nassau tot Stadthouder, Admirael en Capiteyn-Generael van deese Provincie verclaert; ende nadat hetselve aen de Burgerye en Gemeente was bekent gemaeckt, hebben door de Heeren haer Gedeputeerden ter vergaderingh van Hollant daervan ten eersten notificatie gedaen met instantelijck versoeck, dat Haer Ed. Gr. Mog. tot conservatie van de rust en eenigheyd in deese

{==122==} {>>pagina-aanduiding<<}
Provincie, op bovengemelde sijn Hoogheyd die charge, hoe eerder hoe beeter, gelieven te confereren, protesteerende van alle quade gevolgen en onheylen, die bij onstentenis of dilay van dien daeruyt souden proflueren. Hetwelcke door alle de Leeden is aengenoomen om te brengen ter kennis van de Heeren haere Principalen en aenstaende woensdag of uiterlijck donderdagh derselver resolutie ter vergaderingh daerop uyt te brengen.
De Heeren deeser stads Gedeputeerde van den Daghvaert sijnde thuys gecoomen, hebben van al hetgeen, soo tot Rotterdam als in den Hage was voorgevallen aen Heeren Burgemeesteren rapport gedaen, die beslooten aenstonds de Heeren Vroedschap en veertich Raeden te doen vergaderen teegens seeven ueren; welcke Heeren, tot seeven en veertich in getal, zijnde den Heer Ingilby, gecommitteerde Raed van Hollant, in 's Hage, de Heer Keyser onlangs overleeden ende de Heer de Rover op sijn buytenplaets tot Voorburch. Boven gecoomen sijnde, hebben Haer Achtb. openingh gegeeven van de constitutie van den Lande ende de gistingh, die in de humeuren van het gemeen wierden bespeurt; waerop weesende gedelibereert, is met eenparige stemmen goedgevonden van stadsweegen te stemmen ter Vergaderingh van Hollant tot de electie van den Heere Willem Carel Hendrick Friso, Prince van Orange-Nassau, tot Stadthouder, Admirael en Capiteyn-Generael van deese Provincie.
De Heeren van het Stadthuys afgaende hebben aen de gemeente, die op het gerugt, dat den Raed was vergadert om over deese saecke te delibereren, op verscheyden plaetsen, doch speciael omtrent de Marct waeren saemen gecoomen, kennis gegeven van haer genoome resolutie; waerover groote vreugde en genoegen wiert getoont, en scheen het volck uyt den anderen te gaen.
Dogh omtrent acht ueren is een groote meenigte volck gecoomen aen de huysen van beyde de Vaendragers van

{==123==} {>>pagina-aanduiding<<}
het Orange-vendel, eyschende van elck sijn Vendel met uytdruckingen, waeruyt bleeck, dat zij die wilden, tot wat prijs oock was, hebben; deselve becoomen hebbende, sijn daer meede getrocken na de coster van de Nieuwe Kerck, eyschende de sleutels, om die Vendels op den Toorn te planten. Den coster sich excuserende als sulx niet connende doen buyten last van Kerckmeesteren, is het volck gegaen ten huyse van den Heer Oud-Burgemr. A. van Bleyswijck, van denselven versoeckende permissie tot het stellen van de Vendels als vooren. Waerop geantwoort sijnde, dat die permissie door een Regeerend Burgemeester most werden gegeeven, sijn deselve gecoomen voor het huys van den Heer van Berckel, sijnde den voorsittende Burgemeester en te gelijck Kerckmeester, alwaer met heevigheyd de permissie van het planten van de Vaendels op de Nieuwkerckstoorn hebben versogt; hetgeen haer, nadat den Heer Burgemeester sich wat bedagt hadde, op tussenspreecken van den Secretaris Vockestaert, die op becoome tijdingh van de ontstaene commotie was toegeschooten om te sien of van dienst conde zijn, is geaccordeert geworden; hetwelck met een groote uytgalmingh van vreugde is beantwoort. Immediaet daerop is door de daer staende gemeente verzogt, dat van de resolutie door de Heeren van de Regeeringh genoomen, Publicatie mogte geschieden, opdat een igelijck van de waerheyd van dien zoude moogen werden overtuygd, en is hetzelve wel gedifficulteert, omdat het laet en reets doncker was, en door den Secretaris sijnde bijgevoegt, dat de gemeente verzeeckerde, dat door de Regenten deezer stadt geresolveert was om den Prince tot Stadhouder en in de verdere digniteyten te verheffen, en dat haer geen meerder verseeckeringh daervan voor de puye van het stadthuys alsnu conde geeven ende dat daer meede voor als nu behoorden te vreeden te houden, doch dat de Heeren zoude tragten te persuadeeren den volgende dagh op het gewoone uyr de

{==124==} {>>pagina-aanduiding<<}
verzogte publicatie te laeten doen, heeft dit niet geholpen ende is, met permissie van den Heer Burgemeester van Berckel, den Secretaris Vockestaert, vergeselschapt van een meenigte gemeen volck, die hem egter alle respect betoonden, na 't stadhuys gegaen, alwaer heeft geconcipieert en des avonds omtrent half tien ueren nae het luyden van de groote clock, werdende ten dien eynde geligt door twee schutters, tot het houden der wagt op het stadthuys bescheyden, gedaen deeze volgende publicatie:
‘Men laet een igelijck bij deezen weeten, dat van deesen avond door de Heeren Burgemeesteren, Vroedschappen en veertich Raeden deeser stadt is geresolveert den Heer Prince van Orange te bevorderen tot Stadhouder, Capiteyn-Generael en Admirael van deese Provincie. Weshalven een ider vermaent wert sich in rust en vreede na huys te begeeven. Actum den 29. April 1747, en des avonds omtrent halff thien ueren gepubliceert door mij Secretaris, H. Vockestaert.’ hetgeen door een groot gejuigh is beantwoort.
Even voor het doen der publicatie sijn op het stadthuys gecoomen de Heeren Dacquet, President-Scheepen, Weevering, Oud-Scheepen, en van Buuren, Vroedschap deeser stadt, om te sien of van nut zijn conden.
Den Secretaris reets op de puye staende, is een groote aendrangh van volck gecomen, begeerende dat de hecken voor de trappe van het stadthuys, die geslooten waeren, souden werden geopent en sij op het stadthuys gelaeten werden, hetgeen is geweygert; speciael wanneer de Heeren geinformeert waeren, dat het Sluysenaers en Vlaerdingers, neevens eenige landsaeten uyt de naestgeleegen dorpen waeren, met bijvoegingh dat het stadthuys in de bewaeringh van de schutters en niet aen buytenlieden vertrouwt was. Na gedaene publicatie hebben eenige Sluysenaers versogt de Heeren te moogen spreecken, waerop geantwoort sijnde, dat soo een van hun wilde booven coo-
{==125==} {>>pagina-aanduiding<<}
men; sulx soude werden toegelaeten, is bij voorgemelde Heeren en Secretaris in de Weescamer een persoon van Maessluys gecoomen, versoeckende, dewijl, soo voorgaf, niet thuys dorsten coomen sonder blijck dat den Prins van Orange door deese stadt was tot Stadthouder geëligeert, een copie van de gedaene publicatie. Ende is hem op sijn versoeck gegeeven een certificatie door den Secretaris geteeckent, waar bij verclaerde, dat de designatie van sijn Hoogheyd tot Stadthouder door Heeren Burgemeesteren, Vroedschappen en Veertigen deeser stadt dien avond was geresolveert en door hem Secretaris soo eeven gepubliceert. Ende is aen een Vlaerdinger, op sijn versoeck binnen gelaeten, insgelijcx een soodanige certificatie gegeeven.
Waerop dit volck, hetgeen soo gesegt wiert wel acht hondert en meerder man sterck te sijn, gewaepent met snaphaenen, hamers, bijlen, hooyvorcken en diergelijcke instrumenten, weeder vertrocken.
Des sondags is het tamelijck stil geweest, uytgesondert dat het gemeene volck met oranjelinten verciert door de stadt hebben geloopen, een ider, die haer teegenquam daertoe hebben geforceert, oock gelt afgedwongen en sommige, die haer versoeck niet hebben willen voldoen, in het waeter geworpen hebben. 1)
Maendagh den 1. Mey, wanneer de Weth was vergadert, sijn op het scheyden der vergadering ses burgers

{==126==} {>>pagina-aanduiding<<}
van Maessluys op het stadthuys gecoomen, versoeckende de Heeren te moogen spreecken, waerop den Heer van der Dussen, sijnde den eenigste Burgemeester, die booven was, neevens den Pensionaris en den Secretaris Vockestaert sijnde overgegaen in de camer van Burgemeesteren, sijn de Maessluysenaers binnen gelaeten ende hebben aen den Heer Burgemeester overgegeeven een geschrift bij forme van request, waerinne versogten 1000 snaphaenen en daertoe cruyt en loot, en noch ses, acht stucken canon, luydende de request als volgt:
‘1747. 1 Mey.’
‘Verzoek aan Haar ed. groot agtbaare Heere burgemeestre der stad delf.’
‘Uyt naam van de ganse gemeente of burgerij op maassluis geven te kenne, als dat de wet of ganse Regering op maassluis bezig is om op te stellen een burgerwagt, dat zoo zijnde ontbloot van geweer om in kas van noot den viand tegen te gaan, zoo verzoeken wij uyt naam van de gansche burgerij om te mooge geniete 1000 snaphaane bij provisi, kruyt en loot na rato en nog tot dekking van het diep op de maze 6 a 8 stukken kanon, 6 a 8 ℔ kaliber, niet alleen om ons te dekken voor een landing van den viand, om als Regte welmeenende te strijde voor het vrijgevogte nederland, in bijzonder voor delft en delflands ingesetene van dien: want wij zoude den eersten aanval hebben, en dat zoo zijnde, zoude de viand door kunne dringe en loopen geheel delfland af en zoude moeten ondergaan het noodlot, hetgeen onse protestante gemeente heeft moeten ondergaan in het land van kadzand, waar van wij een man bij ons hebbe, die binne twemael vier en twintig uure in middelburg heeft gezien de vlugtende uyt dat land van kadzand zeer elendig, alles moetende verlaate, zelfs naekt en bloot zonder iets meede te kunne neeme. NB. om de muytelinge of onwetende te stuyte, zoo hebben wij hier zijnde goed gevonde om haar ed. groot

{==127==} {>>pagina-aanduiding<<}
agtbaare te verzoeken dit boven staande gelieven te aksepteere en mediaet antwoort op verwagte, om dat wij tuis koomende het gemeen kunne Raport doen, die met groote Hoope ons zulle afwagte.’
Waerop haer sijnde geantwoort, dat deese stadt noch geweer, noch cruyt en loot hadde, ende de magistraet geen de minste dispositie over 's Lands Magasijnen, maer dat soo iets van nooden hadden, sulx den Heeren Gecommitteerde Raden moesten addresseeren, hebben deselve persoonen addres versogt aen Heeren Gecommitteerde Raden, als meede een memorie van hetgeen haer door den Heer Burgemeester was geantwoort, om hetselve op haer plaets, namentlijck Maessluys, te connen toonen, hetgeen haer conform haer versoeck gegeeven sijnde, sijn deselve vertrocken.
Des namiddaghs is alomme een gerugt verspreyt, dat verscheyde Franse scheepen van Duynkercken en Oostende afgevaeren voor de Maes gecoomen waeren, aldaer omtrent den Hoeck van Hollant souden landen, het geheele Westlant ende Maessluys souden afloopen, ende eyndelijck voor deese stadt stonden te coomen, waerdoor een groote vrees onder alle de inwoonders is ontstaen, hierbij coomende, dat op ordre van den Heer Officier teegens vijff ueren vergaderingh van de Weth wiert belegt, ter oorsaecke een persoon op Delfshaven was doot gesteecken, is bij de gemeente, siende dat de Heeren na 't stadthuys traeden, waervan de reede niet conden beseffen, de vrees voor het ingebeelt gevaer soo sterck gereesen, dat eenige hondert gemeene Burgers, meerendeels buyten de schutterye sijnde, sich op het stadthuys hebben begeeven en geeyscht, dat aen haer snaphaenen, cruyt en loot, mitsgaders ander geweer soude werden gegeeven om den vijand teegen te trecken; welck rumoer noch is vermeerdeert, wanneer eerst een persoen als expresse deese volgende brief bragt:

{==128==} {>>pagina-aanduiding<<}

‘Ed. Groot Achtb. Heeren.’



‘Zoo even komt een courier van 's Gravezand met tijding veel fransche schepen voor de wal zijn. Verzoeke uit ons aller naam aanstonds geweer, want alles is hier in confusie.

UEd. dienaar,

W. van der Jagt,

zoon van

Gt. van der Jagt.’

Maassl.

1 Mey 1747.

ende naderhant eenige persoonen van Maessluys quaemen, voorgeevende dat de Franse reets omtrent de Oranjepolder was gelant, ende dat in gevalle aen die van Maessluys geen geweer wierde gegeeven, het te laet ende het Land verlooren soude sijn, - ten dien eynde overgeevende de onderstaende missive:
‘WelEd. Gr. Agtb. Heeren.’



‘Soo aenstonts ontstaat hier een gerugt, dat vijandelijke schepen voor de wal zoude zijn. Versoeke nogmaal ten spoedigste munitie, want de consternatie is extraordinair. Blijve na UE. WelEde Gr. Agtb. in de protextie des Alderhoogste bevolen te hebben,

UEd. Gr. Agtb.

gehoorsame dienaren,

S.N. de Hoest,

burgemr.

R. van der Kolk,

scheepen.

G. du Feu, schepen.’

Maass. den 1. Mey

1747.
Welcke persoonen weederom door Heeren Burgemeesteren niet sonder veel moeyte sijn afgeweesen. De gemeente middelerwijl meer en meer door deese quaede dogh valse tijdingen in commotie geraeckt sijnde, sijn een groote

{==129==} {>>pagina-aanduiding<<}
quantiteyt van hun in de camer van de Heeren Scheepenen gedrongen, die met veel violentie geweer versogt hebben, dat haer is geweygert, ter saecke dat geen de minste swaerigheyd was te dugten, als sijnde onmoogeyck dat de Franse soodanigh desseyn souden connen executeeren, en dewijl de stadt het niet hadde noch over de magasijnen niet conde disponeeren. De Heeren Burgemeesteren, voor grooter onheylen vreesende, hebben goedgevonden de schutterije bij den anderen te roepen met ordre, dat de compagnie van de Heer Capiteyn Bogaert, wiens beurt het was, aenstonds op het stadthuys soude trecken en de andere op haer loopplaetsen souden blijven staen tot nader ordre, hetgeen met veel vigilantie geschiede. Het gemeen siende, dat geen geweer op die manier conden becoomen, heeft sich aen de Commisen van het Hollands en Generaliteyts-magasijn geaddresseert en van deselve soo veel snaphaenen, bajonetten, houwers, deegens, hellebaerden, pieken, patroontassen en bandelieren afgedwongen als noodigh meende te hebben; gelijck oock eenige schutters, die haer snaphaenen niet goet waeren, andere uyt het magasijn hebben gehaelt, dog daer voor briefjes door haer Capiteyns geteeckend hebben overgeleevert.
Den Schout van Schipluyde sich meede aen Heeren Burgemeesteren om geweer hebbende geaddresseert ende een declinatoir antwoort becoomen, heeft sich na het generaliteyts-magasijn begeeven, en na desselfs welgevallen daer geweer uyt gehaelt.
Twee afgezondene van Overschie, ten fine als vooren overgecoomen, is deselve aengesegt, dat geen gevaer te vreesen was, en dat, soo het noodigh geoordeelt wiert dat de opgeseetenen van geweer voorsien waeren, Heeren Burgemeesteren van Overschie, als haere Ambachtsheerlijckheyd, souden sorge draegen, die daerop content sijn vertrocken. De Heeren van Vreedenburch, de Veer, van Hulst, Verschoor en andere successivelijck ter camere van Bijdr. en Meded. II. 9

{==130==} {>>pagina-aanduiding<<}
haer Ed. Gr. Achtb. sijnde gecoomen, hebben verseeckert dat de tijdingh van de aannaderingh van Franse ten eenemael verdigt was, dat deselve tijdingh oock in 's Hage, daer alles in rust was; volmondigh wiert teegengesproocken. Cort daerop is overgecoomen den thuynder, woonende op des Heeren scheepen Dacquet's buytenplaets, seggende dat tot sijn Heers gerustheyd quam om te verseeckeren, dat alle de vooren verhaelde tijdingen vals waeren; dat op het huysje van den gemelde heer Dacquet, alsmede op dat van den heer Goes, beyde op 's Gravesande in zee siende, was geweest, doch geen scheepen hadde ontdeckt, als eenige vissersschuytjes, die gerust op haer neeringh laegen, hetgeen nader is geconfirmeert door een man van Monster gecoomen, gelijck het bevoorens door eenige Scheevelingers, met vis na Rotterdam gaende, was vertelt geworden. Noch is ter camere van haer Ed. Gr. Achtb. gecoomen den Burgemeester Colf van Maessluys, die verseeckerde, dat alle tijdingen weegens het aencoomen van Franssen in de Maes niet alleen onwaer, maer vermits den swaeren oostenwint, het laege waeter en ontstuymigheyd van de zee volstreckt onmoogelijck was; dat oock conde seggen, dat Heeren Gecommitteerde Raeden door luyden expres uytgesonden, sich daerop hadden geinformeert, en alles soodanig hadden bevonden; dat hij soo even uyt 's Hage quam, alwaer geweer tot securiteyt voor Maessluys hadde gesolliciteert, ende dat niet conde mancqueeren den Heeren Burgemeesteren kennis te geeven, voor welcke geruststellingh gemelden Burgemeester Colf is bedanckt geworden. Eyndelijck is weederom gecoomen den Onderschout van Delfshaven, die expresselijck door haer Ed. Gr. Achtb. na de Heyde en 's Gravesande was gesonden om de waerheyd deeser tijdingh te ondersoecken; wiens rapport is geweest, dat het strand hadde langs gereeden, doch geen scheepen als eenige weynige vissers hadde gesien ende dat aldaer alles in rust was.

{==131==} {>>pagina-aanduiding<<}

Door alle deese verseeckeringen conden noch schutters noch andere burgers werden overtuygt, doch riepen, dat in alle gevalle met cruyt moesten voorsien werden, waertoe Heeren Burgemeesteren niet hebben gelieven te resolveeren, vermits gepersuadeert waeren geen gevaer van den vijand te wagten was; dat reeds laet was en het volck ten meerendeel beschoncken was, waeromme aen den Heer Officier en de Heeren Scheepenen, die noch waeren op stadthuys gebleeven, hebben versogt af te gaen, om alsoo het volck van het cesseeren van alle gevaer te persuaderen; hetgeen geschiedende, is de meenigte oock beginnen af te sacken, waerop de Heeren Burgemeesteren aen de schutters en verdere burgers hebben aengesegt, dat absoluit geresolveert waeren dien avond geen cruyt noch loot te doen uytdeelen, en dat men den volgende dagh soude overleggen wat te doen stont; hetgeen wel in het begin onaengenaem scheen, maer egter aen een ider welgevalligh is geweest, en heeft het gemeene volck sich beginnen te retireren, wanneer de Heeren Burgemeesteren den Heer Capt. van der Lely hebben versogt met sijn compagnie op het stadthuys te coomen ende die van den heer Bogaert af te lossen, hetgeen omtrent half thien ueren is geschiet, hebbende de Officiers en schutters van de compagnie van den heer Bogaert alle sich in deese actie compleet wel gedraegen, veel insultes ende periculen uygestaen, sonder dat egter imand is gequest gewerden. Ende sijn te gelijck alle de andere compagnien ordres gesonden om af te trecken, waerop de nagt in volcoome rust is gepasseert.
Dingsdagh den 2. Mey sijn des morgens omtrent acht ueren ten huyse van den heer President-Scheepen Dacquet gecoomen vijff a ses der soogenaemde vrijwillige burgers, te kennen geevende, dat de gemoederen van de gemeente noch tot geen rust waeren, maer in vrees bleeven, dat de tijdingen op gisteren ingecoomen wel mogten waer sijn

{==132==} {>>pagina-aanduiding<<}
ende daerom van voornemen waeren weederom die morgen in volle geweer op de Marct te coomen ende te overleggen wat te doen soude sijn. Waerop de heer Dacquet haer met veel goede reedenen heeft tragten te desabuseren en van haer desseyn af te brengen, eyndelijck haer presenteerende een chaise met twee paerden en een van sijn bedienden om met een van deese burgers na zijn heer Dacquet's buytenplaets tot 's Gravesande te rijden; dat aldaer een wagen soude besorgt werden, waermeede van ter Heyde tot den Hoeck van Hollant toe het strant langs heen en weer soude connen rijden, alles recognosceren, ende alsdan met de chaise weeder na de stadt soude connen coomen om van sijn bevindinge rapport te doen en dat om hetselve te hooren de vrijwillige burgers conden op de Marct coomen des namiddags tussen drie ende vier ueren.
De heer Dacquet van deese verrigtingh aen de Heeren van de Weth hebbende rapport gedaen, is weegens desselfs voorzigtige conduites ten deesen bedanckt. Bij deese occasie in deliberatie sijnde gebragt, of niet nut soude sijn de soogenaemde vrijwillige burgers, sijnde tegenwoordigh een corps sonder subordinatie en waeruit niets goed te wachten is, te brengen onder een of twee compagniën, ende hetselve sijnde noodigh geoordeelt, sijn tot capiteyns over deselve aengestelt mr. Willem Vlaerdingerwout, Heer van Noortschaerwoude, ende Simon Haverling, die beyde ontbooden sijnde ende versogt deesen last op haer te neemen, hetselve ter instantie van haer Achtb. ten dienste van het gemeen hebben op sich genoomen, ende sijn aen deselve actens gelijckluydende met die der Capiteyns van de schutterije gegeeven. Ende is wijders goedgevonden, dat wanneer den persoon, die na 's Gravesande is gereeden, sal weesen thuys gecoomen en goed rapport hebben gebragt, hetselve tot gerustheyd van het volck sal werden gepubliceert, en is ten eynde gearresteert de volgende notifi-
{==133==} {>>pagina-aanduiding<<}
catie: De Heeren van de Weth der stadt Delft doen een iegelijk mits deese verseekeren, dat in het seekere geïnformeert sijn, dat de tijdingen van gisteren wegens de aankomst van Fransche scheepen in de Maas of daar omtrent op onse kusten ten eenemaele buyten eenige grond ende onwaer sijn, ende dat men daarop ten volle gerust kan sijn. Weshalven de schutters deser stadt, als meede alle de inwoonders ende ook speciaal, die sich vrijwillig tot bescherming van het gemeen hebben aangebooden, bedankt werden voor den iever aan het gemeen betoont, met aanmaaningh van sich in stilte te houden, tot dat door Haer Achtbden gewaarschouwt werden, hetgeen bij de eerste seekere tijdingen van gevaar sal geschieden. Gedaan den 2. Mey 1747.
Ten selven daege des namiddags den heer Burgemeester van Dussen met de ministers booven gecoomen, hebben sich voor de camer van Heeren Burgemeesteren gepresenteert vier cooplieden van Delfshaven, verhaelende hoe dat de Rotterdammers daegs te vooren in grooten getaele tot Delfshaven waeren gecoomen, begeerende dat de schutterye van Delfshaven met haer soude meede trecken, om de Fransen, die sij voorgaeven omtrent de Maes gelant te sijn, teegen te gaen, met dreygementen van insultes; doch dat haer geremonstreert sijnde, dat die tijdingh volstreckt onmoogelijck was, weeder waeren na huys gekeert, versoeckende sij, cooplieden, dat vierhondert snaphaenen met het vereyschte cruyt en loot na Delfshaven mogt werden gesonden, om bij quaede voorvallen te werden gebruyckt; waerop haer door den Heer Burgemeester sijnde geantwoort, dat de stadt geen geweer, veel min cruyt en loot in voorraet hadde, als moetende ider schutter sijn eyge geweer besorgen; doch soo sulx noodigh hadden sich aen Heeren Gecomm. Raeden conden addresseeren, is door deselve genoegen genoomen.
De meergenoemde cooplieden hebben wijders voorge-
{==134==} {>>pagina-aanduiding<<}
draegen, dat eenige reeders op voorleeden maendagh tot Vlaerdingh ter saecke van de Visserye bij den anderen sijnde, hadden gemaeckt een concept noopens het opregten van eenige batterijen, dewelcke van wijnigh costen souden sijn en egter, so sij meenden, de geheele Maes voor het incoomen van vreemde scheepen souden decken; dat daarvan de afschriften hadden gemaeckt ende met den anderen afgesprooken; dat een copie van dien door die van Delfshaven aen Heeren Burgemeesteren deeser stadt, door die van Rotterdam aen de Heeren Burgemeesteren aldaer, door die van Vlaerding aen de Heeren van Schiedam, en door die van Maessluys aen de Heeren van den Brielle souden werden overgeleevert, met ootmoedigh versoeck, dat haer Ed. Gr. Achb. hetselve souden gelieven te examineren, en in cas goedgevonden wierde, het noodige daeromtrent tot securiteyt van den Lande gelievden te besorgen. Waerop de Heer Burgemeester van der Dussen heeft geantwoort, dat het geprojecteerde aen de andere Heeren Burgemeesteren souden communiceeren; en dat alles, wat conservatie van het gemeen dienstigh is, soude werden betragt; gelijck oock hetselve concept door de vier beneeden Maes-steeden ter vergaderingh van Hollant des anderen daegs gebragt sijnde, is geapprobeert ende de Heeren gecomm. Raeden versogt hetselve aenstonds ter executie te doen stellen.
De vrijwillige burgers middelerwijl op de markt zijnde vergadert, is door een boode aengesegt, dat vijff of ses uyt den haeren ter Camere van haer Ed. Gr. Achtb. souden senden, die immediaet gecoomen sijnde, is haer voorgehouden, dat de Heeren haer iver siende hadden geconsidereert, dat hoe groot deselve mogte sijn, van geen dienst konde weesen ingevalle het volck niet onder eenige ordre wierde gehouden, ende daerom tot Capiteyns over dat corps hadden aengestelt mr. Willem Vlaerdingerwout en Simon Haverlingh, aen wien de vrijwilligers sich bij

{==135==} {>>pagina-aanduiding<<}
voorvallende geleegendheeden conden addresseeren en dat die moesten gehoorsamen; dat daervan aen het volck conden kennis geeven, dewelcke, zoo de keuse van de Heeren approbeerden, sulcx met het roepen van Huza conden declareren; hetgeen door de manschap van het Stadthuys weeder coomende zijnde gerapporteert, is daerop een generael geroep van Huza gevolgt.
Even daerna is van 's Gravesande gereverteert den persoon des morgens om alles te onderstaen uytgesonden, dewelcke in de Camer van Heeren Burgemeesteren binnen gelaeten zijnde, gerapporteert heeft, dat van Ter Heyde tot den Hoeck van Hollant was gereeden en die wegh weederom gecoomen was, en dat niet meer dan twee scheepen gesien hadde, het eene de Maes opseylende en het andere uytloopende, sijnde beyde Coopvaerdyescheepen, en dat geen vrees voor vijand overig was; waerop geordonneert is dit aen de op de marct vergaderde burgers te communiceren; hetgeen volbragt sijnde, is de groote clock geluyt en de voorengemelde publicatie gedaen.
Ende sijn daerop de vrijwilligers met den Capiteyn Haverlingh vooruitgaende na den Doelstraat getrocken, alwaer in een huys op den hoeck van de Paerdemarct de naemen van die sich vrijwilligh aengaeven ende derselver woonplaetsen door twee clercquen van de Secretarie, expres daer na toe gesonden, sijn opgeschreeven, beloopende het getal van twee hondert vijffthien coppen. Woensdagh den 3. Mey 1747, de Heeren van de Weth geïnformeert sijnde, dat dien voormiddagh den Prince van Orange tot Stadthouder, etc. deeser Provincie stont te werden geëligeert, hebben doen concipiëren de volgende publicatie: De Heeren van de Weth der stad Delft doen bij deese aan alle de Inwoonders deser stad bekent maaken de aangename tijding, dat deese morgen met eenpaerigheyd van stemmen, door de Ed. Gr. Mog. Heeren Staten van Holland en Westfriesland, sijn Hoochheyd den Heere Willem Karel

{==136==} {>>pagina-aanduiding<<}
Hendrik Friso, Prince van Orange ende Nassauw, is aangestelt tot Stadhouder, Admirael en Capiteyn-Generael van deese Provintie; ende hebben Haer Achtb. ten bewijs van vreugdeteekenen bereyds ordres gestelt, dat alle de klocken deser stadt sullen werden geluyd, het klokkengespel gespeeld en het canon gelost. Ende is voorts aan een ieder gepermitteert alle soorten van vreugdebedrijven ende illuminatiën te doen in alle ordentelijkheyd, opdat alle ongelukken moogen voorgekomen werden; ten welken eynde de gemeente aengemaant werd het schieten met allerhande soorten van geweer na te laaten. Aldus gedaan ende gearresteert den 3. Mey 1747. Ende is deselve publicatie, nadat de Heeren deeser stads gedeputeerde van de vergaderingh van Hollant waeren geretourneert, door den Secretaris van Kinschot gedaen, staende de Heer Officier van der Lelij aen de regter, en de Heer Burgemeester van Berckel aen de slinckerhand van den Secretaris op de puye, ende de verdere Heeren van de Weth voor de vensters van het Stadhuys. En is immediaet daerop met het steecken der trompetten, slaen der trommels en speelen en luyden der clocken vreugde betoont en gecontinueert tot vier ueren.
Des avonds nadat de geordonneerde beedestond was gehouden, hebben alle de clocken deeser stadt geluyt en daerop gespeelt, ende sijn door alle ingezeetenen haer huysen geïllumineert, gelijck het Stadthuys meede geïllumineert was, waervoor oock eenige flambouwen branden. En is alles buyten confusie en sonder ongeluck afgeloopen.
Donderdags den 4. Mey 1747 sijn weeder gecoomen de coopluyden van Delfshaven, rapporteerende dat voor het Collegie van Heeren Gecomm. Raeden geweest waeren en dat ammunitie van oorlogh versogt, doch dat, dewijl een gedeelte van deese stadt sijnde, haer versoeck was gedeclineert, en sij aen Heeren Burgemeesteren waeren gerenvoyeert geworden, vernieuwende derhalve haer versoeck,

{==137==} {>>pagina-aanduiding<<}
sonder hetwelck meenden, dat stads Haven in cas van nood niet conde werden gedefendeert; waerop is geantwoort, dat Heeren Burgemeesteren reets devoir tot het becoomen van geweer hadden aengewent, ende dat de burgers van Delfshaven conden verseeckert sijn, dat door haer Ed. Gr. Achtb. immers sooveel sorgh voor dat gedeelte van de stadt als voor het andere souden dragen, en haer derhalven van alles, wanneer nodigh was, souden voorsien.
Maendagh den 15. Mey, als wanneer sijn Hoogheyd in desselvs hooge employen is geïnstalleert, is goedgevonden nochmael illimunatiën aen te regten ende daervan het gemeen kennis te geeven.

Publicatie.

De Heeren van de Weth der stadt Delft adverteren bij deese aen alle de ingesetenen deser stadt, dat sijn Hoochheyd den Heere Prince van Orange ende Nassau op heden in de hooge ampten van Stadhouder, Capiteyn Generael ende Admirael van deese Provintie is geïnstalleert ende beëdigt. Weshalven Haer Achtbheden hebben goedgevonden, dat deese avond alle de huysen ende gebouwen binnen deese stad sullen werden geïllumineert ende verdere vreugdeteekenen bedreeven; doch recommanderen wel expresselijk aen alle ende een iegelijk bij deese, dat sij zich sullen moeten wagten met snaphaenen ofte eenig ander schietgeweer te schieten, opdat alle ongelukken moogen werden voorgekoomen. Gedaen bij de Heeren alle, den 14. Mey 1747.
Waerop des avonds de clocken weederom sijn geluyt en gespeelt, van den toorn is getrompet, het Stadthuys met caerssen is geïllumineert, voor hetselve verscheyde flambauwen sijn gebrant, gelijck meede de Nieuwkerckstoorn met lantaerns is verligt geworden, hetgeen een seer goed effect deede; en hebben alle de ingeseeten insgelijcx haere huysen fraey geïllumineert en verders veel vreugde bedreeven.

{==138==} {>>pagina-aanduiding<<}

Dingsdagh den 16. Mey hebben de Heeren Burgemeesteren op becoomen bericht, dat den Prins den volgenden dagh na Zeelant stont te vertrecken, daervan aen de Capiteyns van de Schutterye kennis gegeeven, ten eynde haere onderhorige manschap souden doen aenseggen in gereetheyd te sijn, omme op de eerste ordre in de wapenen te verschijnen, ende dat haer Ed. Gr. Achtb. intentie was, dat de compagnie vrijwillige burgers buyten de Haeghpoort omtrent de Geusebrugge souden werden geplaetst; een dubbelde wagt der Invalides tusschen de beyde poorten van de Haeghpoort, ende de Schutters binnen de Haeghpoort, het oude Delft langs tot de Rotterdamse poort toe, en vervolgens langs dat gedeelte van de stadt, waerdoor sijn Hoogheyd stond te passeren, en is daervan insgelijcx kennis aen de Capiteyns der vrijwilligers ende die der Appoinctees of Invalides gegeeven, dewelcke alle aengenoomen hebben sulx te observeren. Is meede goedgevonden seeven stucken geschut buyten de Haeghpoort en gelijck getal buyten de Keetelpoort souden werden geplant, om op de aencomst en vertreck van sijn Hoogheyd en nochmael, terwijl in de stadt is en sulx driemael, te werden gelost.
Woensdagh den 17. Mey de tijdingh gecoomen sijnde, dat den Prins voorneemens was deesen namiddagh omtrent vier ueren uyt den Haegh te vertrecken, is daervan aen de respective Capiteyns kennis gegeeven, ten eynde haer onderhebbende compagnien in gereetheyd souden houden, om op de comst van den Prins in de wapenen te verschijnen en gerecommandeert alle geschiet voor te coomen; waerop de Capiteyns van de schutterye hebben overgeleevert in geschrifte de volgende ordre door haer beraemt:

Concept-ordre voor de paradeering ter eere van sijn Hoogheyt.

1. Nae dat men verwittigt sal sijn van de tijd, wan-
{==139==} {>>pagina-aanduiding<<}
neer omtrent sijn Hooght staat door te komen, alle 8 de compagnn twee a drie uuren te vooren te bescheyden op de respective loopplaatsen.
2. Yder compagnie, in ordre gestelt, sal nae het affhaalen van 't vendel trekken nae de gedestineerde posteringsplaats.
Alle front makende nae de Haegpoort.{ 2e blauwe even binnen de Haagpoort.
Alle front makende nae de Haegpoort.{ 1e blauwe bij de Begijnen steeg.
Alle front makende nae de Haegpoort.{ 2e witte bij de Schoolsteeg en Princenhoff.
Alle front makende nae de Haegpoort.{ 1e witte bij 't Gemeenlandshuys.
Alle front makende nae de Haegpoort.{ 2e oranje bij de Juffr. della Faille.
Alle front makende nae de Haegpoort.{ 1e oranje bij de twee Leeuwen.
Alle front makende nae de Haegpoort.{ 2e groene bij het Weeshuys.
Alle front makende nae de Haegpoort.{ 1e groene eeven binnen de Rott. poort.
3. De schutters, aldaer in twee rijen geschaert sijnde, op de aennaedering van sijn Hoogheyt het geweer doen presenteren, terwijl de Officieren onder het passeeren met haer sponton, bardesaen en vendel salueren.
4. De schutters recommanderen, terwijl sijn Hoogheyt passeert, geen hoed te ligten off ook te roepen: hussa, vivat, etc. Soo oock in 't geheel niet onder de marsch off onder 't geweer, gelijk meede niet te schieten, op de boeten van twee gulden voor yder schoot, volgens de ordonnantie.
5. Sijn Hoogheyt en gevolg gepasseert sijnde, sullen de compn front moeten maeken nae de Rotterdamse poort en sal men, tot vermijding van confusie, de compagniën omleyden en soo omkeeren.
6. Nae dat sijn Hoogheyt genoegsaam buyten de stad sal sijn, sullen de 7 compagniën sagjes opmarcheeren langs het oude Delff tot aan de Rotterdamsche poort, off wel tot aan het 1e groene, 't geen de andere aldaer sal affwagten.
7. Alle de 8 compagniën dus samengetrokken sullen vervolgens in de ordre, waerin sij op haer posteringsplaat-
{==140==} {>>pagina-aanduiding<<}
sen hebben gestaan, langsaam trekken en marcheeren na de groote marckt; de distantie tusschen yder compie in die marsch sal sijn van omtrent 3 roeden.
8. De marsch-roete na de marct sal weesen over de Hoog-brug, langs de Geer, de Breesteeg-brug over, langs de westzijde van de Koornmarkt en over de Touwbrug; sullende de Route op de marct en de standtplaatsen van de compn aldaar, mitsgaders de route in 't affmarcheren sijn volgens het teekeningetje, hier bij gevoegt.
9. De compagniën op de marct op haer standplaatsen sijnde sullen gecommandeert werden snaphaen te presenteeren en bij de voet, en dat yder compagnie door sijn eygen Capiteyn in de volgende ordre: 1e groene, 1e witte, 2e groene, 2e witte en soo vervolgens over en weeder.
10. Aan haer Ed. Gr. Agtb. kennis geeve van onse aankomst; aldaar te verneemen off nog eenige verder ordres te geeven hebben en off de Officieren in het afftrekken voorbij de Burgemeesteren trekkende, de eer sullen moogen en kunnen hebben haer Ed. Groot Agtb. met de piek, bardesaan, etc. te salueeren.
11. Bij aldien haer Ed. Groot Agtb. mogten goedvinden de manschappen te komen sien, sullen de schutters het geweer moeten presenteeren en de Officieren op die tijd alleen met de hoed salueren.
12. De ordre in 't afftrekken der compn sal sijn: 1e witte, 2e witte, 1e blauwe, 2e blauwe, 1e groene, 2e groene, 1e orange, 2e orange.
13. Op de loopplaatsen gekomen sijnde sal men de compagniën scheyden, sonder dat de officieren eenigh tractement van wijn schenken off iets anders sullen vermogen te doen.
Die geapprobeert is, gelijck oock de Capiteyns der vrijwillige burgers haer gegeeve ordres, streckende speciael om alle confusie tussen de schutters en vrijwilligers te mijden, hebben bekent gemaeckt, die insgelijx sijn geapprobeert.

{==141==} {>>pagina-aanduiding<<}

Des namiddags ten twee ueren is de trom geroert en sijn alle de schutters op haer ordinaris loopplaetsen vergadert, van waer idere compagnie na sijn aengeweese standplaets langs het Oude Delft is gemarcheert. Ende sijn de vrijwillige burgers op het pleyn buyten de Haeghpoort vergaert ende aldaer op de voor haer gedestineerde plaets gerangeert.
Omtrent vier ueren sijn de Heeren van de Weth ten huyse van de Heer voorsittende Burgemeester van Berckel vergadert, doch is den Secretaris van Kinschot buyten de Haeghpoort gereeden, alwaer, geassisteert met den Wagtmeester en twee stads-boodens, de aencomst van sijn Hoogheyd heeft afgewagt; dewelcke omtrent half ses ueren aldaer sijnde gearriveert, is door gemelde Secretaris van Kinschot versogt, dat de Magistraet ten huyse van den Heer Burgemeester van Berckel vergadert, het geluck soude moogen hebben sijn Hoogheyd te moogen complimenteeren, en dat sijn Hoogheyd ten dien eynde daer geliefde af te treeden, hetgeen door hoogstgemelde sijn Hoogheyd is geaccordeert. En is den Secretaris van Kinschot weeder in sijn coets gegaen om aen de vergaderde Heeren rapport te doen.
Den Prins is daerop, sittende in sijn coets met ses paerden, geaccompagneert met Grave Maurits van Nassau ende den heer van Roon en gevolgt van diverse andere rijtuygen, stapvoets door de compagnie vrijwilligers gepasseert, gaende den Wagtmeester en twee stadsboodens voor de coets; en de poort inreydende is het canon gelost en sijn immediaet daerop de clocken geluyt ende is sijn Hoogheyd door de Haegpoorte, de Roosbrugge over, tussen twee reyen schutters, die alle het geweer presenteerden, door rijdende, gecoomen aen het huys van den Heer Burgemeester van Berckel, alwaer de geheele Magistraet met haere Ministers voor de deur heeft gevonden, die denselven aen het portier van de coets gerecipieert ende in het

{==142==} {>>pagina-aanduiding<<}
salet hebben geleyt, alwaer een armstoel voor sijn Hoogheyd was geset, staende diverse ordinaire stoelen in de camer; doch heeft sijn Hoogheyd niet gelieven te sitten, en is door den Officier van der Lelij alsdoen een compliment ter materie dienende gemaeckt, hetwelck door sijn Hoogheyd met corte woorden, doch seer vrindelijck is beantwoort, daar bij voegende, dat seer gepresseert was om na Zeelant te vertrecken en dat dien avond noch meende af te vaeren en dat, na zijn retour aen de Leeden van de Hooge Regeeringh audientie soude verleenen; waerop sijn afscheyd neemende, is door een van de Heeren van het gevolgh, die meede ingecoomen waeren, aen sijn Hoogheyd gesegt, dat de predicanten audientie versogten, dog heeft deselve gerefuseert, vermits sijn vertreck seer gepresseert was. De predicanten egter sijnde in huys gecoomen, hebben den Prins reets buyten de camer en op de bassecourt om uyt te gaen, gevonden, doch sijn egter geavanceert, en is den Prins, teekenen van ongenoegen geevende over deese ongemackelijke visite, weeder binnen gecoomen, en door de predicanten van de Nederduytse en Walse gemeente, neevens den predicant van het gasthuys, staende in den ingangh van de deur van het salet, Dns Ruysch, oudste predicant der Neederduytse gemeente, het woord voerende, gecomplimenteert geworden, hetgeen met wijnigh woorden door sijn Hoogheyd beantwoort sijnde, is denselven weeder uytgegaen ende door de Magistraet tot aen de coets uytgeleyt, eeven als in het aencoomen was ontfangen geworden; ende is alsoo door de schutterye, die aen twee reyen tot aen de Rotterdamse poort geschaert stonden, rijdende, de stadt gepasseert, werdende middelerwijl de clocken geluyt, op 't clockespel gebeyert en door verscheyde trompetters, op de camer van de Gouverneur der Zaeyhalle geplaetst, op trompetten en walthoorens geblaesen ende het canon gelost in manieren, als hiervooren gesegt is.

{==143==} {>>pagina-aanduiding<<}

De Heeren van de Weth weeder binnen sijnde, sijn de Predicanten vertrocken. Ende nadat haer Ed. Achtb. noch eenigen tijd met den anderen gesproocken hadden, is de vergadering van de Weth gescheyden.
De Heeren Burgemeesteren sich hebbende met de ministers begeeven na het stadhuys, hebben de schutterye de marct op sien trecken, en nadat alle de compagniën in ordre waeren gestelt, sijn twee Capiteyns bij Heeren Burgemeesters gecoomen, vraegende of noch iets verders van haer Ed. Gr. Achtb. dienst was, en permissie om in het aftrecken voorbij de camer der Heeren Burgemeesteren met de piecken, bartisanen en vendels te moogen salueren; waerop geantwoort is, dat Heeren Burgemeesteren seer voldaen waeren over de goede ordre door de Heeren Officieren en schutters in deesen gehouden, en dat aengenaem soude sijn, ingeval de saluade voorbij haere camer door de Capiteyns, Luitenans en Vendrigs geschieden; doch dat haer Ed. Gr. Achtb. geresolveert waeren bevoorens op de voorsael van het stadhuys te coomen ende van de puye van het Raedhuys de schutterye door een Secretaris voor haer genoome moeyte ter eere van den Prince van Orange te bedancken; hetgeen oock inmediaet is geschiet, en sijn daerop de compagniën in goede ordre afgetrocken, maeckende de Officieren haer reverentie in het aftrecken voor de Heeren Burgemeesteren, die voor de opengedaene vensters in haer camer stonden. De schutterye sijnde afgetrocken, is de compagnie der vrijwillige burgers op de marct gecoomen, maekende front na het stadthuys; dewelcke op deselve manier sijn bedanckt en afgetrocken, als van de schutters is gesegt. Welcke vrijwilligers door hunne Officiers na het Hof sijn geleyt ende aldaer alle, immers seer wijnigh uytgesondert, het geweer hebben overgegeeven, om aldaer schoon gemaeckt en bewaerdt te werden.
Ende is alsoo deese ceremonie met seer goede ordre en wonderlijcke stilte, tot aller genoegen geëyndigt.


{==144==} {>>pagina-aanduiding<<}

Remarques op het verbaal van het gepasseerde binnen Delft, Mey 1747.

1o. Off de Staten van Zeeland op den 25. April den Hr. Prince tot Stadhouder gecreëert hebben.
Ik meene, dat op dien dagh de eerste aandrang der burgers te Ter Veere geschied zij.
2o. Bij te voegen sub 1o. Mey: dat een parthy volck met slaande trom en vliegende vendels zich op 1o. Mey na de Oost-Indische Camer hebben begeeven, om het vlaggedoek, dat aldaer was, af te eyssen, tot het maaken van wimpels en vlaggen (sijnde het ten dien daege verkooping), hetgeen aan haar door de presente Heeren wierd toegestaan en al het vlaggedoek aan dezelve gegeven.
3o. Sub 3 Mey bij te voegen: dat 2 orange vendels aan weerzijden de puye wierden uytgestooken.
Dat de trompetters en waldhoornisten (waertoe diegeenen, welken op de buyten-jagten alhier gevonden wierden, sijn geëmployeert) geplaast waaren op de bovenzaal, boven de puye van het Raadhuys.







{==145==} {>>pagina-aanduiding<<}

Papieren van D. Bavy wegens het voorgevallene te Bengalen, 1763.

(Uit de papieren van een Bewindhebber der Oost-Ind. Compagnie.)

Extracten uit het Houglijsche Dagregister van ao 1763.




Januarij 1763.

Woensdag den 19en. De Wakkiel Sjeich Ahmed, heeden aen den Dherbaer geweest zijnde, rapporteerde bij zijn terugkomst, hoe hij verstaen hadde, dat de heer Kalkats Gouverneur van Sittart van de revenuen van Berdewaen, Medinapoer en verscheide andere destricten van beneeden Kalkatta tot Pipely toe wederom afstand had gedaen aen den Nawab, die zig daer en tegen verbonden hadde aen de Britten sjaerlijks 25 lakk. ropijen te zullen contribueeren tot onderhoud van hunne troupen; dat ook bereeds alle sepaays van dEngelschen uit de Arrengs en wagtplaetsen terug ontboden waeren; voorts, dat hem onder anderen ook ter hand gesteld was copia van een brief, door gem̄ Heer van Sittart, bij weege van een verbandschrift, omtrend het drijven van de negotie aen den Nawab gegeschreeven; item copia van een Perwana van zijn Excellentie tot confirmatie van het daerbij gestipuleerde op de heer Kelb Alychan Daroga van de Pansjoutra verleend, zijnde beide van den volgenden inhoud:


{==146==} {>>pagina-aanduiding<<}

Translaet copia Persiaanse missive, geschreeven door den Nawab Monnien Ulmalk Schamsuddouwla, Mr. Hendryc van Sittart, Bhadur Tohouwer Jeng aen den Nawab Mier Mhameth Kasimchan, sub dato 27 December 1762, en ontfangen alhier den 19en Januarij 1763.

Hoog gerespecteerde en zeer goedgunstige Heer Nawab; God zegene U Excellenties schaduwe.

Ik heb mij met uw Excellenties hoogg'agte perwana vereerd gevonden en de zakelijkheden daarbij vervat in tbreede verstaen, zullende volgens desselfs begeerte de hoofden van alle comptoiren aengeschreeven worden, om voor de ingekogt en verkogt werdende buitenlandse goederen desteks van de Compagnie te verleenen, mitsgaders hem den in- en verkoop van koopmanschappen, die tot negotie binnen slands allerwegen geschieden mogte, te laten volbrengen, op denselfde voet als van andere handelaars, zonder henlieden daar voor sComps desteks te geven, en overzulks die luiden 9 ropijen ten honderd aen tolgeld met de ongelden der wagtplaatsen &a voor den inkoop van goederen tot Bagsbander en Chabander te doen betalen, vervolgens desteks te verleenen, en zig dus van geen geweld of onbehoorlijkheden te bedienen. Vertrouwende intusschen, dat u Excellentie de gezamentlijke fausdaars en verdere onder hem sorteerende Amils (regenten) zal gelieven te ordonneeren, wegens den in- en verkoop van goederen, ten behoeve der schepelingen, die met sComps desteks zullen voorzien zijn, in geenen deele hinderlijk te wezen, nog daar voor een penning te pretendeeren, mitsgaders teffens omtrend de binnenlandsche negotie meede geen letsel toe te brengen, maar de bepaalde tol op den inkoop van koopmanschappen, volgens uw Excellenties intentie ontfangende, de nodige desteks af te geven en

{==147==} {>>pagina-aanduiding<<}
daarvan op de wagtplaatsen door de Darogas eenlijk copijen te laten neemen, zonder het allerminste daar voor af te vorderen, terwijl ik voorheen aan alle hoofden der comptoiren geschreeven heb, zorge te dragen, dat de inwoonders der districten nog de kooplieden van u Excellentie geen de minste overlast of verongelijking aengedaen, dan wel de belangen van u Excellentie eenigsints verhindert wierden, en thans die ordre zo aen henlieden als de gesamentlijke gomastos op alle plaatsen met nadruk vernieuwen, ja selfs daarbij voegen zal, om den Amil, van wegen u Excellentie gesteld, als meester erkennende, bij voorvallende oneenigheeden en disputen dezelve aen hem te openbaren, en door denzelve te laten afmaken, in verwagting dat u Excellentie de fausdaars en amils zult aenbeveelen om de zaken der gomastos naar billijkheid en regtvaerdigheid te behandelen, zonder daeromtrend partijdig te werk te gaen, en dien volgende in cas er eenige klagten over die luiden mogte ingebragt werden, dezelve te voorschijn te doen komen, en zulks ten bijweesen hunner aenklagers te beslissen, mitsgaders de gomastos in zelver voegen, zo zijlieden over iemand komen te doleeren, behoorlijk regt te doen. Zijnde wijders de hoofden van Islam-Abaad en Lekkiepoera aengeschreeven, om geen handelaars of pagters, die revenuen moeten opbrengen, eenig leet toe te brengen, maar 't geen zijlieden mogten willen kopen, pro contant over te nemen, invoegen de diendwegen gerigte twee brieven bezijden dit arzie overgaan; waerenboven ik de hoofden en gomastos van dees plaatsen verbieden zal geen pagting of inkopen van landerijen, nog eenige negotie met de Siemendaars of Amils van u Excellentie te doen, maar daerentegen 'tgeene op die wijze reeds voorheen door hen mogte ingekogt zijn, weder af te staen, weshalven u Excellentie gelieve te gelasten het inkoops bedragen van dien terug te geven. Dog van sommige plaatsen klagten gekomen zijnde, dat de Amils van

{==148==} {>>pagina-aanduiding<<}
u Excellentie over voorige voldoeningen de menschen kwellen, binden, slaan en gevangen neemen, is zulks verre van de regtvaardigheid afgeweeken, en uit dien hoofde verzoeke ik u Excellentie, om bevel tot de restitutie der inkoops penningen te verleenen, mitsgaders teffens van alle voorige praetentien aftezien, gelijk ik ook de hoofden en gomastos aller wegen recommandeeren zal om de Dallaals en wevers van u Excellentie niet hinderlijk te zijn. En bij aldien dezelve, met de vermunting van goud en zilver der Heeren Engelsen en hunne gomastos in de munten tot Patna en Decca niet gedient zijnde, zulks tot nadeel van uw Excellenties belangen verstrecken mogte, zo gelieve dezelve de Darogas dier plaatsen te ordonneeren, geen zilver van hen ter verstempeling aen te neemen, wanneer de wisselaars daarvan verstendigt werdende zo veel opgeld als zij willen zullen eisschen, en de afaires van de Compe dus moeten stil staen. Waeromme ik insteere, de Naibs van Moxud-abaad, Decca en Patna bij perwanes te willen interdiceeren, een opgeld te nemen, en also de Heeren Engelsen te laten volstaen met den ontfang van penningen naar 's bazaers cours, mitsgaders dien volgende de wisselaars bij meerdere afvordering te doen straffen, zullende voor 't verdere de gomastos te Goalpara aenbevolen werden de negotie zaaken op den voorigen voet waer te neemen, en geen handel met het volk dier plaatse te drijven, maer den in- en verkoop door het Canael van den Daroga ginter te doen, aen wien u Excellentie overzulx gelieve te gelasten, hen daeromtrend even gelijk andere kooplieden te behandelen. (Onderstond) Getranslateerd door (Was getekend) Ms. Koning.


{==149==} {>>pagina-aanduiding<<}

Translaat copia Persiaensche Perwana, verleend door den Nawab Mier Mhameth Kasimchan op d'Heer Kalliebaliechan, sub dato 27 Xb 1762, en ontfangen alhier den 19en Januarij 1763.

In de maend Jemma die Ussanie (december) van het vierde jaar van 's Konings regeering bij mij tot Mongeer ter ontmoeting verscheenen zijnde den zeer geagte Heer Nawab Schamsuddouwla Bhadus, heeft dezelve, met opzigte tot 's lands zaken en die van den handel der Engelsche gomastos, zodanig als deselve gereguleerd en afgedaen zijn, mij een handschrift verleend, waer van ik UE. een afschrift, met 's Kagies zeegel bekragtigt, hier nevens laat toekomen, met ordre om volgens dies inhoude zonder de minste afwijking te werk te gaan, en teffens dat papier aen de Heeren Engelse gomastos te vertonen, mitsgaders hen aen te zeggen, zig daerna omtrend hunne negotiezaken stiptelijk te reguleeren, en dus geensints van geweld te bedienen, onder waarschuwing, dat zijlieden, contrarie doende, ik haar geen verblijf in mijn land vergunnen, maar hetzelve doen ruimen zal; moetende UE. zig zulks insgelijks tot narigt laten strecken, en wijders verdagt zijn om de gomastos, die zig in de minste daer tegens aenkantende geweld mogten gebruiken, te verdrijven, mitsgaders diendwegen een soerethaal (schriftelijk berigt) van dies waare toedragt zonder een letter abuis op te maken en herwaards te zenden, dewijl ik mij niet zonder veel moeite met het voorsc. handschrift geconformeert en dierhalven copia daer van tot narigt van alle UE. Amils overgezonden heb. Begeerende overzulx nogmaals, dat daar na op alle onder UE. sorteerende tolplaatsen zal gehandelt werden, andersints zal ik mij over hen zeer te onvrede houden: dus moet UE. een schrijven zo goed als duizend aenmerken en daerna te werk gaen. (Onderstond) Getranslateerd door (Geteekent) Ms. Koning.





{==150==} {>>pagina-aanduiding<<}

Februarij 1763.

Saturdag den 5en 's morgens enz.

Op den middag kwam er ook een brief aen uit Dhakka, van den aldaer posthoudende boekhouder, Daniel Lankheet, sub dato 27en der jongstverweeken maend, vervattende een vervolg van de reets bij zijne voorige brieven, onder den 5en 9br en 23en Xbr anno passato, bekend gesteld, bedeelde verschillen, tusschen de Mooren en Engelschen ginter, te weeten, dat zeedert de depeche van zijn laeste de Bhollewase Fausdaer in actie geweest was met eenige Engelsche sepays, die het hem heel benauwd gemaekt en twee van zijne voornaemste Jimmedaers doodgeschooten hadden; dat gem. fausdaar de hoofden van deese twee doodgeschootene Landheeren naer Dhakka gezonden hadde, wanneer die naer Mongeer voortgeschikt waeren, om aen den Nawab Kassim Alicham vertoond te worden.
Dat voorts de Ontvanger Generaal Mirza Mahmed Aly sterk in de weer was met het werven van volk; dat er te Silhet een Engelschman door de Mooren vermoord was geworden.
Voorts dat er te Dhecca een copy van het tusschen den Nawab Kasim Alichan en de heer Kalkats Gouverneur van Sittart aengegaen contract ontvangen en daerbij bedongen was, dat de Engelschen 9 pcto thol voor den particulieren handel betaelen moesten; edog, dat het opperhoofd en de Raed ginter dat contract met verontwaerdiging afgekeurt en voormelte Ontvanger Generaal ronduit verklaard hadden, dat zij er zig niet eer aen zouden onderwerpen, voor dat hetzelve door alle de leeden van den Kalkatsche Raed zou bekrachtigt zijn, en eindelijk, dat bij eene aldaer ontvange circulaire missive van Kalkatta aengeschreeven was, dat de Engelschen geen thol hoegenaemd aen de Mooren zouden betaelen, maer dat alle de

{==151==} {>>pagina-aanduiding<<}
Opperhoofden van de subalterne Comptoiren zich ten eersten naar Kalkatta zoude hebben te begeven, om over het voorsz. verdrag in eene algemeene vergadering breeder te consulteeren.
Dingsdag den 8en, woensdag den 9en, donderdag den 10en. Dezer dagen bekomt men tijding wegens de verovering van de Manilhas, de hoofdplaats van de Philippinse eilanden, door de Engelschen. Ook verneemt men, dat het accoord door den edele Heer Engelsch Gouverneur van Sittart met den Nawab aengegaen, gementioneerd onder den 5en hujus, door den Kalkatsen Raed finael is verworpen, zulx het zig late aensien, dat zijn Edele zijn togtje naer Mongeer wel eens zou konnen hervatten, ten einde des doenlijk een nadere schikking met den Nawab te maeken.
Maendag den 21en. Hoort men, dat het misnoegen der Kalkatsche Raad over de geslotene conventie van hunnen Gouverneur met den Nawab meer toeneemt, weigerende de leden fort en ferme zig daer mede te conformeeren, terwijl de Gouverneur aen de andere kant, onder protestatie tegen hun onverstand en onhandelbaerheid, zoude verklaert hebben, geresolveert te zijn om in dit na- of het aenstaende voorjaer ter verantwoording van zijne behandeling naer Europa te vertrekken, met waarschouwing dat zij verdagt dienden te zijn van hun gedrag insgelijks rekenschap te zullen moeten geven; dog dat deese betuiging zo kragteloos was op de parthijen, als olij om brand te blussen, zelfs meent men dat zij geresolveert zijn tegen den Nawab te velde te trekken en hem uyt de Regeering te bonzen.




Maart 1763.

Saturdag den 5en. Savonds wierd men bij een apart briefje van het E. opperhoofd en den Secunde te Kassimbazaer, op eergisteren gedateert, verstendigt, dat de tegen-
{==152==} {>>pagina-aanduiding<<}
woordige Steedehouder Seid Mahmet Chan, na het aenstaende nieuwjaer, of den 10en April, zijn lang in til geweest zijnde voorneemen, om eenig volk naer Berdewan te zenden, stond werkstellig te maken, wanneer er veelligt wel wat zoude konnen voorvallen tusschen de Engelschen en Mooren.
Woensdag den 23en enz. 'S avonds kreeg men weeder bij eenen brief uit Dhecca van den 17en courant ampel berigt wegens de aldaer continueerende brouillerijen tusschen de Engelschen en Mooren, en wel principaal, dat ginter zedert de laeste tijding, vermeld onder den 5en der gepasseerde maend, zes compen Engelsche sipahis g'arriveert en twee daervan naar Silhet en Rangamatha gedetacheert waeren, om de fausdaers met hunne duans gevangen te neemen. Dat den Engelschen het plunderen van verscheide hunner vaertuigen dwars in de maag lag, en dat de Ontvanger Generaal Mirza Mhamed Aly, met regt als het werktuig van alle onlusten gesuspecteerd wordende, in grooten angst was, dat het hem d'een of ander tijd gelden zoude, laatende de gantsche nagt patrouilleeren, omtrent zijn wooning ruim baan maaken en bij continuatie volk werven, hetwelk reets tot drie duisend man g'accresseerd was, in voegen hij het zo gemakkelijk niet kamp scheen te zullen geeven.
Voorts dat er te Jaffergends eene schermutseling was voorgevallen, waer bij de Engelschen in het eerst een man of vijf verlooren, dog naderhand de overwinning behaald, en den Semiendaar (Landvoogd) gevangen gekreegen hadden, gelijk ook den Bollewaschen Fausdaar in eene nadere actie, en eindelijk dat het Tyetkgaos Opperhoofd met twee duisend sipahis en een corps artilleristen in het veld gecampeerd lag, zonder dat men desselfs dessein konde ontdekken.
Donderdag den 24en, vrijdag den 25en, saturdag den 26en, zondag den 27en, maendag den 28en.
Gedurende deze dagen wierd er van de onder den 5en

{==153==} {>>pagina-aanduiding<<}
dezer vermelde expeditie naer Berdewaan een grooten ophef gemaekt, wordende er gezegt dat eenen Amiensjend, neef van den geweezen Duan Maniksjend, als Radja met 12000 ruiters en 8000 voetknegten op weg zou zijn, om er den tegenwoordigen Radja Filloksjent uittezetten.
Dingsdag den 29en. In het vallen van den avond kreeg men bij een apart briefje van Kassimbazaar, op eergisteren gedateerd, berigt, dat de Nawab Kassim Alichan, tijding gekreegen hebbende, hoe de Engelsche te Kalkatta beweeging maakten om met een armee opwaerts te trekken, ilico van Patna te Mongeer was gekomen en toestel maekte om door Tjaargends of Bhierboom dit heen te komen.




April 1763.

Saturdag den 2en, zondag den 3en. Met de ontstaene oneenigheeden tusschen de leeden van den Kalkatschen Raed en hunne Gouverneur, over het met den Nawab aengegaen contract, laest vermeld onder den 21en Februarij jtleeden, schijnt het ernst te zullen worden, zijnde de Kalkatse Secunde, Mr. Amyatt, zoo als er verhaelt word, met een suffisant escorte naer Mongeer op weg geslagen, om den Vorst de begeerte van den Raed te doen inwilligen.
Dingsdag den 12en, woensdag den 13en. Hoorde men dat 's Nawabs misnoegen op de Engelschen zo verre ging, dat hij alle Siemendaers (Landheeren) onder de Soebaderije van Pattena gehoorende, verbandschriften zou hebben laten passeeren, om tot zijn nader ordre niet te tolereren, dat aen eenige der Europische natien afioen of salpeter, in hunne districten vallende, verkogt wierde, als mede, dat hij een bevel zou hebben gegeven om alle taet of moorbeziënstruiken, het gewoone voedsel der zijdewurmen, uit te roeijen, zo dat hier door, zo het waer is, een extraordinaire verduuring van de zijde gevreesd word; dog andere versekeren, dat het gerugt van dit laeste alleen oorspronkelijk zoude wesen van 's Nawabs bevel om al het

{==154==} {>>pagina-aanduiding<<}
geboomte, binnen een canonschoot van Mongeer staende, om ver te kappen en uit te roeijen, ten einde een goede esplanade rond om die stadt te hebben.
Vrijdag den 15en vernam men, dat de naar Mongeer in optogt zijnde Engelschen, laest vermeld onder den 3en deser maend, reets tot Kassembazaar g'arriveerd zouden zijn.
Saturdag den 16en enz. Op den middag recipieerde de Edele Heer Directeur een brief van den te Dhakka resideerenden Boekhouder, Daniel Lankheet, van den 8en deezer, vervattende een ample beschrijving van de ginder nog al aenhoudende en langs hoe meer toeneemende oneenigheeden tusschen de Engelschen en de Mooren, en onder anderen dat de door den Nawab verleende quijtschelding van thol, vermeld onder den 19en pass., aldaer mede gepubliceerd zijnde, de Britten alles in het werk hadden gestelt wat tot vernietiging dier privilegie dienen konde.
Dat zij het huis van den Ontvanger Generael Mahmet Aly door eenen Officier met drie hondert sepays en vijf stukken canon hadden laeten bezetten, en hem sommeeren van zig met alle zijne papieren, en wel speciael de perwanas van den Nawab, over te geven, op bedreiging dat, zo hij zulx weigerde, zij de stad aen alle kanten in vuur en vlam zouden setten. Dat dit gedoente groote opschudding veroorzaekt en de meeste inwoonderen bewoogen hadde de vlugt te neemen; dat het in den beginne zig had laeten aenzien als of gemelte Moor van zins was geweest zijn huid ten duursten te verkoopen, maer dat hij in 't vervolg den moed hadde laten sakken en zig aen d'Engelschen overgegeven.
Dat de Dhakkasche Stedehouder Jessaretchan, die heimelijk der Britten streng trekt, quasi voor hem g'intercedeert en respijt van vijf à ses dagen verworven hadde, ten einde eenige schikking op zijne zaeken te kunnen maeken, voor en al eer men hem naar Kalkatta zond. Dat veele over dit geval 's Nawabs misnoegen voorspelden,

{==155==} {>>pagina-aanduiding<<}
dog dat de Britten des onaengezien den gem̄ Controleur nevens den Fausdaar van Rangematte, vervolgens naar Kalkatta hadden gezonden, omme aldaer voor den Raed teregt gesteld te worden.
Voorts dat het Tyetkgaose Opperhoofd van het district Silhet possessie had genomen, terwijl de Duan van dat landschap zig door vergift van kant gemaekt hadde, uit vreese dat hij het omkappen der vlaggestok aldaer en het tjabokken (zweepen) van eenige Engelsche gomastos met de vlag op de rug gebonden, tog met de dood zou hebben moeten bezuuren.
En laestelijk, dat gem̄ Opperhoofd een Ambassade van Mekelie ontvangen hadde, waerbij de Koning van dat Rijk den Britten eene perpetueele alliantie hadde laeten voorslaen, indien zij zig met hem voor eeuwige vijanden van de Burmas verklaren wilden, waertegen hem vrije commercie, het bouwen van een loge in dat Rijk en het onderhoud van twaelf honderd man op eigen kosten vergunt zijn zoude, en dat die voorstel, door den Heer Gouverneur en Raed te Kalkatta goedgekeurt zijnde, veelmelde Opperhoofd werkelijk derwaarts op marsch was geslaegen.
Zondag den 17en, maandag den 18en, dingsdag den 19en, woensdag den 20en, donderdag den 21en. De aenslagen van den Kalkatschen Raed, onder den 3en deeser vermeld, strekken onze bazaers of beurspolitiken tot veel speculatie; sommige willen, dat de Nawab d'Engelschen expres verzogt zoude hebben om de onder den 28en passato vermelden Amiensjent, zo hij het te quaad mogt krijgen, tegen den Radja van Berdewaan te assisteeren. Andere daerentegen imagineeren zig, dat deeze en nog een Jamedaar (hoofdman), Bou Aliechan genaemd, zouden afgezonden zijn om de Britten den optogt te betwisten; ja zelfs zegt men, dat de laestgen̄ reets te Morsid-Abaad g'arriveerd is, en dat hij Mr. Amyatt, welke zig als nog te Kassimbazaer bevind, uit naeme van den Vorst zou hebben laten

{==156==} {>>pagina-aanduiding<<}
zeggen, dat, indien hij de Nawab spreeken wilde, hij geen grooter gevolg als 150 à 200 man meede moest brengen: want dat hij, Jammedaar, ordre had om al wat hij daer en boven mede wilde neemen, de passage te beletten.
In hoe verre op dit nieuws staet te maken is, zal de tijd leeren; maer dat egter het een of ander in de molen moet wezen, schijnt men te kunnen afneemen uit een op vrijdag den 22en savonds alhier ontvangen aparte brief van Kassembazaer van daegs voor eergisteren, behelzende onder anderen, dat Mr. Amyatt met 50 Europeese, 2 à 300 sipahis, 4 elifanten en 6 kameelen, in eene zijne natie toebehoorende thuin, Tjounapoer genaemd, gecampeerd lag.
Dat zijn dessein juist zo gemakkelijk niet scheen te zullen vlotten, mits den betoonden ernst van de kant des Nawabs om het te verijdelen, hebbende zijn Excellentie aen den Stedehouder te Morsid Abaad, Seid Mahmed Chan, strict bevel gezonden om gem̄ Amyatt den doortogt te betwisten. Dat de Vorst ook eenen Mahmed Tekkie Chan met 4000 ruiters (waer onder 1000 persiaense carabiniers) en den Armenier Choja-Aratoen met 2000 sipahis, mede op zijn Europisch gewapend, afgezonden, mitsgaders de Jammedaers Amienjent en Bouw Aliechan, door de bosschen naar het Berdewaensche gedetacheert hadde, zulx de afkomende en de reets te Morsid Abaad zijnde troupen (lijfdienaeren, stalknegts, marketenters en ander geboefte, dat de Moorsche legers volgt, mogelijk mede gerekent) op 30000 man begroot wierden. Dat Seid Mahmed Chan zig omtrend Mr. Amyatt zeer indifferent toonde en hem zelf de Moetioziel (de tuin van den overleeden Konings duwan Newazis Mahmed Chan) tot een intrek had geweigerd, zo dat gem̄ Engelschman zig hier over zeer misnoegd getoond hadde.
En laestelijk, dat de wisselaer Jeggetseet, bij een perwana naer Mongeer zou ontboden en teffens ordre gesteld weezen om de Musit geslooten te houden, zo ook onder

{==157==} {>>pagina-aanduiding<<}
shands aen alle wisselaers, om de Engelschen vooral met geen geld te assisteeren, mitsgaders de Kalkatse Siccas niet meer t'accepteeren enz., gelijk bij de brief zelve omstandiger te zien is.
Saturdag den 23en, zondag den 24en. Deeser dagen loopt er een gerugt, dat de evengem̄ Jeggetseet, of eigentlijk dies erfgenaemen, de twee gebroeders, Mahtaabray en Seropsjent, door den Armenier Aratoen met geweld uit hun huis geligt en naar Mongeer gevoert zouden weesen.
Maandag den 25en. Savonds wierd alhier aengebragt een nadere apparte brief van Kassembazaer van den 22en deeser, behelsende, dat zig de zaken tusschen de Engelschen en de Mooren, vermeld onder den datum van sdaegs voor eergisteren, in een vreediger gedaente begonden te vertoonen, zijnde de Steedehouder te Morsid Abaad, Seid Mhamet Chan, op een nadere bekomene perwane van den Nawab wat beleefder geworden, en Mr. Amyath met zijn gevolg daer op ten eersten naar Moetieziel getrokken. Ook word bij deesen brief het ligten van Jeggetseet c.s. geconfirmeerd en teffens bedeeld, dat dit geval groote opschudding te Morsid Abaad verwekt, en veel ingeseetenen bewoogen hadde om met pak en zak te vlugten, maer dat gem̄ Seid Mahmet Chan daer voor bij tijds een schot geschoten had met te doen publiceeren, dat een ieder gerust konde zijn en voor geen overlast te vreesen hadde.




Mei 1763.

Donderdag den 5en gaat de spraak dat de onder den 25en der gepasseerde maend gementioneerde Engelschen, van Moetiezjeel naar Mongeer zouden voortgetrokken wezen; item, dat de wisselaar Jeggetseet op een dag reizens na aen laatstgem̄ plaetse genadert zijnde, de Nawab hem zijn eige kostelijke palkie (draagzetel) met franjie tegemoed gezonden en den Generael Georgichan gecommitteert zoude hebben om hem intehalen.

{==158==} {>>pagina-aanduiding<<}

Donderdag den 12en. Sagtermiddags quam er antwoord van Kassimbazaar op het sub 4o hujus derwaerds afgegaen schrijvens.
Het was op eergisteren gedateerd, en behelsde enz. Vervolgens communiceerden de bediendens ook, dat de munt van Morsidabaad naar Mongeer getransporteerd was geworden, en dat alle sarrafs (wisselaers) mede derwaards vertrokken waeren. Voorts dat Jeggetseet insgelijks apparent daer blijven zoude, als zijnde een van de broeders van boven gekomen, om de heele familie van Morsid Abaad aftehaalen. En eindelijk, dat de in optogt zijnde Britten te Raadj Mahole genadert zijnde door den aldaer gecampeerden Simmedaar (hoofdman) Bowaliechan passage geweigert, en door deze teffens in beslag genomen waren vijf vaertuigen, die d'Engelschen voorgegeeven hadden met geld belaeden te zijn, dog bij visitatie vol ammunitie bevonden waren, alles breeder bij den brief zelve consteerende.
Dingsdag den 17en. Op den middag ontving men een aparte brief van Kassimbazaar, gedateerd den 14en deser, en een uit Patna van den 5en bevorens. Bij de eerstgem̄ werd onder anderen bedeelt, dat Jeggetseets familie na het houden van het Ponnyfeest naer Mongeer stond te vertrekken. Voorts dat de nesser of zigtgifte, welke zij den Vorst hadden gepraesenteert in een lak goude Ropijen (bereekenende ongevaer 1300000 zilvere Ropijen) bestond, en dat daerentegen de eerekleederen, hoofdverziersels van kostelijke edelgesteente en andere geschenken, die den Nawab hun gegeven hadde, ook wel twee lak silvere Ropijen waerdig waeren.
D'inhoud van het Patnas schrijvens was, dat de Nawab zig zeer misnoegd toonde op de Engelschen, ter zaake zij eenen Amil of Commissaris van zijn Excellentie, die hun in het inzaemelen van salpeter zou hinderlijk geweest zijn, opgepakt en in arrest gehouden hadden, zonder zijne voor-
{==159==} {>>pagina-aanduiding<<}
kennis, niettegenstaende hij te dier tijd te Pattena geweest was; voorts om dat zij hem mede het affront hadden durven aendoen van eene brug en stadspoort naast hunne loge, welke hij voor eenigen tijd had laten afbreeken en met aerde opvullen, weder in de vorige staet te doen stellen, terwijl hij daer voorbij passeerde, zijnde die poort echter bij het aenwesen van den nieuwen Steedehouder weeder geslooten, eene wagt daerbij gelegt, en ordre gegeven om er geen andere Engelsche door te laten passeeren als hunne zieken, nevens den Chirurgijn en de wacht van het hospitael.
Dat gem̄ nieuwe Steedehouder wel wat beweging had gemaakt om de Engelschen bang te maken, maar dat zij er zich in het allerminste niet aen kreunden; voorts dat men vast stelde, dat Mr. Amyatt c.s. geen audientie zou krijgen, maer het zich liet aenzien, dat men van weerskanten bevreest was feitelijkheden te beginnen; en laestelijk dat er noch niets zekers te zeggen viel nopens de afzetting van den laesten Hoofd-Regent: eenelijk giste men, dat de Nawab de voorwaerts, onder den 16en der voorleedene maend, vermelde verandering in de Regeering van Patna hadde gemaakt, om dat zijne Excellentie die stad in het tegenswoordig tijdsgewricht liever aen eenen soldaat als staatsman betrouwde. Hierbij voegen de bediendens noch per postscriptum, dat de Engelschen agterdocht scheenen te krijgen en sterk bezig waren om hunne loge in staet van defensie te stellen.
Woensdag den 18en, donderdag den 19en, vrijdag den 20en, saturdag den 21en, sondag den 22en. De deeser dagen alhier gaende discoursen, over de naar Mongeer op reis zijnde Britten, komen meest hier op uit, dat Mr. Amyatt door den Generael van 's Nawabs Armée, Georgichan, ingehaelt en met groote pracht ten hove zou verscheenen weesen; dat de Vorst hem zijne begeerte afgevraagt hebbende, hij daer op geantwoord hadde, dat hij gekomen

{==160==} {>>pagina-aanduiding<<}
was, om nopens het laast met den Edelen Heer Gouverneur van Sittart gemaekte contract, waerbij de particuliere kooplieden 9 pCto tol opgelegt en zijne Natie de revenuen van Berduan en meer andere voordeel toebrengende plaetsen onttrocken waeren, verandering te verzoeken, also hij sustineerde, dat diergelijke behandeling heel slegt beantwoorde de aen hem, Nawab, wel eer beweezene gunste. Dat zijn Excellentie hem hier op zou hebben gevraagt, waerom hij dan niet met den Heer Gouverneur mede gekomen was, en teffens verklaart, dat hij de tusschen hem en den Heer Gouverneur geteekende conventie reeds aen den Koning gezonden en tans niet meer in zijne magt hadde daar in eenige verandering te maken.
Voorts, dat de inkomsten van Berdewaan en andere districten de Engelsche Compe nooit geschonken, maer eenlijk toegelegt waren tot vergoeding van de ongelden, die zij gedragen hadden in het onderhouden van krijgsvolk, doch dat zulks, nu het al vreede was, geen plaats meer hadde, en gevolgelijk 's lands inkomsten niemand als den Koning toequam.




Junij 1763.

Zondag den 5en. 'S morgens bequam men apart schrijvens uit Pattena, van den 27en po, dienende principael enz.
Voor het overige schrijven de bediendens ook, dat het zig liet aenzien, dat de verschillen tusschen den Nawab en de Engelschen op een vreedzame wijze stonden bemiddelt te worden.
Zondag den 12en. Op de middag vond men bij een nader apart Pattenas briefje van den 1en deeser bedeelt enz. Voorts, dat de verschillen tusschen Nawab en de Engelschen zeedert hun laeste schrijvens, vermeld onder den 5en hujus, geheel van gedaente verandert waren. Dat de Kalkatse Gedeputeerde, Mr. Amyatt c.s., wel met veel staetsie ten Hove ontvangen was, maer dat alle ap-
{==161==} {>>pagina-aanduiding<<}
parentie tot een vreedsame overeenkomst scheen verdweenen te zijn en de een den anderen niets te willen toegeven, terwijl de Vorst zig stipt hield aen het met den Edelen Heer Gouverneur van Sittart gemaekte contract, teffens begeerende, dat men hem als Hoofd-Regent en verbeeldende den Heer van den Lande erkennen en alle gezag omtrent de Regeering varen laten.
Maandag den 13en, dingsdag den 14en, woensdag den 15en. Wierd de bovengem̄ tijding van alle kanten geconfirmeert, ook loopen er gerugten, dat de Engelschen op expres verzoek van voorm. Amyat, een renfort van 100 Europeesen en 200 Tellingas naer Mongeer gedetacheert zouden hebben; dog die zijn zo los, dat er geen staet op te maken is.
Vrijdag den 17en, saturdag den 18en. Hoort men, dat Mahmed Tekkiechan, vermeld onder den 4en deeser, met 3000 man op marsch is om possessie van Ketwa te neemen, mitsgaders, dat de Nawab hem tot encouragement omtrent de voorgenomen expeditie op Berdewaan met een kostelijk eerekleed beschonken had.
Maandag den 20en. Smorgens werd alhier bestelt een brief van Kassembazaar van den 18en dezer enz. Vervolgens quam er ook schrijvens uit Dhakka van den 12en courant, met tijding, dat de expeditie van d'Engelschen naer Mekelie, laest vermeld onder den 16en der jongst verweken maend April, dien uitslag niet gehad hadde, welke zij zig hadden voorgesteld, hebbende niet alleen de Raedjes, door welkers landen zij marcheeren moesten, alles in den brand gestooken, om hun den voorraad aftesnijden, maar de vroeg ingekomen reegentijd hun ook de passage zeer difficiel gemaekt, zulx zij genoodzaekt waren tot het droge saison op de plaetse, daer zij zig bevonden, te cantonneeren; dat zij voorts voor Manilha vijf compleete comps Tellingas geworven en naer Tjetkgaō gezonden hadden, om van daer verder getransporteert te worden. Dat het tans in de stad in rust was, en dat de Naib Souba Jessanet

{==162==} {>>pagina-aanduiding<<}
Chan, niettegenstaende bij het gevangen neemen van den Controlleur Mahmed Aly met de Britten hadde geheult, nu de partij van den Nawab gekoozen hadde. Bij postscriptum van dien brief wierd nog bedeelt, dat de Heer Nawab Kassim Alychan drie duizend man naer Dhakka zou zenden tot bescherming der inwoonders en secureering der revenuen, en voor 't overige, dat voorm̄ Engelschen door inundatie van 't land genoodzaekt geweest was zijn leger op te breeken.
Vrijdag den 24en verstond men, dat den Moorschen Oversten Mahmed Tekkiechan om verscheide vaertuigen van den Houglijschen Fausdaar geschreeven en dat de Britten wederom een versterking van ongevaar duizend man, zo blanken als zwarte, naer boven zouden gezonden hebben.
Zondag den 26en verstond men, dat de te Hougly het gezag waarneemende Substitut van den Naib fausdaer wel twintig vaertuigen naar Ketwa aen den Oversten Mahmed Tekkie Chan gezonden hadde.
Op de middag kreeg men bij een apart Kassembazaers briefje van den 23en courant, tijding, dat er weder twee hoofdruiters van den Nawab, in name Mahmed Amien Chan, en Jaffer Beek, ieder met 1000 ruiters en een andere Overste, genaemt Kisser Ysing, met 1000 berkendaazen (roerschutters) te Morsid Abaad aengekomen waeren, en dat de Armenische Overste, Chodja Aratoen, nog met 1000 Tellingas verwagt wierd, welke vervolgens, zo het zeggen was, met voorm̄ Mahmed Tekkie Chan en corps bezit van Berdewaen stonden te neemen.
Dat de Engelschen te Kassembazaer, uit bedugting van door de Mooren geblocqueert te zullen worden, al hun geschut op de punten van de loge gebragt, putten binnen deselve doen graven, zig van rijkelijk provisie voorzien en alle de haspelaars, op eenige na, welke zij voor Koelys emplooijeerden, afgedankt hadden.
Woensdag den 29en wierd alhier gespargeert, dat de Na-
{==163==} {>>pagina-aanduiding<<}
wab de Engelsche gedeputeerde Mr. Amyatt en de meeste van zijn gevolg, om de onredelijkheid harer praetentie, op Berduwan zou hebben laten arresteeren, en bevel gegeven van hen niet te largeeren, voor dat ze wat handelbaarder zouden worden, met bijvoeging dat de Vorst geresolveert zoude zijn om deese zijne mesures des noods met geweld te doen gelden. Voorts dat de Berdewaanse Resident Johnson gereed stond om naer Kalkatta te retireeren, eer hem sulx somwijlen mogte belet worden; dog het een en ander vereischt als nog confirmatie.
Donderdag den 30en. Even voor de middag wierd men bij een Kassembazaars apart briefje van den 27en deser gesterkt in 't op eergisteren alhier verspreide gerugt nopens 's Nawabs intentie om zig in de possessie van 't landschap Berdewaan te herstellen en mainteneeren, wordende bij dat schrijvens gezegt, dat zijn Excellentie buiten de onder den 26en deser vermelde troupen, zijn Generael, den Armenier Georgi Chan en de Radje van Hasson, den befaemden Kamdaar Chan Meehie, met 4000 ruiters en 4000 Tellingas mede afgezonden had, en dat deselve reets voorbij Cherrewaen gepasseert waeren; item dat de Morsid Abaedse Stedehouder, de heer Said Mahmed Chan, aller wegen order gesteld had tot het aenhouden der kazeds (brieven bestelders) van de Engelschen.
Voor 't overige hoort men hier verhaelen, dat de op den 24en passo naer boven gemarcheerde troupen van de Engelschen te Kalna halte houden, zig mogelijk te zwak vindende om hen verder van honk te waegen; dog men wil, dat ze haest versterkt staen te worden door de nog bij Garhetti verbleevene benden, zo dat de onlusten tusschen hen en den Nawab eerstdaegs tot openbare feitelijkheeden schijnen te zullen uitbarsten, komende al wat leven ontvangen heeft van Hougly en andere plaatsen hier en elders hunne veiligheid zoeken.





{==164==} {>>pagina-aanduiding<<}

Julij 1763.

Vrijdag den 1en. Voorts verstond men, dat de Engelsche Resident te Berdewaan, Johnson, contrarie het aengeteekende onder den 24en der gepasseerde maend, de noodige toestel maekt om den in aftogt zijnde Moorse Veldoverste, Mahmed Tekkie Chan, zoo die hem kome aentetasten, het hoofd te bieden.
'S agtermiddags ontving d'Edele Heer Directeur een apart briefje van het opperhoofd en den secunde te Kassembazaer, van den 28en der jongst afgeweeken maend, dienende tot communicatie, dat Mr. Amyatt c.s., laest vermeld onder den 29en eodem, zig met geweld de weg naer Patna gebaent hadde, en dat bij die gelegentheid twee hondert ruiters van den Nawab zouden gesneuvelt wesen; dog dat men het verlies van der Engelschen zijde niet konde begrooten. Dat hier door gantsch Morsid Abaad in oproer geraekt en men denkelijk voornemens was van de entreprise op Berdewaan voor eerst aftezien.
Maandag den 4en. 'S avonds bequam men wederom apart schrijvens van Kassimbazaer, de dato 2e courant, met tijding, dat de Moorsche Gouverneur van Patna de Engelsche loge ingenomen had. Dat daerbij verscheide Engelschen gesneuvelt waeren en dat te Kassimbazaer ook alles in de wapenen was om de Britsche loge te attaqueeren. Dat de heer van Sittart hier over een brief aen den Vorst geschreeven en verzogt zou hebben om de verschillen in der minne te beslissen. Dat de Vorst er ook op had g'antwoord, maer dat de bediends niet wisten wat.
Dingsdag den 5en. Smorgens vroeg zag men eenige Engelsche troupes te water voorbij deese loge naer boven passeeren, wordende er verhaelt, dat hun geheele krijgsmagt te velde zal trekken op ongevaar tagtig Europeese reconvalescenten en ses hondert Sipahis na, welke te Kalkatta onder den ziekelijken Majoor Charnack in bezetting

{==165==} {>>pagina-aanduiding<<}
zullen blijven, terwijl de rest van het cantonnement te Gerhetty over land voortgemarcheert, en te Taldangha of uit Zigt aengekomen is, zullende, zo de spraak gaat, heden of morgen door den Majoor van 's Konings troupen, de heer Francis Adams, gevolgt en door zijn Edele en Chef gecommandeert worden.
Woensdag den 6en verstond men, dat de Engelsche troupen van Taldangka opgebroken en tot Mirzapoer, 14 à 15 coss of inlandsche mijlen van hier, voortgerukt zijn. Voorts, dat Mr. Amyatt naer beneden gevlugt en met de zijne omtrend Morsid Abaad overvallen en gemassacreert zou wesen.
Dit nieuws werd ook gedeeltelijk geconfirmeert bij een in het vallen van den avond van Kassembazaar ontvangen aparte brief van den 3en hujus, meldende, dat de laest ofte op primo deeze aengeteekende tijding, rakende gedagte Amyatt, onwaar was bevonden, dewijl hij in steede van naar Patna te zijn doorgedrongen, alle bedenkelijke haest gemaekt had om benedenwaerts te komen; dat hij te Sadik Oaag gecampeert geweest, dog bij zijne verdere ondernomen aftogt in 't passeeren van Morsid Abaad door de Mooren overvallen was, welke de meesten van zijn volk in de pan gehakt hadden. Dat er voorts een van de Engelsche Heeren onthalst en het hoofd aen den Nawab gezonden was.
Dat de Engelsche loge alle oogenblikken bezet stond te worden, en dat de heer Seid Mahmed Chan, het opperhoofd, D.E. Vernet had laten waarschouwen, de hekken van ons dorp te sluiten en ter beveiliging van hetzelve vlaggetjes daar op te plaatsen.
Vrijdag den 8en deed 's Comps Waikiel Sjeich Ahmed den Edelen Heer Directeur rapport, dat de thans alhier in het dorp verblijf houdende Hijelijse fausdaar, Sjeich Kamaal, hem gisteren avond laat bij zig ontboden en verhaeld hadde, hoe hij tijding van Kalkatta had bekomen,

{==166==} {>>pagina-aanduiding<<}
dat de Engelschen den in ao 1757 door hun aengestelden, mitsgaders in ao 1760 wederom gedimoveerden en tot nu toe als een staatsgevangen te Kalkatta bewaerden Nawab Mier Mahmed Jaffer Chan ter evengem̄ plaatse als Souba geproclameert en aen Nend Komaar, die voormaels Duan, zoo wel van de Hoeglische Naib Fausdaer Mahmed Faarbeek Chan, als naderhand van den Fausdaer Amierbeek Chan geweest, en mede lange tijd te Kalkatta in hechtenis had gezeeten, het ampt van Konings Duan opgedragen hadden, mitsgaders dat zij zig heden met den eerstgem̄ naer Gerrhetty begeven, en vervolgens possessie van de Hoeglise Fortresse neemen zouden. Dat voorts de aldaer resideerende Naib Fausdaar Agka Aziem, op een bekomene perwane van den Nawab Kassim Aly Chan, in de gepasseerde nanagt van daer geweken was, na dat hij het geschut van 't fort alvorens in een tank of vijver had doen smijten.
Saturdag den 9en. Smorgens vroeg wierd den Edelen Heer Directeur wederom toegebragt een apart briefje van Kassembazaar sub dato 5en deser, vervattende communicatie, dat de Engelschen op evengen̄ datum hunne loge verlaten en zig in ons dorp geretireert hadden.
Dat het Opperhoofd, D.E. Vernet, verscheide instantien van die vrienden, als strijdende met de door ons g'observeert wordende neutraliteyt, van de hand geweesen, dog dezelve nogtans beloofd had, al zijn crediet ter hunner beveiliging in 't werk te zullen stellen etc., en eindelijk, dat de Engelsche Loge door de Mooren omcingelt was en apparent op het afgaen van dit schrijvens geplondert stond te worden.
Voorts verstond men, dat een Engelsche Captn, Grand genaamd, met 60 ruiters 50 Europeesen en 60 zwarte soldaeten te Hoegli was aengekomen, en den Koetwal (officier), die in 't fort de wagt hield, gelast hadde de inwoonderen bij trommelslag te verzeekeren, dat zij voor

{==167==} {>>pagina-aanduiding<<}
geen geweld of overlast te vreezen hadden. Voorts dat het doway (of addres om justitie) op naem van de Koning en den Nawab Jaffer Alie Chan mede gepubliceert was geworden.
'S agtermiddags wierden den Edelen Heere Directeur toegebragt de volgende brieven, als:
Een van den Edelen Heer Engelsche Gouverneur Henry van Sittart en den Raed te Kalkatta.
Een van eerstgem̄ zijn Edele apart, beide op gisteren gedagteekend.
Een aparte van Kassembazaer van den 6en deser en
Twee van Pattena, gedateerd 25 en 27 der voorleedene maend, zijnde de missive der Engelschen verzeld van eene declaratie, die nevens de translaten der brieven alhier worden g'insereert.

Aen den Edelen Heer Louis Taillefert, Directeur &a, nevens den Raed te Hougly. Edele Heer en Heeren.

Wij moeten UEdelens bij deesen bedeelen, dat eenige verschillen tussen ons en den Nawab geresen zijnde, hij een oorlog tegens ons begonnen heeft, met het bedrijven van de trouwlooste en openbaarste daden van vijandelijkheid tegens de Engelsche Natie en het Intrest van de vereenigde Engelsche Oost Indische Compagnie. Wij zijn derhalven voor haar belang tot de noodzakelijkheid gebragt om den oorlog tegens hem te verklaren, welke wij voorgenomen hebben met alle kragt voort te zetten, tot dat wij Kassim Aly Chan afgezet en den Nawab Mier Jaffer weder in de regeering zullen herstelt hebben, waerom wij van UEdelens, mijn Heeren, verzoeken de aenhangeren of onderhorige van Kassim Ali Chan in geenen deele te ondersteunen of beschermen.
Inleggende bekomen UEdelens een afschrift van de af-
{==168==} {>>pagina-aanduiding<<}
kondiging, welke wij bij dese gelegentheid hebben gemeen gemaakt, en dewijl door het voeren van een oorlog het Land noodsakeijk in verwarring gebragt en den koophandel aen verscheide gevaren blootgesteld werd, gelieven UEdelens zulke maetregelen te neemen als deselve het bequaamste zullen oordeelen, ter beveiling der effecten van uwe Principalen, ter uitvoering van dewelke wij gereed zullen zijn UEdelens alle hulp te verschaffen, welk in ons vermogen is, op zulk een wijze als UEdelens ons mogten aenwijsen.
Wij zijn (onderstond) Edele Heer en Heeren (lager) UWEdelens zeer gehoorsaeme en oetmoedige dienaeren (was get.) Henry van Sittart, Thos Adams, John Carnac, J. Baston, Wm Billers, John Cartier, ........, Randh. Mariotten, H. Wats (ter zijde) Fort William den 7en Julij ao 1763.

Edele Heer.

Bij de Comps brieven, desen versellende, word UEdele verwittigd van den oorlog, die met den Nawab is uitgeborsten. Er word verhaeld, dat het volk van Kassim Ali Chan, die uit Hoegli geweken zijn, binnen de grendsen van Chinsura schuilplaats genomen hebben, van waar zij in kleine partijen uittrekken en roverijen op de wegen plegen, vuurende op d'Officieren en andere, die van onse armee heen en weder komen. Ik verzoeke, mijn Heer, dat UEdele na de waerheid van deeze klagten gelieve onderzoek te doen en diergelijke wanorder voorkoomen. Ik ben met veel agting (onderstond) Edele Heer (lager) Uw Edeles zeer gehoorzame en nederige dienaar (was get.) Henry van Sittart (lager voor de translaat getekend) Gregorius Herklots.

Publicatie.

De Nawab Mier Mhamet Kassim Chan ondernomen en

{==169==} {>>pagina-aanduiding<<}
werkelijk aengevangen hebbende daden van vijandlijkheid tegens de Engelsche Natie en het belang van de vereenigde Engelsche Oost-Indische Compagnie, zijn wij voor dies interest tot de noodzakelijkheid gebragt den oorlog tegens hem te verklaren, en hebben besloten de Nawab Mier Mahmet Jaffer Chan Bahadur weder in de regeering te stellen. Wij roepen hem tans uit en erkennen hem als Soeba (Onderkoning) der Provintien van Bengale, Behaar en Orica, en also gem̄ Kassim Ali Chan ook vijandelijkheeden en onderdrukkingen heeft gepleegd tegens verscheide voorname kooplieden deeser Landen tot hare geheele ruine, zo begeeren wij van een iegelijk onder ons gebied gehorende en nodigen ook alle amptenaeren en woonderen des lands, zig te begeven onder de baniere van den Nawab Mier Mhameth Jaffer Chan Bhadur, ten einde hem te helpen den toeleg van gem̄ Kassim Ali Chan te verijdelen en zigzelve vastelijk in de soubadarije te herstellen. (Onderstond) Gegeven in onse vergadering in 't fort William den 7en dag van Julij 1763, onder onse handteekening en zegel van voormde vereenigde Oost-Ind. Compe. (getekent) H. van Sittart en den geheelen Raed. (lager) Accordeert (was getekent) J. Rahum, Secretaris. (ter zijde) L.S. (onderstond) voor het translaat (geteekend) Gregorius Herklots.

Bij de Kassimbazaersche brief vond men een ampel detail wegens het beloop der zaeken tusschen de Engelschen en Mooren ginter, hier op uitkomende, dat het Opperhoofd Vernet, om te toonen, dat er tusschen de Britten en ons geen conniventie plaats had, een lijst van alle de vlugtelingen aen den Morsid Abaadsche Steedehouder, den heer Seid Mahmed Chan, door den Wakkiel gezonden en teffens een arzie aen denzelven gepraesenteert hadde, onder anderen inhoudende verzoek, dat dezelven in onze loge mogten gelaeten worden.

{==170==} {>>pagina-aanduiding<<}

Dat gemeldte Steedehouder zijn E. intusschen had laten weeten, zorg te dragen, dat de binnen ons dorp geretireerde Engelschen niet ontsnapten, en dat de Wakkiel kort daeraen terug was gekomen met eene betuiging, dat Seid Mahmet Chan over het gedrag van het Opperhoofd zeer voldaen en van voorneemen was denzelve mondeling over de zaek te komen spreeken.
Dat hij ook werkelijk op weg geweest, dog van zijn voorneemen door eenige politiquen gedetourneert en vervolgens, als reeds voor de Loge genadert zijnde, door het Opperhoofd zelf bezogt was geworden.
Dat zijn E. door hem met de grootste politesse gerecipeerd zijnde, ten eersten zijne instantien voor de Britten verdubbeld, dog ten antwoord gekreegen hadde, dat die vrienden zijne voorspraak niet waerdig waeren, nogtans, dat hij hen uit hoofde van de tusschen zijn E. en hem, Opperhoofd, standhoudende vriendschap het leven zou schenken, en zorg dragen dat zij niet mishandelt wierden, maer dat hij niet permitteeren konde, dat z'in ons dorp bleeven, begeerende volstrektelijk dat z' aen hem overgegeven wierden.
Dat zijn E. als toen ziende, dat er niets op was, zijn afscheid genomen, en de Britten zulks aengekondigt hebbende, dese zig hun lot onderworpen, dog egter nog wat getardeert hadden, om, of de Wakkiel, die zijn E. bij Seid Mahmed Chan gelaten had door spendatien iets ten hunne faveure uitwerken mogte. Dog dat wel verre daer van daen geduurende dese entrefaite de Jammadaar Mahmed Tekkie Chan met een troup volk in ons dorp was gekomen en een gedeelte van de ruiters zelfs doorgedrongen tot binnen 's Opperhoofds tuinhuis, even buiten de loge staende, waeruit zij d'Engelschen met geweld gehaeld op elifanten gezet en weggevoerd hadden.
Dat deese partij ook allerley moetwil binnen ons dorp gepleegt, veele huisen en boutiquen (winkels) geplondert,

{==171==} {>>pagina-aanduiding<<}
dog de Loge ongemolesteert gelaten hadden, mits de daervoor geplaatste sauvegarde van Said Mahmed Chan.
En eindelijk, dat veelm̄ E. Vernet zig over deese baldadigheid aen Said Mahmet Chan g'addresseerd, en op aenraeding van hem ook een Arzie aen den Nawab Kassim Ali Chan vervaerdigt hadde, in zodanige termen als te zien is bij de translaten van die papieren, welke nevens het hier voorwaerts vermelde arresdaast, volgens het gebruik alhier g'insereert worden.

Translaat copia Persiaanse arsie geschreeven door het Kassembazaers Opperhoofd den E. George Louis Vernet, aen den Heer Said Mhamet Chan, sub dato 5en en ontfangen alhier den 9en Julij 1763.

Wijd beroemde Nawab.
Nademaal de gunst en genegentheid van U Excellentie ten mijnen opzigte (zoo als dat wereldkundig is) meer en meer toeneemt, hebben zig 13 Engelschen, die tot Cassimbazaar bescheiden en van daer uit vreese voor hun leven gevlugt zijn, bij mij ter erlanging van protexie te Kalkapaer laten vinden, zijnde een lijst van hunne namen onder mijn zegel aen 's Comps Wakkiel Assanend inhandigd, om U Excellentie gepresenteert te werden; dan dewijl zijlieden niet, gelijk de Kalkatse Engelsen, schuldig, maer eenlijk uit vreeze voor hun leeven gevlugt zijn, zoude mij, indien het U Exellentie gratieuslijk behaagde, haar hetzelve te schenken, een singuliere en overgroote weldaad geschieden, terwijl ik voor hunne absentie van hier ben instaende. (Onderstond) Getranslateerd door (was geteekend) Ms. Koning.


{==172==} {>>pagina-aanduiding<<}

Translaat copia Persiaense arresdaast geschreeven door den E. Vernet aen den Nawab Mier Mhamet Kasim Chan en ontfangen alhier in dato als vooren.

Op den 6en Julij, 's morgens ten half negen uuren, 13 Engelschen uit hunne logie te Kassimbazaar in soldaten monteeringen gevlugt, en bij mij tot Kalkapaer gekomen zijnde, heb ik, daarover zeer aengedaen, te zelver tijd een lijst van hunne namen onder mijn zegel nevens een arresdaast aen den Heer Nawab Seijed Mahmet Chan te Tarekpaer met mijn Wakkiel afgevaerdigt, waerover zijn Edele zeer verheugd werdende, de goedheid hadde mij niet alleen gerust te doen stellen en eenig volk tot bewaring mijner Colonie te commandeeren, maar ook te laten weeten, dat hij zelfs komen zoude, zo als dien Heer, een uur daarna niet verre van onze loge verschijnende, ik d' eer had deselve te gaen inhalen en complimenteeren, wanneer zijn Ede gelaste de voorsc. Engelsen aen zijn volk over te geven en vervolgens terug vertrok. Dog kort daerop kwamen eenige benden van den Heer Mhameth Tekki Chan eensklaps binnen ons territoir, alwaer er veele menschen van de hier omstreeks leggende plaatsen, tot bescherming van hunne personen, familie en goederen, waren komen vlugten en zig de onderhoorigen van de Compe mede gesamentlijk ophouden, dezelve alle met slaan en binden deerlijk mishandelende, en dus hun eer en respect niet alleen ten eenemaal benemende, maer ook een aenzienlijke somma gelds aen contanten en goederen van die luiden plunderende, waerenboven de voorsc. troupen hunne paarden in mijn huis voeder gaven, zoo dat eenlijk 's Comps logie van overlast bevrijd gelaten wierd door de gunst en hulpe van gede Heer Seied Mahmed Chan: anderzints zoude deselve mede zijn geplundert geworden. Dan dewijl de bediendens en onderhorigen van de Compe onder de regee-
{==173==} {>>pagina-aanduiding<<}
ring der voorige soubas noit diergelijke eerschendende behandelingen zijn aengedaen, heb ik mij verpligt g'oordeelt U Excellentie daervan kennisse te geven en desselfs goedvinden afte wagten. (Onderstand)
Getranslateerd door. (Was getekent) Ms. Koning.

Translaat copia Persiaense arzie, geschreeven door den E. Vernet aan den heer Seyed Mhamet Chan sub dato 6e en ontfangen alhier den 9en Julij 1763.

Goedgunstige Heer Nawab!
De omstandigheden rakende het plunderen mijner Colonie aen U Excellentie gocommuniceert, en dezelve van de wijze, op dewelke zulks geschied is, ooggetuigen geweest zijnde, zal ik U Excellentie naderhand toezenden een memorie der geroofde goederen en contanten, zo van mijne onderhoorigen als andere lieden, welke zig uit vreeze voor het krijgsvolk tot bescherming van hare persoonen en familie alhier zijn komen ophouden, en laate U Excellentie thans hier nevens aenbieden een arresdaast tot bekentmaking dezer zaak aen den Heer Nawab Mier Mhameth Kasim Chan, met oetmoedig verzoek, dat hetzelve aan zijn Excellentie mag voortgezonden en daerop antwoord besolliciteerd worden. (Onderstond) Getranslateerd door (was getekent) Ms. Koning.
Wordende laestelijk bij postscriptum van den brief ook nog bedeelt, dat de Engelsche loge 's daegs te voren geheel leedig was geplondert.
Het Pattenas schrijven van den 25en Junij behelst, dat de Engelschen tusschen den 24en en 25en 's nagts alle hunne troupen in stilte voor de stad bijeen gerukt, en dezelve daerop 's ogtens ten vier uuren met het canon van hunne loge, g'attaqueerd hadden, terwijl de Europeese militie en de Tellingas de poorten hadden overrompelt en

{==174==} {>>pagina-aanduiding<<}
naar binnen gemarcheert waeren, dringende door verscheide straten tot in het fort, uit het welke zij den Stedehouder verjaegt en zig dus binnen twee uuren tijds meester van gansch Pattena gemaekt hadden, zonder, zo men zeide, meer als vier officieren en eenige gemeenen verloren te hebben.
En laestelijk, dat onze loge zonder aenstoot was gebleeven, eenlijk had men eenige schade aen de gebouwen gehad door de vervloogen kogels, die bij meenigte binnen deselve gevallen waren.
Dus luid de eerste Pattenase brief; maer bij den anderen, namelijk van den 27en passo, ziet men het blaadje t'eene maal omgekeerd, en dat de Britten niet langer als tot even voor den middag van den dag der verovering het genot van hun geluk gehad hadden, zijnde de Tellingas, zo als men de bediends verzekert hadde, met permissie van d'Europeesche officieren aen het plunderen geslaegen en de gemeene Europeeschen meede hier en daer verstrooit geweest en dus alles in de uiterste confusie geraekt.
De vlugtende Stedehouder, intusschen dat de Engelschen hun haat met plunderen enz. als gezegt, ophaelden, bij Jaffer Chans tuin een secours van Mongeer ontmoet, ende had zig daermede weder naer de stad begeven, en op berigt van de zorgeloosheid der Engelschen was hij met den zabel in de vuist daer op ingevallen, houwende alles ter neder wat hem voorkwam; dog de weder bijeen verzamelde Engelschen, welke van een getal van twee duisend op zijn best nog drie hondert uit maekten, hadden zig in hunne loge geretireert, mitsgaders dien nademiddag de daerop gevolgde nagt en 's anderen daegs voor het afgaen van deesen brief hunne vijanden tegenstand geboden; zo dat het vuur van weerskanten onophoudelijk was geweest, terwijl de rest van de Britten, die van de in de loge gewekene afgedwaelt waeren, bij vlugtende partijen hier en daer op de zandplaten en aen de overzijde der rivier omzworven.

{==175==} {>>pagina-aanduiding<<}

Voorts had men omtrent middernagt van verscheiden zout en arreek maguazijnen en de omstreeks de Engelsche loge staende stallingen de vlam zien opgaen, en kort daerne aen de benedenkant van de stad en het fort heevig hooren schieten.
Vervolgens 's morgens ofte op den datum van deze brief, vernomen, dat de Britten hunne loge hadden verlaten en denkelijk naer beneden gevlugt waeren, bij de voorse. brief breeder en omstandiger bleikende.
Hierop vergaderde immediaat de Achtbare Raed van Politie, neemende, in deezen neteligen toestand van zaeken, zodanige mesures als de secreete Resolutie van heeden komt aen te toonen.
Zondag den 10en. 'S voormiddags wierd het antwoord op alle de voorsz. ontvangene brieven afgevaerdigt, in zodanige termen als bij het afgaande briefboek te zien is, wordende de rescriptie aen den Edelen Heer van Sittart ter speculatie g'insereert.
Edele Heer.
Gisteren nademiddag ontfing ik uwe g'eerde van den 8en deser, waerop ten eersten de strikste ondersoekingen heb laten doen, in opsigt der berigten door U Edele ontfangen, dat eenig volk, in onse volkplanting geweeken, waardoor in kleine partijen zouden uittrekken en vijandelijkheden en roverijen op de wegen plegen, dog heb niet kunnen ontdekken dat er een woord waer van is, 't geen te minder kan geloven om dat eenige dagen geleden de strengste beveelen heb gegeeven aen de wagten bij onze hekken, om niemand met schietgeweer te laten in of uitgaan, zonder mijne uitdrukkelijke toestemming. Dog also het getal van onse sepays niet genoeg is om versekert te zijn, dat zulke zaken niet zonder hunne kennis zouden gebeuren, zal ik deselve met nog eenige, indien te krij-
{==176==} {>>pagina-aanduiding<<}
gen zijn, vermeerderen, en intusschen d'ingeslootene waarschouwing laten afkondigen, welke ik hoop, dat toereikende zal wesen ter voorkoming dat zulke klagten in 't vervolg eenige ingang vinden. Ik ben met een waer regard (onderstond) Edele Heer (lager) UwWelEdele zeer gehoorzame en nederige dienaer (was getekent) Louis Taillefert. (ter zijde) Chinsura den 10en Julij ao 1763. (daer onder) voor d'overzetting (get.) Gregorius Herklots.
Maandag den 11en heeft men niets anders vernomen als dat Capitn Grand met zijne manschappen het Moorsche fort verlaten en 't opzigt over 't zelve aen eenige pions gedemandeert hadde. Voorts dat de op den 5en en 6en deser uitgetrokkene troupes te Mirzapoer als nog halte houden.
Dingsdag den 12en enz. Op de middag passeerde de door de Engelschen weder opgeworpene Nawab Jaffer Aly Chan te water voorbij deese loge naer Hoegli, wiens Duan Nendkoemaes met een Sjobdaen (stokkendrager) zijn aenkomst aldaer aen den Edelen Heer Directeur bekend liet maken, met waerschouwing dat zijn Edele wel zou doen, 's Comps Hofganger te zenden om den Soeba te complimenteeren. Dog hem wierd op ordre van zijn Edele ten antwoord gegeven, dat d'Edele Heer Directeur wat laat zijn namiddags rust zijnde gaen neemen, waerschijnelijk niet voor den donker bij der hand zou wesen, wanneer men hem de boodschap doen zou, gem̄ Nend Koemaer, zoo 't schijnd, wel merkende hoe de vork in de steel stak, sond niet nader, en op
Woensdag den 13en begaf Jaffer Ali Chan zig verder naer boven met een guarde van omtrend twee hondert Tellingas.
Vervolgens bequam de Edele Heer Directeur van Patna een omstandig relaes van de aldaer voorgevallen actie tusschen de Engelschen en de Mooren, met de gevolgen van dien, hetwelk ter ordre van zijn Edele alhier g'insereerd word, luidende aldus:

{==177==} {>>pagina-aanduiding<<}

Vrijdag den 24en Junij was er tusschen den Inlander en d'Engelschen nog niets voorgevallen, maer snagts tusschen den 24en en 25en Junij, of omtrend twee uuren in den nagt, hadden de Engelsche hunne troepen, die te Banquibasaer en in de fransche logie (leggende d'eerste plaetse een uur van de stad en de laeste digte boven d'Engelsche logie) gecampeert stonden, in stilte doen opbreeken, en ten half vier uuren quamen dezelve onverwagt voor twee poorten, ten weste deeser stad, daer d'Engelsche logie gelegen is; ze braeken dezelve, overrompelden de wagt en maekten zig dus binnen een half uur meester van een vrijen ingang op twee plaatsen van de stad Patna.
Al het canon van de Engelsche logie had ondertusschen met hun aenmarsch hevig op de stad begonnen te spelen; twee groote stukken, die op de stads punt regt op de Engelsche logie gesteld waren, wierden eindelijk ook g'emploijeert, maer zulks duurde weinig minuten, wanneer hen het Engelsche geschut deed swijgen en dier bevelhebbers van wegens de Regeering zogten een goed heenkomen. De Engelschen met omtrend 150 Europeesen en 1600 tellingas, behalven de Officieren, dan binnen de stad getreeden en zig in twee partijen verdeelt hebbende, avanceerden onder een geduurig vuur uit het kleen geweer, de eene partij langs de groote Bazaar en de tweede langs de muur binnen de stad; ze vonden geen tegenstand: alles, hoe ongelijk groter in getalle de stedelingen ook waren, zogt om het zeerste d'eerste te weesen om op het platte en vrije land de tijdingen te brengen, dat er vijanden in de stad waren. Dus de Engelsche de stad doorgetrokken en het Moorse casteel genadert zijnde, braken zij almede ten eersten de poort en marcheerden binnen. Den Stedehouder en zijne eerste krijgers, die zig daerin opgesloten hadden, namen daerop mede de vlugt, gingen eene agterpoort uit en sloegen den weg in na Mongeer.
De Engelschen zig dus ten zelven dage te negen uuren

{==178==} {>>pagina-aanduiding<<}
's morgens volkomen heer en meester ziende van de gantsche stad Patna, des casteel en andere vestings werken en van al het swaar geschut, dat in het casteel en op de stads wallen stond, deed het hoofd hunner militie de helfte van zijn volk weder na de Engelsche logie buiten de stad vertrekken, en (zo men zegt) geeft hij kort daerna aen d'overige ordre om te plunderen. Ten eerste sloeg een ieder handen aen 't werk om een rijkdom optedoen, dat door veele ook behaald geworden is. De van te vooren wel gestelde ordres onder de Engelsche krijgers, die zig nog in de stad bevonden, was dus omverre gesmeeten, de troepen in alle straten, Europeese en Tellingas onder malkanderen, naer yders goedvinden verdeelt, gingen yder tot omtrent elf uuren zijnen gang, wanneer de Engelsche, mogelijk hun mislag in deesen opzigte bemerkende, het plunderen weder lieten verbieden, en zig moeite gaven de overal in de stad verstrooide militairen weder bijeen te brengen; dog dit laeste vond veel swarigheid, omdat niemand luisteren wilde, zijnen gang bleef gaen.
Den gevlugten Stedehouder met omtrend 200 ruiters Jaffer Chans tuin gepasseert en digte bij Tettua gekomen zijnde, ontmoete daer een Armeender, gent Markat, die van den Vorst ter assistentie van Patna gezonden was met 10000 ruiters, 200 tellingas en tien stukken canon. Gem̄ Armeender, van den steedehouder vernomen hebbende wat er te Patna omgegaen was, en teffens van de Harkarras berigten ontvangende, dat de helfte der Engelsche troupen weder de stad verlaten en naar hun logie gekeert, mitsgaders dat d'overige, overal verstrooit, bezig waren te plunderen, wierde de resolutie genomen weder Patnawaerts te keeren, om het verlorene te herwinnen. Strax wierde zulx volbragt, en omtrend twee uuren 's agtermiddags voor de poorten van Patna komende, dezelve open en geen enkelde man van d'Engelsche daer vindende, drongen ze in aller haast met de zabel in de vuist binnen, kapte alles

{==179==} {>>pagina-aanduiding<<}
neder, Europeese en Tellingas, wat hen maer in het oog quam; ten drie uuren was de stad weder ten eenemael in handen der inlanders gevallen, daer was geen levende ziel der Engelsche meer binnen te vinden, en de dooden lagen overal verstrooit. Hier op attaqueerden de Mooren aenstonds van de stads wallen de Engelsche logie, daer de laeste toen zig tesamen in begeven hadde, en de Engelschen vuurden met canon en klein geweer andermael op eene stad, waervan ze eenige uuren bevorens volkomen heer en meester geweest waren.
'T volgende van deesen dag, de nagt en den 26en Junij tot 's nagts daeraen te twaalf uuren, heeft men over ende weder heevig geschooten. De Mooren bleeven gedurende die tijd in de stad en d'Engelsche in hun logie: niemand schijnt een uitval te willen wagen.
Even over twaalf uuren snagts tusschen den 26en en 27en Junij zag men een groot vuur buiten de stad, omtrend de Engelsche logie op komen, en kort daerna hoorde het schieten uit d'Engelsche logie op, want na dat ze al hun groote galas, die rondom hun logie stonden en opgepropt van zout, arreek en granen waaren, zelfs in de brand gestooken hadden, hebben d'Engelschen gezamentlijk hun loge verlaten en de vlugt over een zandplaat naar hunne vaertuigen, die niet verre daer van daen lagen, genomen. Men zegt, dat zij bij hun retraite aen de gemeene Europeesen en Tellingas, dienaers enz. vrijgelaaten hebben met haer te gaen, of hun zekerheid te zoeken, daer een yder het best oordeelde; dat eenige hen gevolgt en eenige terug gebleeven hebben, en teffens dat ze niets mede genomen hebben als twee kleine kanon, snaphanen en verdere ammunitie nevens eenigen dranken en contante, werdende het getal der gevlugte of tesamen gebleevene op 600 persoonen geschat.
In de nagt tusschen den 25en en 26en Junij waren bereeds 80 Europeesen in stilte uit de Engelsche loge weg-
{==180==} {>>pagina-aanduiding<<}
gegaen, die sdaags daeraen bij partijen op de zandplaten gezien, gedeeltelijk door de Jimidaars gevat, gebonden, deerlijk geslagen en vastgezet zijn. Ten zelve dage dat de stad veroverd, weder verloren en in hun logie opgeslooten waren, hebben veele Jimidaers rondom Patna ten eerste alles, menschen en vaartuigen, meenende van d'Engelsche te weesen, aengehouden en niet willen laten passeeren.
Sdags of smorgens na dat de Engelsche de vlugt genomen hadden, heeft den Steedehouder alle de arreek, 'tzout en de granen, welke onder de afgebrande galas te vinden waren, aen de armoed permissie gegeven weg te sleepen, met expres bevel dat geene luiden van vermogen enz. iets daervan zig eigenen zouden. Teffens heeft dien bestierder uitdruckelijk aen de daerbij gestelde wagten gelast, dat niemand op wagens, met vaertuigen en zelfs niet in zacken iets daervan daan dragen zoude, maer dat dier eigening door een yder moeste geschieden in mandjes, eenlijk om aen de geringe luiden tijd te geven om zig daervan te kunnen bevoordeelen. Men heeft dus op den 27en en 28en Julij millionen van nooddruftige menschen, mannen, vrouwen en kinderen zien zig haasten om zoo veel mogelijk was een voorraad daervan te huis te brengen. 'T geene d'Engelsche rondom de loge aan graenen, arreek en zout bij dit geval agter laten hebben en dat bereets prijs gegeven is, werd op viermael honderd duizend maon getaxeerd en 't geheele verlies, dat de Britten voor tegenswoordig te beurt valt, steld men vier en twintig Lak aen ropijen te belopen, daer voor het grootste gedeelte de hier bescheidene dienaeren in participeeren, en voor de rest verscheide Heeren in Bengale en Dhecca.
Den 27en Junij, 's morgens vroeg, naer het vertrek der Engelschen, zijn mede alle kleinigheeden, die in de loge voor de hand gestaen hebben, voor niet verkogt; dog wanneer 't voorm̄ Armeens hoofd te zeeven uuren bezit van de logie nam, heeft hij aenstonds de daerin staende

{==181==} {>>pagina-aanduiding<<}
pakhuizen, waer in zig een hope lakenen, fluweelen, koper enz. bevind, verzegeld, zijnde dus aen alle de opgeslotene goederen de hand nog niet gelegd, en men is ordre van den vorst verwagtende, hoe daermede, en insgelijks met de Engelsche logie, nevens de residentien te Sioppra, Singia en Mauw gehandelt werden zal; d'in de Engelsche loge gevondene canons, een groot gedeelte snaphanen en amunitie zijn ondertusschen reeds naar de Moorse logie in de stad gebragt.
Den 28en Junij bragt men tegens den avond drie Engelsche Europeesen en zeven Tellingas gebonden te Patna; strax wierd er toestel gemaekt om deese tien perzoonen op te hangen aen een boom, digt voor de Engelsche loge staende; men maakte een begin met de gemeldte drie Europianen, en wanneer men bezig was met de Tellingas en een daer van mede bereeds gehangen was, quam 't hoofd der Armeenders, die in d'Engelsche loge legd, en gaf ordre niemand meer te doden tot nader bevel, stellende zig zeer te onvreede over dat men buiten zijn weeten deese Justitie had g'oeffend; hij heeft daerop aenstonds een zijner Officieren bij de Stedehouder gezonden, denzelven laeten aenzeggen van geen een persoon die gevat mogte werden, meer ter dood te brengen, waerop den Steedehouder ook overal aenstonds aen de buiten Regenten een andere ordre gezonden en gelast heeft, alle Engelse die gevat mogten werden, met kost te voorzien en gebonden herwaerds te brengen; ondertusschen hebben de gemelde drie perzoonen, die men niet weet wie te zijn, dit noodlot moeten ondergaen.
Men verneemd mede, dat de gevlugte Engelsche, ten minste een gedeelte daervan, omstreeks Sjoppra gisteren avond gezien zijn en dat ze voornemens zouden zijn zig in het land van Soujadauwla te begeeven, zoo ze het berijken kunnen, daer aen getwijfeld word, door de veelheid der wagten die overal uitgezonden en op hen gesteld zijn.

{==182==} {>>pagina-aanduiding<<}

Zondag den 17en. Gedurende eenige dagen zijn er verscheide differente omstandigheden verhaelt, rakende de verrigtingen der oorlogende partijen. Men zegt onder anderen, dat de Engelschen zig deerlijk in het nauw bevinden, mits de baloorigheid en desertie van hun volk. Dat zij het in zommige hier en daar voorgevallene schermutzelingen meerendeels te quaad zouden hebben gekreegen en dus den moed eenigsints laten zakken, waerop weinig staat te maken is; dog dat is zeker, dat zij den berugten Armenier, Chodja Petroes, broeder van 's Nawabs Generael, Georgi Chan, meede naer boven gevoert en gedwongen hebben te beloven van zijn uiterste best te doen tot bemiddeling van de ontstaene geschillen, hoewel andere zeggen, dat de Engelschen zig reets de zege beloven, mits het arrivement van drie Europische scheepen ter kuste Kormandel, welke drie honderd Europeese militairen mede gebragt hebben, waervan reeds hondert met een ander comps of particulier schip op Kalkatta zouden g'arriveerd zijn, terwijl men van een derde kant hoort, dat de intusschen van Mirzapoer voortgerukte troupes te Ketwa met den Jemmadaar Sjeich Heibet Ulla slaags geweest en denzelven op de vlugt gedreven zouden hebben, en meer andere dingen, welke voor het grootste gedeelte confirmatie vereischen.
Maandag den 18en. Voor de middag is de Heere Radja Dollobram Bhadur, welke tot nu toe meede een staatsgevangen te Kalkatta geweest is, dog nu tot Naibsoeba of 's Nawabs steedehouder sou gedoodverwt zijn, voorbij deese loge naer Hoegli gepasseert.
Kort na zijn komst aldaer zond hij aen den Edele Heer Directeur de navolgende missive.


{==183==} {>>pagina-aanduiding<<}

Translaat Persiaensche missive, geschreeven door den Heer Maharagia Dollobram Bhadur aen den WelEdele Gestrenge Heer Louis Taillefert, Raad Extraordinair van India en Directeur der Bengaelsche Directie en ontfangen alhier den 18en Julij 1763.

G'agte Vriend, luyster van goede hoedaenigheeden en voorwerp van edelmoedigheid, God beware UwEd.
Door Godes bijstand is zijn Excellentie (Mier Mhameth Jafer Chan) vooraf na Moxud Abaad vertrokken, zo als UwEd. bekent zij, en ik, die om noodzakelijke afaires mij dus lange tot Kalkatta heb opgehouden en door Gods zegen den 16en Julij ter plaatse Bhedderieser ben g'arriveert, sta den daeraen volgende dag te Houghy te verschijnen, weshalven UwEd. met de pen van vriendschap werd aengeschreeven, desselfs Wackiel derwaerds te zenden, opdat hij, aldaar komende, mij de aengenaeme tijding van Uw Ede welstand bedeelen en daardoor verheugen, mitsgaders teffens eenige zaken, die hem zullen gezegt werden, aen UwEds rapporteeren mag. (Onderstond) Getranslateerd door (geteekent) Ms. Koning.
Dingsdag den 19en verstond men bij een particuliere brief van een Officier uit het Engelsche leger, op eergisteren avond gedagtekend, dat hetzelve te Agerdieb gecampeerd lag, zonder dat er nog slag was gelevert, maar dat het grootste gedeelte van de Moorse armee te Ketwa gelegert was, daer zij hun geschut hadden en werwaerts de andere benden, die te Plassia lagen, stonden op te breeken, om zo het zeggen was, heden slag te leveren. Dog andere berigten dicteeren, dat d'Engelsche voorhoede, den 15en deeser met eenige gedetacheerde benden der Mooren handgemeen geraakt zijnde, deese laeste, na dapper gevochten te hebben, genoodzaekt waeren met verlies van

{==184==} {>>pagina-aanduiding<<}
omtrent elf hondert man, zo dode als gequeste, de wijk te neemen, terwijl van d'Engelsche maer een engelsche Officier, Robbinson genaemd, en nog geen 100 inlandsche krijgsknegten zouden gebleeven zijn; welk, zoo 't schijnt, door den schrijver van de voorschr. particuliere brief slegts als een schermutseling of actie van weinig belang word aengemerkt.
Woensdag den 20en. Tegen den avond ontffing men bij een aparte Kassimbazaarsche brief van den 17en deser nopens het voorgevallene met de Engelschen en hunne partijen, vermeld onder den 6en deeser, de volgende omstandigheeden.
Dat Mr. Amyatt in der daad zig met geweld de weg naer Pattena had zoeken te baenen, dog door eenige Moorse troupes agterhaald en gevangen te Mongeer opgebragt was. Dat hij nevens de Heeren Hay en Gulston, die het niet hadden kunnen ontsnappen, door den Vorst met de uitterste beleefdheid bejegent, en vervolgens een vrijgeleide herwaerds gegeven was, dog dat zijn Excellentie, naderhand tijding bekomen hebbende, wegens het voorgevallene te Pattena, vermeld onder den 4en, 9en en 13en courant, immediaet bevel gegeven hadde, hem, Amyatt, en de zijne te arresteren, en de Engelsche loge te Kassembazaar te laeten inneemen. Dat daarop alle de successive herwaerds bedeelde wederwaardigheden gevolgt waeren, hebbende hem, Amyatt, en drie andere van het gesantschap deze onderneeming het leven gekost, gelijk ook een hoop van zijn volk, alzo er maer weinige van te regt gekomen en te Mongeer opgebragt waeren. Dat de van Kassembazaar vervoerde Engelschen, welke nevens de rest van Amyatts gevolge te Mongeer in ligte ijzers geklonken waren, bestonden in de navolgende perzoonen:
De Heer Chambers, Tweede.
De Heer Lion, Derde.
De Heer Oakes, Vierde.


{==185==} {>>pagina-aanduiding<<}


De Heer Harling, Doctor.
De Heer Rouwnd, Assistent.
De Heer Ham, Chirurgijn.
De Heer Crook, Assistent.
De Heer Massell, .......
De Heer Laek, Commissaris der vivres.
De Heer Steward, Vendrig.
De Heer Harney, Vrijman.
De Heer Spenars, .......

Dat het Kassembazaars guarnisoen bestaen hadde uit een Europeesche Sergeant en veertig Sepahis, die voor 't grootste gedeelte hunne wapens nedergesmeeten en zig met de vlugt gesalveert hadden, en dat de door hun in den beginne gemaekte mines van zig te willen defendeeren, eenlijk geschied waeren op hope van ontzet, voor en al eer de hostiliteiten van 's Nawabs zijde beginnen zoude.
Dat er verder op den 13en smorgens te Dayhaath, tustusschen Ketwa en Aggerdieb, een heevige actie was voorgevallen tusschen de opgemarcheerde troupes van de Engelschen en die van de Mooren, onder den Zilledhaar of Commissaris van Neddia Sjeich Hybet Ulla en den Hoofdruiter Jaffer Beek.
Dat de Mooren 6000 man sterk waren geweest en dat het gevegt den gantschen morgen geduurt hadde, mitsgaders dat er van hunne zijde zeer veel gesneuvelt en omtrent 300 gequetsten te Morsid Abaed aengekomen waeren, voorts dat de Neddiashe Zillehdaar en zijn zoon onder de dooden geteld wierden.
Dat er volgens gerugten van der Engelschen kant ook eenig volk te zoek en bij de Mooren gevangen geraekt was, welken zij de hoofden afgehouwen en naar Morsid Abaad gezonden hadden.
Dat er zedert dien dag verder niets dan eenige schermutselingen voorgevallen waren, waer bij het te denken was dat over en weder eenige gesneuvelt of gequest ge-
{==186==} {>>pagina-aanduiding<<}
quest geraekt moesten zijn. En eindelijk dat de Moorsche krijgsmagt nog op 14000 man begroot wierd en dagelijks bij secoursen van 2 a 3000 man accresseerde etc., bij de brief zelve omstandiger te zien.
Donderdag den 21en bequam men alhier tijding, dat het leger van de Engelschen, op den 17en deeser te Kettwa genadert zijnde, ten eersten Mahmed Tekki-Chans corps g'attaqueerd hadde. Dat dien Overste de zijne moed in 't lijf gesproken en zig met den aenvang van de actie dapper gequeeten hadde, ja zelfs dat hij een uitval op de Engelschen zou hebben laeten doen, waerbij er wel drie a vier hondert needer gesabelt geworden waren, waer onder 7 a 8 van de voornaemste Officieren gerekent wierden; dat de Capitein van de Mogolsche cavallerye der Britten, Charles d'Ellesaate, dood geschooten en eenen Lieutenant Smith mede zeer zwaar gewond was.
Dat deese bataille eenige uuren agter een geduurt en het zeer lange in twijfel gestaen hadde, wien de overwinning te beurt zou vallen, dog dat de Engelschen, mits de geswindheid van hun geschut, ten lange laeste meester van het slagveld waeren gebleeven. Dat den Moorschen Oversten Teckie Chan dodelijk gequetst en daardoor buiten staat geraekt zijnde te commandeeren, zijn volk ten eersten in de grootste wanordre en met agterlating van veele doode en gequetsten gevlugt was.
Vrijdag 22 wierd deese tijding allerwegen geconfirmeert en daerbij nog verhaelt, dat partijen op den 19en deser te Plassia nader aen de gang zouden geweest zijn; dog de berigten hieromtrent zijn zo different, dat men langer niet weet wat men geloven moet. Sommige willen, dat de Engelschen mits de goede bediening hunner arthillery, principael der nieuwe stukken, de victorie zouden hebben behaalt; item dat ze in de laeste actie te Ketwa drie en twintig stukken geschut, nevens al de bagage en ammunitie van de Mooren verovert en zig dus den weg naar

{==187==} {>>pagina-aanduiding<<}
Morsid Abaad gebaant zouden hebben. Anderen daerentegen zeggen, dat zij hunne vijanden wel tot verhaeste retraites noodzaeken, maar dat hun alle die voordeelen zeer duur te staen komen. Dat zij, behalven de op gisteren vermelde Officieren, er nog wel een stuk of vijf verloren hebben, en bij de actie te Plachia wel 4 a 5 koss agteruit gedeinst zijn.
Dat zij intusschen gebrek aen levensmiddelen beginnen te krijgen en in hun leger op zijn best 2 ceer rijst voor een ropij bekomen kunnen, hetwelk eenige schijn van waerheid heeft, gemerkt er verscheide sloepen en een brigantijn van Kalkatta opwaards komen, welke, zoo men zegt, met eenige volontaires bemand en met rijst voor de armée beladen zijn.
Saturdag den 23en. Sagtermiddags passeerden vier van de voorm̄ Engelsche sloepen voorbij deese loge en quamen even boven ons dorp ten anker.
Kort daar na kreeg men gemeen en apart schrijvens van Kassimbazaar van den 19en en 20en deser.
Bij het aparte vond men de gisteren en eergisteren alhier verspreide gerugten nopens de defaite der Mooren te Ketwa en den optogt van de Engelschen naar Morsid Abaad geconfirmeerd, met deese omstandigheid, dat de Moorsche armee geheel verslagen en Mahmet Tekkie Chan gesneuveld zou weezen.
Voorts melden de inlandsche brieven van Dhakka, dat 's Viceroys Steedehouder aldaar, d'heer Jessaret Chan, den 5en deeser van zijnen Meester Mier Mahmet Kassim Chan een bevelschrift ontfangen hadde, om de Engelschen, die Patna vijandelijk aengetast hadde, dog daar voor gestraft waren, voortaen als openbaere vijanden aen te merken en alle afbreuk te doen. Dat hij zig daertoe, bij gebrek van manschap, in geen posituur vond (zijnde de drie duizend man, bij dit dagregister onder den 20en Junij jongstleeden vermeld, zoo het schijnt, aldaer nog niet aengekomen) en

{==188==} {>>pagina-aanduiding<<}
dierhalven zijn best hadde gedaen duysend Sennasjes (een soort van fackiers of pelgrims), die de naem hebben van zeer strijdbaer te zijn, te beweegen, bij hem als krijgsknegten dienst te neemen, dog dat die zulks niet hadden willen doen, als onder belofte van in plaats van zoldijen overal daar zij g'amployeerd wierden, de vrije roof te zullen hebben, waertoe hij also en geen ander krijgsvolk te bekomen was, wel had moeten besluiten, om niet zelfs van de Engelschen overvallen en verdreven te werden. Dat hij zijne weinige benden bij deselve en eenige andere roofbenden gevoegt hebbende, hun vervolgens met eenige stukken geschut gezonden had, om de loge der Engelschen te bestormen, dog dat dese daervan verwittigt, hen te gemoet getrokken waeren. Dat er wederzijds hevig gevogten was, elf sennasjes, een roerschutter en een ruiter gesneuveld en over de dertig sennasjes nevens drie roerschutters en drie ruiters gewond waeren, zulx Jessaret Chans volk eindelijk terug getrokken was; doch dat de Engelschen in dat gevecht meede veele Sipahis verloren hebbende, na eerst in de loge geweeken te zijn, en van daer nog braaf op de Moorsche benden gevuurd te hebben, geresolveerd hadden te water de wijk te neemen naar Lokkiepoer, in de dekkasche loge maer een schrijver en een chirurgijn latende, die door de Mooren gevangen genomen en eenen Armenier, in naeme Choja Parsie, ter bewaringe overgegeven waren. Dat de loge door de sennassjes geheel leedig was geplondert, zulx er geen hoop overbleef, dat er ooyt van alles wat er in geweest was, een stuk zoude te regt komen, dog dat het sout en gomlak nevens de goederen, die de kooplieden en wevers van de Engelschen en inlanders, onder hunne protectie zijnde, onder zig hadden, op last van den Naib Saeba tot 's Nawabs nader bevel opg'eischt en bewaerd waeren.
Dat het intusschen van rovers in de stad krielde, die overal dwaalden, alles wat hen voorquam wegnamen en

{==189==} {>>pagina-aanduiding<<}
veel moetwil pleegden, mitsgaders dat de loge in de brand gestoken en men sterk bezig was het muurwerk tot de grond toe aftebreeken.
Dat d'Engelschen, welke naar de kant van Assam geweest waren om goudbergen te ontdekken, en slegts in ses blanken en vijftien hondert Sepays bestonden, door een Ragie meede aengetast en verslaegen zouden wesen, zoo dat er maar vier hondert tot nogtoe van teregt gekomen waren, die naar de kant van Lokkiepoer waren getrokken.
Zondag den 24en. Smorgens is de op den 20en deser vermelde brigantijn Anna Catarina voor dit fort ten anker gekomen, onder een salut van elf en contrasalut van zeven canonschooten.
Op de middag zijn de gisteren vermelde sloepen van de Engelschen verder naer boven gezeild. Voorts lopen de gerugten, dat men te Kalkatta, niet tegenstaende het geluk de Engelsche Natie schijnt na te lopen, zeer en peine is, zijnde er niet alleen een compagnie van omtrent 60 toepassen, of zwarte christenen, met geweer voorzien, naar de groote armée opgezonden, maer ook een detachement van 200 Tellingas en 40 a 50 Europeesen naar Neddia, om zig van dat district te verzeekeren en daerenboven de Fransche krijgsgevangenen, die zig nog te Kalkatta bevinden, door een extraordinaire besolding van vijf ropijen daags en belofte van een considerable praemie, zoo zij komen te triumpheeren, gepersuadeert om het geweer ten dienste der Britten optevatten.
Maandag den 25en melden de inlandsche berigten eenparig, dat de Engelschen zig weder van de stad Dhakka meester gemaakt en eenen Amanet Chan, zoon van den geweesen Bengaalschen Viceroy, Sefras Chan, tot Souba ginter zouden uitgeroepen hebben. Dat de naar Morsid Abaad in aentogt zijnde armée dier natie, na het verdrijven van den tot Tsjouna Chalie gelegen hebbenden Mor-
{==190==} {>>pagina-aanduiding<<}
sid Abaadsen Stedehouder Seid Mahmed Chan, haeren marsch tot gem̄ Residentieplaats toe volbragt en den Heer Jaffer Aly-Chan vervolgens als Nawab van Bengale zoude uitgeroepen hebben.
Dog dit laeste word tegengesproken door een op
dingsdag, den 26en, smorgens van Kassimbazaar bekomen apart schrijvens van den 21en hujus, waerbij men ontwaerde, dat de Engelschen, na het verslaen van het Moorsch leger te Ketwa, niet voort gemarcheert waren, maar op het slagveld halte gehouden hadden; dat zijlieden bij die actie verscheide elifanten en cameelen, paarden, omtrent drie hondert vaertuigen, de gantsche artillerye en drie lakk ropijen, welke pas dien zelven dag van Mongeer tot betaling der troupen in het leger gekomen waren, buit gemaekt hadden.
Wat later, of tegen den middag, wierd er een nadere brief van voorm̄ comptoir aengebragt van den 23en, en daar nevens drie triplicaten van Patnase aparte brieven op den 1en en 3en en een origineele op den 10en courant gedateerd.
Bij de Kassembazaersche zag men, dat de Engelschen 's Comps Thuin, Banjettie (leggende even buiten ons gehugt Kalkapoer), gepasseerd waren, en den Stedehouder van Morsid Abaad, Seid Mahmed Chan, hadden laten aenzeggen om den Nawab Jaffer Ali Chan te erkennen en denselven bij rondtrommeling in de stad te doen uitroepen.
Dat zulx egter nog geen gevolg had genomen en er gesustineerd wierd, dat gem̄ Stedehouder met de van Mongeer bekomene tien duizend ruiters eerst nog een kansje zoude zoeken te wagen.
Het principaelste, dat het Patnas schrijvens van den 1en behelst, is, dat het Engelsch Opperhoofd Ellis c.s. zig, contraire het vermoeden bij der bediendens laeste van den 27en Junij, vermeld onder den 9en deser, de revier opwaerds

{==191==} {>>pagina-aanduiding<<}
had begeven en met eenige Officieren en gemeene militairen, nevens eenige Tellingas, op Sirand versameld en van daer verder weggetrokken was, denkelijk buiten de Provintie Behaar.
Dat zij, volgens zeekere berigten, door een meenigte van 's Nawabs troupen vervolgt wierden, en dat er aen verscheidene Fausdaars en andere Regenten bevel gezonden was hun best te doen om ze te attrapeeren, zo als hen zulx ook gelukt was, blijkens de nadere berigten van de bediendens sub dato 3e deeser, zijnde deese swervende hoop eenige mijlen boven Sjoppra overvallen, verstrooit en voor het grootste gedeelte om het leven gebragt, behalven het Opperhoofd Ellis, die den Mooren levendig in de handen gevallen was. Ook verhalen de bediends bij deesen brief, dat een Chirurgijn van de Engelschen, in namen William Fulleton, van voormelde zijne landsgenooten afgedwaald, in Moorsche kleederen binnen Pattena gekomen en heimelijk door de Waterpoort van 's Comps loge binnen geslopen was, op hope van zig daer in te zullen verschuilen. Dog dat het klooster van de Paters Capucijnen kort bevorens geplondert geworden zijnde, enkel op het quaadaerdig aengeeven van een Harkarra of verklikker, dat er Engelschen binnen waren, de bediendens oversulx den heelmeester het oogenschijnelijk gevaar van zijn verblijf binnen onse loge voorgehouden en versogt hadden dezelve te ruimen. Dat hij zig dit goedvinden ook getroost, zig immediaet naar buiten begeven en zijn azile in een Moorsch huis genomen hadde, van waar hij vervolgens in het Moorsche fort geraekt was en zeer wel behandelt wierd; vervattende het laeste van den 12en communicatie wegens het ophouden en openen van brieven door den Nawab te Mongeer, en voor 't overige geen ander nieuws, dan dat de troupes van den Nawab, welke te Patna in Bospoer gecampeerd waeren geweest, alle naar Mongeer ontboden en vertrokken waeren.

{==192==} {>>pagina-aanduiding<<}

Woensdag den 27en liep alhier een gerugt, dat de Engelschen geslaegen en sterk bezig zouden zijn met de behoudene manschap herwaerds te vluchten, ja men verhaelt dit met zoo een zeekerheid als of er geen twijfel aen was, getuigende de inlanders eenparig, dat hun verscheide gequetsten ontsnapt en veele agter ons dorp om naer Sjandernegger gemarcheert zijn, zonder wapenen, met bebloede koppen en meest zonder kleederen.
De Edele Heer Directeur, om hieromtrent zekerder g'informeert te zijn, zond een Pion uit, om naar de waarheid van dit gerucht te verneemen. Deese quam op donderdag den 28en 's voordemiddags te rug en deed het volgende relaes:
Dat hij, te Hougly komende en hier en daer bij zijne kennissen verneemende, of de Engelschen geslagen waeren, uit niemand een woord hadde kunnen krijgen, door dien allen voor den Fausdaar bevreest waren; eenelijk hadde een Nollamaker hem verhaeld, dat hij dien morgen vroeg drie Europeesen, een gesadelt paerd en nog een stuk van een vierde lijk de revier had zien afdrijven.
Dat hij van daar naer de groote gens- of rijstmarkt, boven Hoegli ontmoet hadde 11 Europeeschen te voet, zonder koussen en schoenen, eenigen alleen in 't hemd, anderen in 't bloot camisool ende weinigsten met de Engelsche monteering op het lijf, alle gequetst, en noch vijf persoonen, die om dat zij passamenten op hunne kleederen hadden, van hem voor Officieren gehouden wierden, waervan twee zieltogende lagen.
Dat hij in de gens g'arriveerd zijnde, ontmoet hadde eenen dienaer van den Armenier Choja Petroes, die half naakt aldaer van boven afgekomen was en hem het navolgende verhaalt hadde:
Dat de Engelschen zijnen Heer, die een broeder van een van 's Nawabs Veldoversten, in name Georgi Chan, en door den Heer Kalkats Gouverneur, apparent om dat

{==193==} {>>pagina-aanduiding<<}
hij te minder gelegenheid zoude hebben om het geene er te Kalkatta omging te verneemen en in 't heimelijk aen zijnen gem̄ broeder overtebrieven, willens of onwillens met den Heer Mier Mahmed Jaffer Chan mede gezonden is, om als een intriguant man bij voorvallende gelegentheeden tot het smeeden van eenig verraad gebruikt te werden, op een vermoeden van verboodene correspondentie met zijn broeder te houden, in de ijzers gezet hadden, en meer andere nieuwstijdingen, die, zeedert onwaar bevonden zijnde, in deesen werden overgeslagen.
En eindelijk, dat hij Pion, van de gends wederom komende, 's avonds om 6 uuren even bezijden de Bandel had gezien 5 Europeesen en 17 Sipahis van d'Engelschen, die den weg na beneeden genomen hadden, zonder wapenen, heel naekt en heel berooit, dog dat hij niet kon zeggen of die gequetst waeren, om dat hij bevreest was hen dichte bij te komen.
Voorts verstaet men, dat eene Mier Baddel Chan als Fausdaar possessie genomen heeft van het Moorse fort hier te Hoegli.
Vrijdag den 29en enz. Kort daerna quam er een brief van Kalkatta, op eergisteren gedateerd, dienende tot communicatie van het goed succes der Britsche wapenen tegen de Mooren, en de door den Nawab Jaffer Ali Chan aenvaerde Regering te Morsid Abaad, zoo als blijkt bij het volgende Translaat:

Aan den WelEdele Louis Taillefert, Skp. Directeur en den Raad te Hoegli.

WelEdele Heer en Heeren!
Wij hebben het genoegen UWelEdelens te verwittigen, dat we brieven bekomen hebben van Majoor Adams, gedagteekent den 24en deeser, die ons adviseeren, dat hij met

{==194==} {>>pagina-aanduiding<<}
de Armée op Moxud Abaath g'arriveert is, naer alvorens het leger van Cassem Aly Chan verslaagen te hebben; mitsgaders dat de Nawab Mier Jaffer Aly Chan in die hoofdplaets geproclameert is en het bestier van de Provintien op zig genoomen heeft. Wij zijn (onderstond) Wel Edele Heer en Heeren (lager) UWelEdelens d.willige en gehoorzame dienaers (was getekent) Henry van Sittart, W. Macqwirz., Wm Billers, John Cartier, Warren Hasting, Rank. Marriot, H. Watts (ter zijde) Fort William den 27en Julij 1763. (daer onder) Uit de Engelsche in de Hollandsche taal overgezet door (getekent) Wm Cadet.
Hier op wiert ten eersten g'antwoord in de volgende bewoording:

Aan den Edelen Heer Henry van Sittart, Gouverneur, en den Raed aldaer.

Edelele Heer en Heeren.
Wij hebben ons vereerd gevonden met UwEdeles zeer geagte Misssive van gisteren, bedanken UEdelens nederig voor het bedeelde, en vergelukken dezelve van harte met het succes der Britsche wapenen in deese Provintie, nevens de gevolgen van dien, als opregtelijk zijnde. (Onderstond) Edele Heer en Heeren. (lager) Uw Edelens zeer gehoorsame dienaeren (geteekent) Louis Taillefert, Mso. Isinck, L. Zuidland J. Hk. Zinner, Moise la Font....... J.C. Kist, O.W. Falck en J.G. van Angelbeek. (ter zijde) Hoegli den 28en Julij 1763.

De bovengem̄ communicatie word allerwegen geconfirmeert, zelf kreeg men op saturdag den 30en, tegen den avond, bij een aparte brief van Kassimbazaer, sub 27 hujus, tijding, dat de Engelsche armée op den 24en dezer de Mooren, die zig in Moetiezjiel geretrancheert hadden, geslagen en tot aen Sadekbaag (een tuin boven Morsid

{==195==} {>>pagina-aanduiding<<}
Abaad gelegen) verdreeven hadden. Dat Seid Mhamet Chan zig met de zijne naar Soetie, een cos of 6 boven Morsid Abaad, begeven en daar post gevast hadde, zijnde van Mongeer versterkt door vier duizend ruiters.
Dat de Engelschen ook dien eigensten dag door Majoor Charnack en Capt. Knox met eenige troupen versterkt zijnde, twee coss boven Sadekbaag gemarcheert waren, en dat Radja Dollobram, commanderende omtrent seven hondert ruiters, mede over de Kassembazaersche spruit getrokken was. Wijders, dat de Heer Jaffer Aly Chan den 25en possessie van 's Nawabs huis genomen en zig dien eigensten dag overal als Nawab had laeten uitroepen.
Zondag den 31en gaat de spraak, dat de Nawab Kassim Ali Chan wederom een leger van 28000 man inlanders en 200 Europeesen, als artilleristen, van Mongeer zou hebben afgezonden, onder commando van den Generael van zijn armée, Georgie Chan, en dat hij zelf met de rest van zijne troupes, bestaande uit ongevaar nog 75000 koppen, eerst daags stond te volgen. Voorts, dat de Engelschen met al hun magt naar Soetie op marsch zouden geslaegen zijn.
In het vallen van den avond quam er een Engelsch schip en Brigantijn even voorbij dit fort ten anker, dienende, zo het zeggen is, tot een provisie en ammunitie magazijn.




Augustus.

Maandag den 1en. Op de middag is het Engelsche schip nevens de Brigantijn, vermeld onder den datum van gisteren, van voor deese loge opgezeilt tot voor het fort te Hoegli, zonder bij hunne komste of vertrek ons fort gesalueerd te hebben, al waer men zegt, dat dezelve voor eerst zullen blijven leggen. 'S agtermiddags kreeg men bij een apart briefje van Kassembazaer, de dato 29en der jongst verweekene maend, tijding, dat de Engelschen den op-
{==196==} {>>pagina-aanduiding<<}
togt niet zeer scheenen te verhaesten, en 's morgens voor het afgaen van dit schrijvens overal langs de revier hadden laeten rondtrommelen, dat hunne armée van Maddras g'arriveert en mede naar boven op marsch was, met waerschuwing, dat een iegelijk zijn vee en effecten bij tijds zou hebben te bergen; dog hetwelke de bediendens qualijk gerapporteert moet weesen, en denkelijk behelzen zal, dat een yder gerust kan zijn, zonder zijn vee en effecten te bergen, als niet te vermoeden zijnde, dat de Britten uit plunderzucht vriend nog onzijdige zouden verschoonen.
Dat er voorts van Mongeer 8000 sipahis en 4000 ruiters met 6 stukken canon, onder commando van een Armenier, Markat genaemt, op 4 a 5 coss na bij Soetie g'arriveert waren, welke, zo men zeide, van nog 12000 sipahis, 4000 ruiters en eenig canon, dat door 200 Europeesen bedient word, gevolgt wierden.
Dingsdag den 2en. 'S morgens wierd den Edelen Heer Directeur van den Fausdaer, Said Baddel Chan Bhadur, toegebragt een brief, dienende ten geleide van een andere van den Heer Kalkats Gouverneur van Sittart, meede aen zijn Edele gecarteert en beide ter reclame van eenige binnen dit dorp gevlugte persoonen, gelijk de translaeten van een en ander breeder komen uit te wijsen.

Translaat Persiaensche Missive, geschreeven door den Houglijsen Naib Fausdaar Seged Baddel Chan Bhadur aen den WelEdele Gestrenge Heer Louis Taillefert, Raad Extraordinair van India en Directeur der Bengaelsche Directie, en ontfangen alhier den 2en Augs ao 1763.

Heer Directeur en genege Vriend.
Wegens de overleevering van Aka Aziem, Mhameth Kamaal, Tjand Harkarra en andere vorige bediendens,

{==197==} {>>pagina-aanduiding<<}
die te Suntsura onder UwEd. protexie verblijf genomen hebben, heb ik desselfs Wackiel in 't breede ouderhouden en deser dagen een Engelse brief over die zaak door den Heer Nawab Samsud douwla Bhadur aen UwEd. gerigt, ontfangen, welke letteren hier nevens overgaen, zijnde onder hen alle den voorsc. Scheig Kamaal reeds g'apprehendeerd, dog Aka Aziem, Tjand Herkara en andere hunner onderhorige nog ginter te vinden; weshalven en om dat ik UwEd. vrind zijnde, niet begeere, dat dezelve een kwade naam bij zijn Excellentie (Mier Mhamet Jaffer Chan) verkrijge, het vereischen zal, dat UwEd. volgens het schrijvens van gem̄ Nawab en dit mijn briefje, de voorsc. persoonen gevangen aen mij laet overgeeven, 'twelke wel gedaen zal zijn, terwijl UwEd. voor 't overige meester zijt en ik verzoeke dat dezelve mij met zijn antwoord gelieve te verheugen. (Onderstond) Getranslateerd door (was getekend) Ms. Koning.
Edele Heer.
Ik heb bevonden dat Sjeeg Kamaal, Aga Aziem, Jodae Raay, Puddoe Lochum, Sjandraay Harcarras en andere, die bevorens bediendens van het voorige gouvernement te Hougly zijn geweest, hunne woonplaats te Chinsura onder uwe bescherming genomen hebben. Indien dit volk de onzijdigheid in agt nam, welke UEdele beleyd, en die UEdele mij bij een vorige missive versekert heeft dat alle zijne inwoonders zoude verpligten in agt te neemen, ik zoude UEdele met geene vertooningen over dat onderwerp lastig vallen. Maar daar is een brief van Sjantraay onderschept, geschreeven aen Saeklaal, de Hoofdharkarra te Mongeer, gedagtekent den 17en Moharum of den 27en Julij, behelsende eenig kundschap wegens dit deel des lands, met raadgevingen en verklaringen, zo tegenstrijdig als wesen kan tegens het begrip van onzijdigheid. Het is

{==198==} {>>pagina-aanduiding<<}
dierhalven mijn onvermijdelijke pligt, mijn Heer, UEdele van dese ontdekking kennis te geeven en te vorderen, indien UEdele de voordeelen der onzijdigheid, welke dezelve belijd, waardeert, dat UEdele onmiddelijk de voorsc. perzoonen zijne bescherming ontrekt, en dezelve verpligt uwe Colonie te verlaten.
De brief, welke ik onderschept heb is niet zodanig, dat deselve uit mijne handen kan vertrouwen, dog indien UEdele hier iemand gelieft te zenden, waarop g'u durft verlaten, zal ik hem deselve vertoonen; ze is in de Persiaansche taal geschreeven.
Ik ben met groote agting (onderstond) Edele Heer (lager) Uwe zeer gehoorsame en needrige dienaer (getekent) Henry van Sittart (ter zijde) Fort William den 1en Augs 1763.
Woensdag den 3en rescribeerde zijn Edele op de voormelde brieven in de navolgende termen.

Translaat Persiaansche Missive, geschreeven door den WelEdele Gestrenge Heer Louis Taillefert, Raed Extraordinair van Nederlands India en Directeur der Bengaelsche Directie, aen den Houglysen Naib Fausdaer Seyed Baddel Chan Bhadur, sub dato 3 Augustus 1763.

Mijn Heer en waarde Vriend!
In vriendelijk antwoord op UwEd. geagte missive, waerbij deselve mij om de overlevering van Akaaziem, Tjand Herkarra enz. komt te verzoeken, diend, dat ik in gemoede kan betuigen niet te weeten, dat zij of eenige van hen zig in Chinsura ophouden, mitsgad. dat zijlieden of eenige anderen van den Derbaar mij niet om protexie versogt en ik hen die ook nooit verleend, nog de gewoonte hebbende mij met zulke luiden te bemoeijen, reeds de eerste maal,

{==199==} {>>pagina-aanduiding<<}
wanneer UwEd. mij om de voorsc. perzoonen liet vragen, dezelve door den Wakkiel heb doen antwoorden, dat hij hij des begeerende, eenig ongewapend volk, 'tzij herkarras of andere in dit dorp konde zenden, om na hen te zoeken, en dezelve vindende, ik bereid was hen ten eersten te laten volgen, 'twelke ik vermeene alles te zijn wat men met redelijkheid van mij kan vergen, zo niet meer, en dierhalven verwonderd ben, dat UwEd. mij hier over gelieft te schrijven. Mijn antwoord op de brief van den Heer Kalkats Gouverneur van Sittart, die UwEd. mij heeft toegesonden, twijfele ik niet, dat UEdele zal ontfangen en volgens mijn verzoek ten eersten voortgesonden hebben. (Onderstond) Getranslateerd door (geteekend) Ms. Koning.
Edele Heer!
Gisteren na de middag heb ik uwen brief van den eersten deser ontfangen, waer bij UEdele gelieft te melden, bevonden te hebben, dat Syeeg Kamaal en Aga Aziem nevens zekeren Jadoe Ray, Puddoe lokkum en Sjandraay, harkarras en anderen, die bediendens der voorige Regeering te Hoegli waeren, hun verblijf te Chinsura onder mijne bescherming zouden genomen hebben.
Het is mij onmogelijk te zeggen of na te gaen, wie er al in ons dorp geretireerd en nog tegenwoordig zij, waeromtrend men veeltijds op de berigten van zijn eigene inlandsche bediendens niet ten vollen staat kan maken; maer dat weet ik heel wel, dat van die lieden geene is, die ik ooit gesien of gesproken, veel min de bescherming onser vlagge versogt, men geswijge verkreegen hebbe, schoon mij niet onbewust is, dat Sjeeg Kamaal voor d'uitroeping van den Nabab Jaffer Aly Chan aldaer geweest en zeedert verbleeven of heimelijk wederom gekomen en tans werkelijk te Hoegli, mitsgads dat van d'overige alleen van

{==200==} {>>pagina-aanduiding<<}
name bij mij bekent is Aga Aziem, die geduurende dat hij Naib te Hoegli was, aen mij geensints verdient heeft hem de hand boven het hoofd te houden, als er mij met gevoegelijkheid van verschoonen kan. Zo dat de geene, die UEdele dat berigt heeft gegeven, zig eerst beter op de de ware gelegentheid der zake had behooren te informeeren, en UEdele teffens ter kennisse te brengen, dat de perzoon, die tans te Hoegli als Fausdaar ageert en waarschijnelijk de rapporteur zelfs zal zijn, mij over een dag of drie hebbende laten bekent maken, dat Sjeeg Kamaal en andere bediendens van de voorige Regeering zig alhier schuil hielden, met sommatie om die te laeten opzoeken en aen hem over te leveren, ik hem heb laten weten, dat hij ongewapend volk konde zenden, om te verneemen of deselve, dan wel eenige van hen, waarlijk op ons territoir waren, onder belofte dat z'hem ontdekkende, ik mijne toestemming zoude geven om dezelve op te vatten en mede te nemen, dat immers alles, zo niet meer is, als mij met reeden gevergt kan werden en welke praesentatie ik nog heeden heb laten vernieuwen.
Geen reden hebbende de waarheid van hetgeene UEdele belangende d'onderschepping van een brief van Sjandray komt te melden, in twijfel te trekken, of mij met die zaak in 't minste te bemoeijen, veel min om een man die zo reegelregt tegens mijne door affixie van biljetten gepubliceerde intentie te werk gegaen heeft, indien alhier te vinden mogte weesen, eenige bescherming te verleenen, agt ik geheel onnoodig iemand te zenden om visie van deselve te neemen.
Voor het overige, mijn Heer, zal ik mij niet uitlaeten, nog over het zenden uwer brief door het canaal van de Mooren, nog over d'uitdrukking, dat UEdele vordert dat, indien de voordeelen der onzijdigheid wardeere, ik dan onmiddelijk de voorse, perzoonen mijne bescherming zou onttrekken, maer aen uwe eige opmerking overlaten, d'aen-
{==201==} {>>pagina-aanduiding<<}
merkingen die natuurlijk moeten vallen op het gebruik van zo een imperieuse en dreigende stijl, buiten eenige noodzakelijkheid of voorafgaand verschil, dewelke voor U Edele, in mijne plaatse zijnde, zeekerlijk swaar te verduwen zoude weesen, maer mij vergenoegen UEdele te verzoeken, voortaen diergelijke onvriendelijke uitdrukkingen, die ik meene geensints verdient te hebben, te willen menageeren, op dat met te beter val verder mijne geneigtheid mag opvolgen, om bij alle gelegentheden te toonen hoe zeer ik met agting verblijve
(Onderstond) Edele Heer (lager) UwEdeles zeer gehoorsame en nederige dienaer (getekent) Louis Taillefert (ter zijde) Chinsura den 3en Augs ao 1763 (in den hoofde stond) d'Edele Heer Henry van Sittart.
Vrijdag den 5en. 'S morgens ontving d'Edele Heer Directeur een brief uit Dhakka van den aldaer resideerende boekhouder Daniel Lankheet, de dato 25en der voorleedene maend, vervattende berigt, dat de Engelsche loge aldaer, op den 7en bevorens, door 700 man van den Nawab en 3000 fackiers (pelgrims) geattaqueert was geworden. Dat d'attaque van 's morgens te vijf tot elf uuren geduurd hadde, in welke tijd de belegerdens verscheide uitvallen hadden gedaen, waerbij van weerskanten heevig was gevochten, en waerna de aenvallers door de belegerde afgeslagen en in het Moorse fort geretireert waeren, niets anders uitgeregt hebbende, dan een partij huizen van de stad in de brand te steeken en verscheide andere te plunderen.
Dat de Engelschen, mits gebrek aen kruit en loot, 's avonds om vijf uuren hunne loge verlaeten en de Moorse troupen deselve 's anderen daegs 's morgens in besit genomen, mitsgaders de voorm̄ fackiers zig ten eersten aen het plunderen begeven hadden, sonder dat den Duan Brindabon deselve had kunnen wederhouden.
Dat er in de loge 180000 ropijen contant en omtrent

{==202==} {>>pagina-aanduiding<<}
50000 stukken lijwaeten zouden geweest zijn; dat 't verlies van de Dienaeren van de Engelsche Compe extraordinair groot was, dewijl de plunderaers al wat zij niet weg konden slepen, vernielt hadden, onder anderen verscheiden lijwaeten, die nog op het bleekveld waeren.
Dat de Britten een protest aen de loge geplakt en de schaede van de Compe en particulieren daerbij op agtien lakk of 180000 ropn begroot hadden. Dat in de actie van Mooren omtrend 300 dooden en gequetste en van de Engelschen bijna 100 dooden, gequetste en vermiste bevonden waeren.
Dat het Mekkelijse detachement, laest vermeld onder den 20en Junij passato, wel bij de werken, maer mits de afgesneden communicatie, niet in staet geweest was eer bij hunne natie te komen als drie dagen na dit geval, wanneer hetzelve naar Tjaandpaer getrokken was en zig aldaer met de overgebleevene Dhaccasche Troupen geconjungeerd, weder naer de stad begeven hadde.
Dat dit corps, in 't gezigt van de stad gekomen zijnde, de Engelsche loge door de Mooren ten eersten in brand gestooken en geheel vernield was. Dat op den 18en daeraen, 's morgens met het aenbreeken van den dag, de Britten de stad geattaqueert, dezelve nog voor zeeven uuren bemagtigt en veele groote Mooren gevangen genomen hadden; dog dat de Duan Bindrabon dit lot ontkomen was, maer zijne moeder en vrouw in handen van den vijand geraekt waeren.
Dat de Engelschen vervolgens op de inkomsten van het land de hand gelegt, een strict verbod tegen het plunderen afgekondigt en hunne Sipahis, in steede van dien, met de belofte van twee maenden gage voor prijsgeld te vreede gesteld hadden; dog dat niettegenstaende deese mesures, de inwoonders voor 't grootste gedeelte gevlugt waaren. Dat voorts de oorlog tegen den Nawab Kassim Ali Chan gepubliceert en Jaffer Aly Chan als Souba uitgeroepen was.

{==203==} {>>pagina-aanduiding<<}

En eindelijk, dat verscheide particuliere negotianten van de Britten, die zig hier en daer in het land bevonden, vermoort, de gomastos g'arresteert, mitsgaders de lijwaeten van ydereen gerooft waeren geworden, gelijk dit een en ander bij de brief zelve breeder te zien is.
Saturdag den 6en enz. terwijl de Raed nog vergaedert was, quam er gemeen en appart schrijvens van Kassimbazaar, sub 3e courant, en nevens het eerste het Morsid Abaads Dherbaers nieuws van de jongst verweekene maend Junij, luidende in het Nederduitsch aldus:

Translaet Persiaense Mexud Abaadse en andere Nouvelles, geschreeven door 's Comps Wakkiel te Cassimbazaar en ontfangen alhier den 7en Augustus 1763.

Den 1en Junij 1763, 's morgens na dat den Heer Said Mhamet Chan in de Diwangana sittende, door zijne onderhoorigen begroet was, begaf hij zig voor plaisier na Ferrebaag, en vervolgens aldaer ontbeeten hebbende, weder na het fort te rug, alwaer denzelve wijders den Diwan Kaeujoe Beharie tot eene spoedige invordering der revenuen sterk aenspoorde, en die zig ook daeromtrend van buitengemeene ernstige middelen bediende.
Den 2en Junij kwam tijding uit Mongeer, dat den Nawab Mier Mhamet Kasim Chan een huis aldaar hadde laeten aenmaken, en hij in zijne genegentheid ten opsigte van de Heeren Jeggetseet bleef volharden, mitsgaders dat de zaak der Zilledaars (commissarissen) voorals nog niet was afgedaen, 'twelke men verzekerde dat geensints tegen tegen de intentie dier Heeren zoude aenloopen.
Den 3en Junij vernam men, dat den Heer Said Mahmet Chan alles deed in gereedheid brengen, om zig eerstdaags te laten trouwen, en ten dien einde beeden of morgen een vaste dag zoude bestemt werden, mitsgaders dat de

{==204==} {>>pagina-aanduiding<<}
Engelsche grooten eenige belangen aen den Nawab Mier Mhamet Kasim Chan voorgedragen, dog dezelve geen ingang bij zijn Excellentie gevonden hebbende, zijlieden over zulx misnoegt geworden, en hier over met deselve in onmin geraekt waren.
Den 4en Junij, den Diwan Koenjoe Beharie op nieuw sterk aengezet zijnde tot een spoedige inpalming van 's lands inkomsten, onder waarschuwing dat, indien dezelve niet schielijk wierden opgezonden en dus eenig verzuim daaromtrent plaats kwam te vinden, zijn Excellentie zulx zeer kwalijk neemen en hij, Diwan, alsdan daarvoor aensprekelijk wezen, mitsgaders dus de nodige zorge daar tegen dragen zoude, was deze recommendatie van die uitwerking, dat de invordering bij dag en nagt wierd voortgezet.
Den 5en Junij gelaste den Heer Said Mhamet Chan zijne onderhoorigen, onder aenzegging dat desselfs trouwdag op den 7en deeser bepaeld was, eenige benodigtheeden, die hen schriftelijk wierden opgegeven, te bezorgen, en deed ten dien einde pions op de wakkiels der Siemendaars stellen.
Den 6en Junij onthaelde zijn Edele alle de Monsobdaars deftig ter maaltijd, latende allerley soorten van delicate spijsen voor hen opdischen en hen wijders den geheelen dag veel vermaak aendoende.
Den 7en Junij 's morgens begon de vreugdebedrijving met danssen, singen en allerley fray musiek in alle straeten en stegen der stad, en duurde sulx den gantschen dag, die dus in groote vrolijkheid eindigde.
Den 8en Junij wierd gemelde Heer in de Diwangana zittende door de gezamentlijke Ministers en zaakbezorgers, item der Wackiels der Semendaers met zijn voltrokken huwelijk, onder praesentatie van Nessers, gefeliciteert en zij daerentegen hoofd voor hoofd met betels beschonken.
Den 9en Junij is zijn Ed. niet buiten gekomen, dog het werk aan den Dherbaer egter met vlijt voortgezet, en wij-
{==205==} {>>pagina-aanduiding<<}
ders op de bazaar verspreid een gerugt wegens de aftogt van eenige troupen uit Mongeer.
Den 10en Junij wierd zijn Ed. door den Heer Mahmed Tekkie Chan, na dat denselve alvorens belet hadde laten vragen om hem met zijn huwelijk te komen congratuleeren, en op eene beleefde wijse door dien Heer was ingehaelt in de Diwangana, alwaar intusschen alles op zijne ordre was gereet gemaekt, opgewagt en met de volbrenging van die plegtigheid op 't hartelijkste gefeliciteert, waerop, ofte nae een uur zittens, gem̄ Mahmet Tekkie Chan terug na Monsoegens vertrok, en zijn Ed. binnen zijn appartement ging.
Den 11en Junij vernam men, dat zijn Ed. op de tijding wegens de onpasselijkheid van den Nawab Mier Mhamet Kasim Chan met groote droefheid aengedaen zijnde, zulx aen voorsc. Mhamet Tekkie Chan hadde laten weten en zijne onderhoorige een spoedige waarneeming hunner zaken aenbevolen, mitsgaders wijders op den rustdag te Mansoergens bij denselve gekomen wezende, een poos tijd met hem zoude geraedpleegt en zig vervolgens na het fort terug begeven hadde.
Den 12en Junij ontfing zijn Ed. de gewone dagelijkse complimenten van zijne Ministers in de Diwangana, en wierd daerna eenige papieren van aengelegentheid door de Heeren Mier Mhameth Kasim Chan en Aga Mahreth Isof ter teekening aengeboden, 't welke gedaen zijnde recommandeerde zijn Ed. den Diwan Konjoe Beharie een spoedige opzending van 's lands inkomsten en begaf zig voorts binnen zijn appartement.
Den 13en Junij 's morgens, terwijl meer melde Said Mhamet Chan in de Diwangana begroet wierd, vernam denzelve van harkarras, dat er 4000 ruiters onder den Generael Choaja Aratoen door den Nawab Mier Mhameth Kasin Chan gecommandeerd en na Moxud Abaadh op weg waeren, mitsgaders dat men niet wist werwaards die trou-
{==206==} {>>pagina-aanduiding<<}
pen verder stonden te marcheeren, dog zig zulcx wel haest bij hun arrivement ginter ontdekken zoude.
Den 14en Junij, als vrijdag zijnde, is niets ten Hove voorgevallen.
Den 15en Junij, 's morgens gelaste zijn Ed. buiten komende alle de tot bewaring van het fort gestelde ruiters zig gereed en dag en nagt goede wagt bij en rondom hetzelve te houden, gelijk ook door hen met bereidwilligheid wierd aengenoomen.
Den 16en Junij wierd het geschut ter ordre van zijn Ed. voor en rondom het fort behoorlijk geplant en het volk in de wapenen gebragt, mitsgaders allerwegen geposteert, buiten welke preparatien genoegsaem niets anders aen den Dherbaar verrigt wierd; horende men wijders eenlijk van het komen van krijgsbenden spreeken.
Den 17en Junij 's morgens, terwijl zijn Ed. in de Diwangana zittende, de dagelijkse complimenten van zijne onderhoorige ontfing, wierd denzelve geraporteerd, dat den voorsc. Choaja Aratoen met zijn bijhebbende krijgsmagt bereeds tot Sekkeregellie genadert was en door een ander generaal met zijne troupen stond gevolgd te worden.
Den 18en Junij nam zijn Ed. zitplaats in de Diwangana, ontfing de gewone dagelijkse groeten van de Hovelingen, onderteekende voorts eenige papieren van aengelegenheid en ging daarna ontbijten.
Den 19en Junij kwam tijding wegens de komst van Choaga Aratoen tot Ragiamahol, daarop zijn Ed. zig na de Heer Mhamet Tekkie Chan begevende, en bij denzelve ten 11 uuren gespijzigt hebbende, vervolgens binnen het fort reverteerde.
Den 20en Junij consuleerden de evengem̄ Heeren Said Mhamet Chan en Mhamet Tekkie Chan met Mier Mhamet Kasim Chan, Aka Mahmet Isof en Koenjoe Beharie binnen 's huis, waarna de twee laestgenoemde opstaende ordre gaven, dat de ruiters en roerschutters zig alle zou-
{==207==} {>>pagina-aanduiding<<}
den hebben gereed te houden, en den eersten ten 9 uuren 's morgens opstond.
Den 21en Junij verstond men, dat Choaja Aratoen te Diwan Serray g'arriveert was.
Den 22en Junij verscheen denselve te Moxud Abaad en hield zijn verblijf te Terrebaag, 't welke de Heer Said Mhamet Chan aen Mhamet Tekkie Chan liet weten, alsmede om te besorgen dat gem̄ Aratoen morgen vroeg na Kettoa zoude hebben optebreeken, gelijk ook
den 23en Junij 's morgens aen het hoofd van bijna 4000 ruiters gevolg nam, wordende wijders gespargeerd, dat er van daag of morgen nog 2000 man tot Moxudabaad zullen komen.
Den 24en Junij begaven d'Heeren Said Mhamet Chan en Mhameth Tekkie Chan zig nevens hunne vrinden in volle statie na de Moorsche bidplaets om mits de eindiging hunner vasten hunne godsdienst afteleggen, waerna ofte 's namiddags den eerstgem̄ daar mede door alle Wakkiels der Siemendaars enz. onder voorlegging van Nessers gefeliciteerd wierd.
Den 25en Junij, als vrijdag zijnde, is niets ten Hove verrigt of vernomen.
Den 26en Junij deed de Heer Said Mahmet Chan de dus lange agter gebleevene en te Kehsmoa g'arriveerde overige troupen van Choaja Aratoen weten om ten aller spoedigsten te Moxudabaadt te komen.
Den 27en Junij verscheenen die krijgsvolkeren aldaer en marcheerden voorts ter ordre van zijn Ed. na Tjoenagalie, van waar zij op morgen staan op te breeken.
Den 28en Junij sloegen die benden op desselfs bevel, hen door twee Harkarras aengekondigt, naar Kettoea op marsch.
Den 29en Junij ordonneeerde dien Heer zijn krijgsvolk zig op de been te houden, en zal daermede (zo men zegt) benevens de Heeren Mahmet Tekkie Chan en Scheyg Hybet ulla de Engelschen gaen attaqueeren.

{==208==} {>>pagina-aanduiding<<}

Den 30en Junij liet zijn Ed. de poorten van het fort aen de oost, west en noord zijde sluiten, en eenlijk die aen de revierkant staat, open blijven, werdende intusschen aen den Dherbaar niets anders verrigt als 't geene tot 't voeren van oorlog nodig is, te geschieden. (Onderstond) Getranslateerd door (was geteekend) Ms. Koning.
Terwijl men bij de aparte brief bedeelt vond, dat de Engelschen, zeedert der bediends laeste schrijvens van den 29en passato vermeld, onder den 1en deeser, tot Soetie (zijnde 16 en niet zoo als onder den 30en Julij vermeld is 6 coss van Morsid Abaad) opgemarcheert waeren, en door den Heer Jaffer Aly Chan, Nendkomaar Raay en Rahia Dollobram van verre gevolgd wierden, leggende de laeste te Sjamera (Kgamera) of 11 coss van de Engelsche armée gecampeerd, terwijl zeekere Mirsa Ellis als naib van den tweeden, en Daerie ram als naib van den derden te Morsid Abaad verbleeven waeren.
Dat er den 1en 's avonds om vijf uuren een kleine schermutseling tusschen partijen was voorgevallen, en zijlieden 's daegs daeraen 's morgens heel vroeg heevig met grof geschut hadden hooren schieten.
Dat dit schieten in den beginne heel ver af geweest, maer al gaende weg nader bij gekomen was, altans, dat de bediends het om tien uuren heel duidelijk hadden konnen hooren, wanneer 't nog een uur geduurt en als toen het gevegt, dat van weerskanten bloedig geweest was, een einde genomen hadde.
Dat hen hier omtrend verscheide raporten ter kennisse gekomen waeren, waervan hun het aennemelijkste dat van der Mooren zijde, Markat gevangen, Chodja Abraham (alias Chaja Affron) en de Naib Soeba van Poerania nevens 2000 zo ruiters als sipahis gesneuvelt waren, en dat van der Engelschen kant Capitn Knox nevens drie a vier andere Officieren gebleeven en over de duizend gemeene van kant geraekt, gequest en gedeserteert zouden zijn,

{==209==} {>>pagina-aanduiding<<}
met bijvoeging dat, volgens de gerugten, de Engelsche cavallery totaliter geruineert en de armee wel 4 a 5 coss geretireert zou weesen; item dat de Mooren met het overschot van hunne troupen mede naar hun campement terug getrokken waeren.
En eindelijk, dat niettegenstaende er van weerskanten over de zeege niet veel te roemen viel, de Engelsche en hun nieuw opgeworpene Nawab Jaffer Ali Chan egter overal victorie hadden laten uittrommelen.
Dit laeste vernam men ook kort hier na, dat te Hougly insgelijks geschiedde, ja selfs schreef de Fausdaar Said Baddel Chan over deese gelukkige overwinning aen den Ed. Heer Directeur den volgenden brief.

Translaat Persiaensche Missive, geschreeven door den Houglyschen Naib Fausdaar Mier Baddel-Chan Bhadur aen den WelEdelen Gestrengen Heer Louis Taillefert, Raad Extraordinair van India en Directeur der Bengaelsche Directie, en ontfangen alhier den 6en Aug. 1763.

Heer Directeur en waerde vrind; God beware UwEd.

Bij een gunstige brief van den Heer Nawab Samsuddouwla Bhadur (van Sittart) en een perwane van zijn Excellentie, Mier Mhamet Jafer-Chan, heden morgen ontfangen, gezien hebbende, dat in het op den 2en Augs in 't veld van Soetie ontstane hevig gevegt tusschen Maarkat en andere onwaardige legerhoofden van Mier Mhamet Kasim Ali Chan en de onverwinnelijke armee van zijn Excellentie, de eerstgenoemdens het niet hadden kunnen uithouden, maar op een schandelijke en veragtelijke wijze gevlugt en verstrooid zijnde, dus de overwinning zig aen de zijde van zijn Excellentie gekeert hadde, zo twijfele ik niet of die tijding zal mede bij UwEd. ontfangen zijn. Egter werd deselve zulx tot bekentmaking geschreeven.

{==210==} {>>pagina-aanduiding<<}

UwEd. Wakkiel bevorens over de gessanas (revenupenningen) gesproken, dog geen antwoord daarop erlangd hebbende, diend met de eerste gifte van dien van UwEd. zijde eene ingelegt te worden. (Onderstond) Getranslateerd door (get.) Ms. Koning.
Maandag den 8en, Dingsdag den 9en, Woensdag den 10en, Donderdag den 11en. Gedurende deese dagen heeft men van de in oorlog zijnde partijen niets vernomen, dat eenige annotatie verdiende: want op de inlandse gerugten die er lopen, als of de Britten tot beneden Morsid Abaad zouden verjaegt en Majoor Adams dodelijk gequest wesen, is absolut geen staet te maeken, dewijl de meeste geheel of ten deele valsch worden bevonden. Altans bij het op
Vrijdag den 12en 's agtermiddags van Kassembazaar ontvangen apart schrijvens van den 9en deeser, word daervan niets het allerminste gerept, trouwens ook geen woord raekende de een of andere partij, zoo min als bij de mede ontvangene aparte Patnasche missive van den 29en Julij jongstverweeken.
Saturdag den 13en, Zondag den 14en verstond men, dat de Engelschen en Mooren weder met malkander aen de gang zouden geweest zijn, en dat de eerste, met zeekere door de laesten gebruikte krijgslist, het zo kwaed gekreegen hebben, dat ze genoegsaem geen tijd gehad hadden om in ordre terug te wijken.
Dit schijnt eeniger mate geconfirmeert te worden door het eige getuigenis van den van boven gequest afgekomen Engelschen Majoor d'Alizieux; ten minsten zou die Heer gezegt hebben, dat het hem niet ongelooflijk voorkwam, vermits de Mooren in alle opzigten toonden, dat indien ze zo veel beleid als moed hadden, de Engelschen al lang het veld zouden hebben moeten ruimen. Dat in de op den 2en deser te Soetie voorgevallen actie de Moorsche Cavallerie tot op de trompen van de snaphanen gedrongen was, en de Britsche troupen dermate in 't nauw

{==211==} {>>pagina-aanduiding<<}
gebragt had, dat het zig had laten aenzien of alles stond ter neder gesabelt te worden, zoo als zulx ook onvermijdelijk zoude geweest zijn, hadden 's Konings troupen niet een battaillon quarrée geformeert en door een schrikkelijk vuur dit gevaer afgeweert, mitsgaders den vijand doen deinsen, met agterlating van veele dooden en gequesten.
Maandag den 15, in het vallen van den avond, wierd het op gisteren genoteerde gerugt van een nadere actie tusschen d'Engelsche en de Mooren geconfirmeert bij een aparte brief van Kassembazaar, op den 12en deezer gedagteekent, behelzende, dat het laeste campement der Engelschen te Farochbaak (zijnde 6, of zo als de beds 1) schrijven 7 coss boven Soetie) in een manges bos, en dat van de Mooren te Garie Marie (of Garie Gorrie, volgens de brief omtrend 4 a 5 coss boven de Engelsche, doch wesentlijk maar 2 coss van Soetie) zou gecampeerd zijn geweest. Dat er aen de bovenkant van Farochbaag een spruitje was, van omtrent 40 voet breed, dog zo diep, dat men er zonder vaartuigen niet over konde komen, en dat de Moorse armée aen de eene kant de groote Ganges en aen de andere zijde een berg met een menige hoog jengel (kreupelbos) en nog 2 coss agter zig een zeer sterk retranchement met een kleine spruit, die tot een gragt diende, hadde.
Dat de legers in die positie zeedert de laeste bataille geweest waeren tot op den 9en courant, wanneer de Mooren een sterke embuscade op zijde van den berg gelegt en de rest van de armée zich in het retranchement geretireert hadden.
Dat de Engelschen, hiervan tijding bekomen hebbende, zig nog dien zelve dag meester van Garie Ghorrie gemaekt en hun campement aldaer geformeert hadden, dog dat de Mooren 's avonds om 6 uuren uit hunne embuscade achter in het leger der Britten gevallen, en vervolgens door

{==212==} {>>pagina-aanduiding<<}
het volk uit het retranchement gesecondeert waeren. Dat de slagting zeer groot moest geweest zijn, dog de Mooren denkelijk 't meeste volk verloren hadden, vermits zij tegen des vijands canon enkel met 't blank geweer ingedrongen en hunne vijanden niettemin naar hun voorig campement te Faroch Abaad verjaegt, mitsgads vervolgens ook weder te Garieghorrie post gevat hadden.
En eindelijk, dat het gevegt van 's avonds te 6 tot 's nagts te twee uuren geduurt hadde, zoo als het een en ander bij de brief breeder komt te blijken.
Dingsdag den 16en rapporteerde 's Comps Wakkiel Scheich Ahmed, hoe hij heeden aen den Derbaar gehoort hadde, dat een van de op den tweeden deeser door den Fausdaar Mier Baddel Chan gereclameerde personen, ofte de Hyelyse Fausdaar Sjeich Kamael, zich niet langer hebbende weeten schuil te houden, zich op discretie overgegeven hadde, zijnde den Fausdaer te voet gevallen, op hoop van er dus wat gemakkelijker afteraeken, maer dat wel verre daer van daen deese hem in de ketting hadde laeten slaen en gedreigd voor een stuk canon te zullen laeten zetten en naer de andere weereld doen vliegen.
De gevangen dan wel merkende, dat er klinkende tael moest gesproken worden, loofde aenstonds uit, alles wat hij in de waereld hadde, hetwelk na zijn gedagten, buiten de juweelen van zijne wijven, groote 20000 R. zoude waerd zijn; dog de Fausdaer hem suspect houdende van in deesen niet regt opgebiegt te hebben, had zijnen eisch op 50000 ro. bepaelt, onder verzekering van geen duit te zullen laten vallen.
Donderdag den 18en is er niets van belang voorgevallen; eenlijk word er gesegt, dat eenen Assen Ulla Chan, pagter van Soektjer, door de Engelschen tot Tehsidaer of Controlleur van Neddia aengesteld, met eenig volk derwaerds op weg geslaegen is.
Voorts, dat de Britten eene versterking van vier com-
{==213==} {>>pagina-aanduiding<<}
pagnien naer Berdewaen gesonden, en men te Hoegli tijding zou hebben, dat hunne armée op den 12en deeser de Spruit Oedwah overgetrokken en te Akber Negger zou aengekomen zijn, mitgaders dat 's Nawabs leger al gaendeweg verder naer boven retireert.
Saturdag den 20en, op den middag enz. Terwijl de Raed nog vergadert was, quam er apart schrijven van Cassembazaer sub 16en courant, vervattende een omstandig verhaal wegens de verandering der van tijd tot tijd inkomende berigten nopens den staet des oorlogs tusschen de Engelschen en de Mooren.
Versekerende de bediendens, dat men daerop weinig staet konde maken, hoe secuur de middelen, die men practiseerde, ook mogten schijnen.
Dat de op den 2en hujus voorgevallene en onder den 6en daeraen in dit dagregister gedetailleerde actie, volgens versekering die 't E. Opperhoofd van een man uit de armée zelve daervan had, op verre na zoo nadeelig voor de Engelschen niet geweest was, als men 't daerbij opgegeven hadde.
Dat zij wel in 't nauw geweest waeren, maer door het formeeren van een bataillon quarré en het geweldig vuuren middel gevonden hadden den vijand, na agterlating van veele dooden en gequetsten, een goed heenkomen te doen zoeken, zo dat 't onwaer was, dat de onder voorm̄ datum vermelde Overstens gesneuvelt ofte gevangen geraekt waeren.
Dat de Britten zig om geene andere reedenen hadden geretireerd, dan om vrij te zijn van de pestilentiale lucht der lijken, die de Mooren onbegraeven op het slagveld lieten leggen. Dat Captn Knox niet gesneuveld was, maer 7 andere Officieren benevens omtrend 500 gemeene, dog dat zij mogelijk zo goed koop niet zouden afgekomen zijn, zoo de Mooren zig niet ontijdig aen de roofzucht overgegeven hadden en, terwijl het gevecht noch op 't heetste was, 't grootste gedeelte in de bagage gevallen waren,

{==214==} {>>pagina-aanduiding<<}
waer aen ze te wijten hadden, dat de Britten nu nog wel 3000 man sterk waeren.
Dat de op den 9en voorgevallen battaille, sub dato 15en courant in deesen geverbaliseerd, wel zo was als zij z'opgegeven hadden, dog dat het verlies van de Engelschen daer te groot was uitgemeeten, also er slegts 5 a 600 man vermist bevonden waeren en het getal der Officieren niet bekend was.
Dat deese Natie, die men zoude denken door de nu en dan bekomene nepen meer te zullen inclineeren om den oorlog defensive als aggresseerender wijze te voeren, den dag na den slag verder opgemarcheert en een koss boven Garie Ghorrie in 't gezigt der Moorsche retranchementen was gaen campeeren, om hun te trotseeren, of mogelijk, zoo als de spraek insgelijks ging, om onder so een semblant van tranquiliteit te beter gelegenheid te vinden om te decampeeren en na Farochbaag te retireeren, dan wel naer hun gedevaliseerd fortje te Kassimbazaer, al waer men ijverig besig was om de parapets of bolwerken, morlons (borstweeringen), te herstellen.
Wat verder den uitslag der twee geleverde batailles betrof, zo zouden de Engelschen, volgens ingekomene berigten, wel duisend mannen daerbij hebben laeten zitten.
Laestelijk voegen de beds nog bij de voorige nouvelles en gissingen, hoe ze positive tijding gekreegen hadden,
Dat de Engelschen zig te Ihod kipaen, 1½ coss beneden Oedwah, de legerplaets der Mooren, 3½ coss van Raedje Mahol, geretrancheert en hunne afsnijding rontom met friesche paerden voorzien, mitsgaders wel een half coss in de rondte voetangels gelegt hadden tegen het indringen der Moorsche cavallerie enz., gelijk het een en ander bij den brief zelve breeder blijkt.
Zondag den 21en verstont men, dat er weder een ontset van de Engelschen, ongevaer 100 Europeërs sterk en twee compagnien zo genaemde Sipahis, ieder van 3 a 400

{==215==} {>>pagina-aanduiding<<}
man, naar boven marcheert, gedestineerd zijnde voor Berdewaen.
Maandag den 22en, op de middag ontving d'Edele Heer Directeur nader apart schrijvens van Kassembazaer, op den 18en courant gedateerd, waerbij de Ministers zeggen, dat er zedert hun laeste schrijvens, vermeld onder den datum van eergisteren, geene geloofwaerdige berigten nopens de oorlogende partijen bij hun ontvangen waeren; maer dat er gerugten liepen, dat de Engelschen zig in een seer slegte staet en binnen hunne retranchementen ophielden, en dat de Mooren hun van verre omcingelden en alle toevoer van levensmiddelen difficiel zogten te maeken, zonder nogtans daerinne te kunnen slaegen, daer de Britten de groote Ganges tot hare avantage hadden.
Dat er teffens verspreid wierd, dat de Heer Collonel Adams zeer ziekelijk naar Kalkatta getransporteerd was; item dat de Kalkatse Raed met den Nawab in verdrag zijnde, dit de reeden zoude weesen, er met eene verdere opmarsch niet veel haest gemaekt wierd.
Dat er voorts daags te voren twaelf vaertuigen met kruit en loot te Kassembazaer aengebragt waeren.
En eindelijk, dat eenen Mirza Pearen als Zillehdaer of Commissaris naer Neddia vertrokken en te Seid Abaad mede een wagt gesteld was, uit naem van den nieuwen Nawab Mier Mahmed Jaffer Chan enz.
Dingsdag den 23en, 's avonds quam er een nader aparte brief van Kassembazaer, van den 20en courant en daer nevens een van Pattena van den 1en bevorens. Bij de Kassembasaerse vond men bedeelt, dat, toen de Engelsche Heeren van Kassembazaer te Mongeer g'arriveert waren, de Nawab hun ten eersten uit de ijzers hadde laeten slaen, aen een Armenier g'entrageert 1) en ordre gegeven om hun wel te handelen.

{==216==} {>>pagina-aanduiding<<}

Dat hij hun ook buiten het lijwaet, daer ze klederen van konde laeten maeken, duizend ropijen tot hunne subsistentie verstrekt en toegestaen hadde dat twee met hun gekomen Pions haer mogte dienen.
Dat dit gecontinueerd had tot de bekomen tijding van de actie te Soetie, vermeld onder den 6en deeser maend, wanneer zijn Excellentie ordre had gegeven van niemand bij hun t'admitteeren, zoo dat die vrienden van alle levenstogt ontbloot, mogelijk zouden moeten creveeren.
Dat dit verhaelt was door een van de twee voorn̄ Pions, die ook had weeten te zeggen, dat hunne meesters ter zelver tijd een brief naer de armée zouden hebben geschreeven, welke onderschept en den Vorst overgegeven was, en die dus eer oorzaak van hen ongeval schijnt te weesen, als de slag bij Soetie.
Dat de Nawab zedert 15 a 16 dage van Mongeer vertrokken en den 11en te Baggelpoer, 4 dagreisens van Raadje Mahol aengekomen was, en nu naer apparentie ter laestgem̄ plaetse g'arriveert zou wesen.
Dat er van Dhakka twee hondert vaertuigen met 1200 Sipahis bij 't campement te Phoedkepoer zoude aengekomen zijn en te Kassembazaer dagelijks eenige vaertuigen met allerhande krijgsammunitie van Kalkatta arriveerde.
Dat het niet d'Heer Adams maer de Majoor d'Alizeux was, welke laest naer Kalkatte was vertrokken, om een disput, dat hij met eerstgem̄ gehad hadde en waerom Mr. Knox als Majoor was verkoren geworden.
Dat er op het afgaen van dit schrijvens tijding gekomen was, dat de Vorst den 13en 's avonds te Raedj Mahol g'arriveert zijnde, zig 's daags daaraen persoonlijk in het retranchement bij Oedwa had laeten vinden, en dat kort na zijn komst wel 2000 man, zo cavalery als infantery en arthilleristen, waren uitgetrokken, welke verscheide batterijen tegens het Engelsche retranchement opgeworpen en hetselve aen d'eene kant gansch plat geschoten hadden.

{==217==} {>>pagina-aanduiding<<}

Dat dit in de Britsche armé zo eene consternatie had veroorzaekt, dat ze niet als met veel moeite hun volk weder in ordre had kunnen krijgen.
Dat de Mooren om de voetangels niet hadden kunnen indringen, maer verscheide andere batterijen laeten opwerpen en, zo het scheen, het ter harte wilde neemen.
Dat zij met verscheide gewapende vaertuigen diverse aenvallen op die der Engelschen gedaen, en wel eenige verloren hadden, dog egter altoos met 4 a 5 terug gekeert waren.
Dat de Engelschen ondertusschen niet uit hun retranchement dorsten komen, en dat zulx niet te verwonderen ware, zo men geloven mogt, dat meer als de helft van haar volk of ziek of zwaer gequetst was, en dat er dagelijkx tien a twaalf dooden waren.
Dat de voorm̄ 200 Dhekkase vaertuigen nog niet bij het campement g'arriveert waeren, maer aan de overzijde der groote Ganges lagen, niet dervende opvoeren, eensdeels om dat d'heer Bouw Ali, zoon van den heer Toeraab Aly Chan en Seider Ul Hak Chan, groot Jammadaar, met 8000 ruiters, voetvolk en 6 stukken canon bij de Maldasche Spruit lagen, en anderendeels de ruwheid van 't weer het oversteeken ook niet toelaten wilde.
En eindelijk, dat de Engelschen ook een brief van den Heer Jaffer Aly Chan hadden onderschept, welkers inhoud nog geheim was, dog waerom deselve zeer nauw bewaekt wierd, zijnde de Pattenase eenlijk geregt tot communicatie wegens den ontfangst van eenige brieven van dit hoofdcomptoir en van Kassembazaer, item van den goeden staet des comptoirs ginter, naer maete der tijds omstandigheeden.
Vrijdag den 26en, Saturdag den 27en, Zondag den 28en, Maandag den 29en, Dingsdag den 30en. Geduurende alle deese dagen is er niets voorgevallen, wordende eenlijk door de algemeene gerugten b'antwoord het van Kassembazaer bedoelde en onder den 22en deeser genoteerde communi-
{==218==} {>>pagina-aanduiding<<}
catie, dat de Heer Kalkats Gouverneur, van Sittart, met den Nawab Kassim Ali Chan in onderhandeling zou zijn, hoewel andere er bij verhaelen, dat de Vorst zijn Ed. glad afgeslaegen en rond uit geschreeven zou hebben, dat hij ordre van den Koning had om de Engelsche Natie uit zijn land te verdrijven.




September.

Donderdag primo. Tans hoord men alhier verhaelen, dat de Nawab Kassim Alie Chan alle verdagte perzoonen laet van kant helpen; wordende zulx (ofschoon anders wel doet, aen de verhalen der Britten en Jaffer Ali Chansgezinden omtrend hetgeene zijn Excellentie betreft, niet niet dan met een voorzigtig wantrouwen het oor te leenen) aenneemelijk gemaakt door een brief van Nend Komaer, Duwan van den Nawab Jaffer Alie Chan, aen den wisselaer Mouw Baboe geschreeven en door deesen aen 's Comps Makelaer ter hand gesteld, om den Heer Directeur den inhoud mede te deelen, luidende volgens 's makelaers opgave uit het Bengaels aldus:

Translaet van een Bengaelsche brief, geschreeven door den Duan van den Nawab Jaffer Aly Chan, Nend Koemaer, uit Faroch Abaed, gedat. 25 Aug. 1763, aen den wisselaer Mohua Baboe, alhier woonachtig, ontvangen den 1en September 1763. Na de aanspraak,

Uw brief heb ik, nevens de memorie en de daerbij vermelde goederen, ontvangen en deselve aen den Nawab Jaffer Alie Chan gepresenteerd hebbende, toonde zijn Excellentie zig daer zeer vergenoegt meede.
God spare uw lange tijd in goede gezondheid.
Het nieuws uit ons leger zal uw omstandig komen te blijken uit de brieven, die uw Patroon uw komt te schrij-
{==219==} {>>pagina-aanduiding<<}
ven, terwijl zijn Excellentie door een van de Hoofd Harkarras (verklikkers) gerapporteerd is, dat de Nawab Kassim Aly Chan elf persoonen heeft laten verdrinken, waeronder zig vier Engelschen bevinden, dewijl de andere zeven, Radja Raay Bollob met zijn twee zoons, Kissendaer en Gangadaer, Radja Ram Narein met zijn zoon, de gewesen Duan Tjiemie Lael en Monie Lael zijn; welke bekomen tijding ik UE. communiceere, moetende UE. mij altijd het goed nieuws van ginter mededeelen. (Onderstond) volgens vertaeling van den Makelaer Ram Gopael Ray uit Nederduitsch overgezet door (was geteekent) Jacob Eilbracht.
Vrijdag den 2en, Saturdag den 3en, heeft men niets anders vernomen, als dat de Engelschen tot behoud van Berdewaan wederom een secours van ongevaer 150 man derwaerts staen te zenden. Ondertusschen word er algemeen getuigt, ja van veele bezadigte Engelschen zelfs verhaelt, dat hunne magt te zwak begint te worden om langer tegen de Mooren te ageeren. Veele stellen in tegendeel vast, dat, zo de oorlogscheepen, die, volgens hun zeggen, met 600 mariniers of zeesoldaten, door den Schout bij nagt Cornish van Bombay herwaerds staen gezonden te werden, niet schielijk opdagen en de ziektens onder haer volk toeneemen, het wel weesen konde dat zij genoodzaekt wierden den aftogt te blazen. Ondertusschen zijn er ook die vaststellen, dat het niet ligt tot dat uiterste komen zal.
Zondag den 4en, in het vallen van den avond kwam er apart schrijvens van Kassembazaer, sub 30en der jt verweeken maend, met tijding, dat de twee hondert Dhakkase vaertuigen, vermeld onder den 23en passo, de groote Ganges overgestoken en bij het campement g'arriveert waren.
Dat er van Berdewaen te Kassembazaer onder escorte van ongevaer hondert Sipahis en roerschutters, twee lak ropn contant geld gebragt en vervolgens, met eenig volk versterkt, naer de armée gezonden was.
Dat d'Engelschen, ongereekent het volk dat zij dagelijks

{==220==} {>>pagina-aanduiding<<}
uit de rontom leggende dorpen worven, van Berdewaen nog een ontzet van 4 a 500 Sipahies gekreegen, mitsgaders de Mooren zeedert die tijd hunne batterijen verlaten, de wijk naer Oedwah genomen en aldaer een andere verschansing gemaakt hadden, om de Britten de passage der spruit difficiel te maken.
Dog dat deese, om de onnuttigheid der maetregulen van hare vijanden te doen zien, ten eersten aen den arbeid gevallen waren, om ook van hare kant batterijen tegen die van de Mooren optewerpen.
Voorts dat er 's nagts voor het afgaen van deesen brief verscheide vaertuigen met gequetsten van de Engelschen naer beneden vertrokken waeren, en onder deselve, volgens der Engelschen eige verhael, wel 50 zonder armen of beenen, invoegen men daer uit zou moeten opmaeken, dat er weder een actie moet voorgevallen weesen.
Dat wijders de ziekte onder de Engelschen hand over hand toenaem, de Majoors Charnac en Knox onpasselijk waeren, en dat de Heer Majoor Adams, die de krijgsbende en Chef commandeert, gekwetst, welk laeste also dikwils is verspreid, dat men er zonder nadere confirmatie geen het minste geloof aen kan slaen, schoon er ditmael werd bijgevoegt, dat hij egter nog op de been was.
En eindelijk dat 's Comps Wakkiel van den gevlugten Berdewaensschen Raedja gehoord hadde, dat de Nawab Kassem Ali Chan alle de te Mongeer zijnde Engelschen nevens den Raadja Raay Bollob, item desselfs zoon Kissendar, eenen Gangaporsaet en Kenoram Monilaal, weleer Duwan van den Heer Nawab Jaffer Aly Chan, en nog eenige andere voornaeme luiden, met de arme op de rug gebonden in de Ganges had laten verdrinken, dog dat de Jeggetseets als nog in 't leven gelaeten waeren, hoewel men bij de depeche van dit schrijvens verhaelde, dat ze meede zeer veeg stonden, ja mogelijk reeds om hals waeren, mitsgads dat Raay Raaijan Omedray desselfs zoon

{==221==} {>>pagina-aanduiding<<}
Radja Nitanend, de Heer Ram Ram Mostafie Hierlael en Moerlie Kisschensjent hetzelfde lot hadden moeten ondergaen. Dog andere willen, dat de Nawab wel voorneemens geweest zou hebben d'Engelsche krijgsgevangenen van kant te helpen, dog zig door den Armenische Overste Choja Gregoor Chan zou hebben laten verbidden.
Dingsdag den 6en, 's avonds, bequam men nevens een brief van Kassembazaer van den 3en deeser, het Morsid Abaeds Dherbaer nieuws van de jongstverweekene maenden Julij en Augustus, luidende volgens de overzetting aldus:

Translaat Persiaanse Moxudabaadsche (sic) en andere nouvelles, geschreeven door 's Comps Wakkiel te Cassembazaer en ontfangen alhier den 6en September 1763.

Den 1en Julij 1763 sloeg zeekere Generael met 1000 ruiters en voetknegten op marsch en arriveerde te Tarekpoer, van waer deselve (zo men zegt) na Bendoan zullen vertrekken. Tegens den avond wierd d'Heer Seyed Mhamet Chan door herkarras berigt, dat de Engelsen te Patna, welkers opperhoofd Illis genaemt is, het Moorse fort aldaer in den nagt g'attaqueert, hetzelve geplunderd en den Souba dier steede op de vlugt gedreven hadden, dog daerop door zeekeren Europees gent Maarkat, die tot bewaring van gem̄ sterkte door den Nawab Aliejah (Mier Mhameth Kasim Chan) derwaerts gecommandeert zijnde, intusschen was komen opdagen, en de verovering van dien vernomen had, overvallen en zodaenig verslagen waeren dat er 2400, zo Tellingas als Engelschen gesneuvelt, en voorsc. Illis nevens de overgeblevene zijner manschap, bestaende in 300 blanken en tellingas, genootzaekt geweest waeren de wijk binnen hunne logie te nemen, van waer zij vervolgens een etmael lang gecannoneert, dog den daeraen vol-
{==222==} {>>pagina-aanduiding<<}
genden dag 's morgens met eenige ruiters de vlugt te water genomen hadden en apparent door hunne vervolgers wel zouden agterhaalt worden.
Den 2en Julij 1763 vernam men, dat Mr. Amiott, Secunde van de Engelsen te Calcatta, na bekomen afschied van den Nawab Aliejah na Moxu Abaadh vertrokken en reeds heeden na den middag tot Djespyda gekomen zijnde, de Heeren Sejed Mahmet Chan en Mhamet Tekkie Chan zig op dat berigt na Motiezjel begeven hadden.
Den 3en Julij 1763 gem̄ Amyott in een bassora voor het Moxud-Abaadse fort verscheenen zijnde en met nog 30 andere vaertuigen de revier willende oversteeken, wierd hem zulx door 's Nawabs troupen, die zig aen de zoom derzelve bevonden, belet, en vervolgens, alzo hij zig daeraen niet kreunende, tot bij Koilgaat was doorgevaeren, eenige vuyle scheldwoorden toegevoegt, welke hem, Amiott, zeer deeden vergrammen, en teffens resolveeren met den degen in de vuyst aen de voorkant van de bassora te gaen staen, terwijl een der Moorsche ruiters zig van die occasie bedienende, denselve met een musquetkogel zodanig trof, dat hij ten eersten dood ter neder viel en de andere hoofden, die hem verzelden, nevens het verdere volk, dat niet door het schietgeweer was omgekomen, levendig gevangen raekten. Waerop de hoofden der doodgeschootene persoonen afgesneeden en aen den Nawab Aliejah gezonden, mitsgaders alle de vaertuigen en goederen der Britten geplundert wierden, zijnde nog ten zelven dage door hun Cassembazaars Opperhoofd, Mr. Tjamer, de logie zijner Compe aldaer in staat van tegenweer gebragt, en ten dien einde de daeromstreeks staende huisen gedeeltelijk aen den brand opgeoffert en ten deele onder de voet gehaelt.
Den 4en Julij vertrok zekere Generael, wiens naem onbekent, aen 't hoofd van 1000 ruiters en een gelijk getal roerschutters uit Moxudabaad en deed te Tarekpoer halte

{==223==} {>>pagina-aanduiding<<}
houden, met voorneemen (zo men wil) om zig met de Engelschen te Kassembazaar in actie te begeven.
Den 5en do, 's morgens ten 8 uuren kwamen de Heeren Seyed Mhamet Chan en Mhamet Tekkie Chan uit Matiesiel te Tjoena Galie, wanneer Mr. Tjamer voornt, nevens de verdere Engelschen, op het plat hunner loge komende en het geraas der krijgsbenden van hunne even gem̄ tegenpartijen, die op hen afkwamen, aenhoorende, daar door, als mede op het gezigt van derselver kloekheid, met vreese bevangen wierden, hunne logie verlieten en ten getalle van 13 persoonen schuilplaats in die der Hollandsche Compe zogten, waervan d'Heer 't Opperhoofd, onmiddelijk bij een arzie, in deezer voegen dat zijlieden uit vrese voor hun leven gevlugt en ter erlanging van protexie in zijne logie gekomen zijnde, hij, indien hen het leven geschonken en deselve aen hun Opperhoofd toebetrouwd mogten werden, zulks als een grote gunst ten zijnen opsigte aenmerken en teffens voor hunne absentie instaen zoude, - aen voorsc. Seyed Mhameth Chan kennisse gaf en dat papier met den Wakkiel aen hem afvaerdigde. Dog op welke tijding, die denzelve mede door zijne harkaras gebragt was, hij ten eersten met de zijne voor 's Comps loge te Kalkapoer verscheen en de gevlugte Engelschen opeischte. Wanneer de Heer 't Opperhoofd zijn Ed. in persoon ging opwagten, deselve een Nesserane praesenteerde en om het behoud van hun leven in nadrukkelijke termen verzoek deed, zonder dat deese instantie de minste ingang bij dien Heer mogte vinden, in voegen d'Heer 't Opperhoofd zijn afscheid neemende, bevond men dat voorn̄ Mhameth Tekkie Chan niet alleene met zijne troupen op de bazaar van Kalkapoer gekomen en bezig was zijne paerden in 's Opperhoofds wooning te laten rennen en eeten, maer ook dat gem̄ Markt kort daeraen geplundert was en de meerm̄ Engelgelschen door hen uit dat huis gehaalt, mitsgads op eliphanten na het Moorse fort gevoert waeren.

{==224==} {>>pagina-aanduiding<<}

Den 6en Julij 1763 verstond men van de harkaras van de Heer Seyed Mahmed Chan, dat de Engelsen met een leger van 500 ruiters en 4000 tellingas te Hougly gekomen waeren, zijnde wijders den Commissaris van Neddia Sjeig Aybet Ulla op heeden aen 't hoofd van 1000 ruiters en een gelijk getal roerschutters bij de batterij van Soeklay g'arriveert.
Den 7en Julij kwam tijding wegens hunne verschijning in gem̄ batterij en van die der Engelschen ter plaatse Itjoena.
Den 8en Julij hoorde men in 't algemeen zeggen, dat den zig in Berdaan ophoudenden Engelsman, Janson, met 1500 Tellingas van daar dit heen in aentogt zoude wesen.
Den 9en arriveerde d'heer Mhameth Tekkie Chan uit Moetiezjiel te Tarekpoer en het leger der Engelsen tot Anboa, alwaer gem̄ Janson mede verscheenen is.
Den 10en Julij brak Mhameth Tekkie Chan uit Tarekpoer op na Monkerra en zijne voorhoede vertrok met alle spoed na Kettoe, hebbende men wijders op heeden vernomen, dat er twee generaels met een aenzienlijke armée uit Mongeer na Moxudabaat op weg waaren om de Engelsen 't hoofd te bieden.
Den 11en Julij vernam men, dat de Britten te Zieblie gekomen waren en den voorsc. Sjeig Hybet Ulla met het slaen van een brug over de revier Daien hard bezig, mitsgaders voornemens was om, zodra deselve zoude overgetrokken zijn, henlieden slag te leveren.
Den 12en Julij zond Mhameth Tekkie Chan van Monkerra te Daadpoer komende, zijne troupen verder vooruit, en liet met het slaen van een brug de uiterste spoed maken, zijnde wijders vernomen dat de Engelsen te Petlie g'arriveert zijn.
Den 13en Julij wierd men berigt, dat er eenig krijgsvolk, om de Engelschen slag te leveren, uit Mongeer gecommandeert zijnde, binnen 2 a 4 dagen verwagt wierd, en Mahmeth Tekkie Chan zijn marsch uit Daadpoer had voort-
{==225==} {>>pagina-aanduiding<<}
gezet, mitsgads dat Jaferbeek uit het fort Soekhai te Daienhaat gekomen en met de Engelschen slaags geraakt, dog gekwetst geworden en oversulx gevlugt was, item dat zijlieden in het huis van Ragia Kieritsjent verblijf hielden.
Den 14en Julij verstond men dat gem̄ Jaferbeek gewond met eenige van zijn manschap in 't Moxudabaadsche fort gekomen was, en Mahmet Tekkie Chan zig te Platsie bevond, mitsgaders, dat den na Sokhay gecommandeerde Scheig Hybet Ulla eerstdaags de Engelsen stond te attaqueeren.
Den 15en Julij wierd d'Heer Seyed Mhamed Chan door harkaras geraporteerd, dat de Engelschen met een kloeke armée en een sware artillery te Daienhaat gekomen zijnde, en eenige wijnige krijgers uit hun campement ter vertoning aen de Mooren vooruit gedetacheert hebbende, den voorsc. Sjeig Hybet Ulla, die sig aen 't hoofd der laestgem̄ volkeren bevond, daer op ten eersten zeer sterk uit het canon en de musquetten hadde laten schieten en de Engelschen genoodzaekt te retireeren. Dog dat, toen de laesten tot bij hun legerplaats vervolgt wierden, zij hunne gem̄ tegenpartije sodanig uit het geschut begroet hadden, dat voorsc. Sjeyg Hedajet Ulla (sic) na ruim twee uuren vegtens met verlies van veel volk, waer van er eenige in de revier sprongen, hals over kop na Moxud Abaad de vlugt nam, 'twelk gem̄ Seyed Mhameth Chan had doen resolveren eenige troupen tot hulpe van den fortbewaerder van Soektay te commandeeren en zig mede in persoon nagt en dag in de wapenen te houden, zijnde wijders ten voorsc. dage de legerhoofden Kotjebeek en Sanou Hazarie met 2000, zo ruiters als roerschutters, te Moxud Abaat en voorts van daer zonder tijds versuim te Tarekpoer aengekomen.
Den 16en Julij kwam tijding, dat de Engelschen van de overzijde der revier op het leger van Mhamet Tekkie Chan, en deese weder op hunne krijgsmagt lieten cannoneeren,

{==226==} {>>pagina-aanduiding<<}
mitsgaders dat de te Dainhaat gekwetste persoonen na Moxud Abaad opkwamen.
Den 17en do. vernam men, dat Sjeig Hedajet Ulla, die uit Dainhaat na Radha in Mongelkoot gevlugt en 's anderen daags na aflegging van 16 kossen weegs bij Moxud Abaad ter houw gekomen was, de Heer Seyed Mahmet Chan hadde doen weeten dat, vermits hij, Hedajet Ulla en een zijner neeven gekwetst waeren, en een andere neef gesneuvelt was, hij zig genoodsaakt gevonden had de wijk te neemen; zijnde men ook berigt, dat er eenige troupen van Mongeer herwaerts in aentogt waren, terwijl de ingezetenen van Moxud Abaad nevens hunne familie hier en daer de vlugt neemen.
Den 18en Julij verstond men dat de Engelschen op den vorigen voet van de overzijde der revier bleeven cannoneeren, en van de zijde van Mhameth Tekkie Chan mede niets onaengewend gelaeten wierd; mitsgaders dat het van daag of morgen tot een formeel gevegt zoude komen.
Den 19en Julij, 's namiddags, kwam tijding, dat de Engelschen hunne troupen in driën verdeelt, bij ider partij 12 stukken canon geplaatst en twee partijen 's nagts in stilte, buiten weeten van Mahmet Tekkie Chan, aen de overzijde der revier, mitsgaders de overige manschap 's anderen dags morgens op 3 a 400 vaertuigen met 12 stukken canon mede derwaerts, en voor het front der armée van gem̄ Tekkie Chan gesonden hebbende, eenige van voorsc. volkeren aen land gestapt en een gedeelte op de vaertuigen gebleeven waeren, waervan een Capitain en twee matroosen der Engelsen door het losbranden van het geschut uit de krijgsmagt van dien Generael gesneuvelt, en daerop de overige Britten zonder de minste beschroomt- of mismoedigheid mede uit de vaertuigen gegaen zijnde, zig zeer langsaem op marsch begeven en niettegenstaende zij door het gestadig canoneeren der Mooren veel volk kwamen te verliezen, niet eerder op hen geschoten hadden, als toen

{==227==} {>>pagina-aanduiding<<}
deselve van alle kanten bij menigte te paerd op hen, Engelschen, aengekomen en bij derselver vooraf gesondene partijen gelokt waeren, wanneer zijlieden al hun geschut en musquetten deden losbranden, en waer door de gantsche armée van Tecki Chan nevens alle zijne legerhoofden eensklaps de vlugt namen en verstrooit raakten, behalven 300 ruiters, met de welke hij egter de voorste partij der Engelschen met den sabel in de vuist massacreerde, en ter dier occasie selfs gekwetst, mitsgaders buiten staet rakende langer te paart te blijven zitten, over zulks, en om reden de Hindostanse krijgers zig niet zonder hun hoofd in gevegt begeven, resolveerde op een eliphant te zitten en met 14 a 15 persoonen, die hij nog maer bij zig hadde, de tweede reis zijner tegenpartijen kloekmoedig aentetasten, welke hij, indien te dier tijd slegts een ontzet van 1000 man hadde kunnen bekomen, gewisselijk geheel en al zoude overwonnen hebben, dog waerop dien Generael, wiens dapperheid door groot en klein, ja zelfs door de Engelschen grootelijks gepreesen werd, eindelijk op het slagveld kwam te blijven, en 't geen ook de oorsaek was, dat een iegelijk de vlugt nam.
Den 20en Julij deed de Heer Seyed Mhameth Chan te Moetisjel batterijen opwerpen en hier en daer geschut planten; zijnde de Engelschen intusschen dit heen voortgerukt en voorneemens na 1 a 2 dagen rustens zig na Moxud Abaad op marsch te begeven.
Den 21en bragten de Harkarras tijding, dat de Britten van Agerdieb na Moxud Abaad op weg en reeds bij Plasie g'arriveert waeren; over welk berigt d'Heer Seyed Mahmet Chan zeer ongerust geworden en met de besorging der nodige krijgsbehoeftens werkelijk bezig was.
Den 22en Julij vernam men, dat de armée der Engelschen, vergeselschapt van den Nawab Mier Mahmet Jaffer Alie Chan, tot Beroed genadert zijnde en 's anderen daags te Moxud Abaad verwagt werdende, alle inwoonders

{==228==} {>>pagina-aanduiding<<}
dier stad, zo groot als klein, item die van Cassembazaer, Seyed Abaad en andere plaatsen ten eersten op dat berigt gevlugt waren, in voegen er 12 inlandse mijlen ver geen ligt gebrand, en de verslagenheid onder de troupen van Seied Mahmet Chan zo groot bevonden wierd, dat deselve niets tegens de Engelsen zullen durven onderneemen.
Den 23en Julij arriveerden de Britten uit Beroea te Tjoena Galie, deden aldaer rondtrommellen, dat men niet behoefde ongerust te zijn, en staen op morgen de stad Moxud Abaad aentetasten, om welke reeden de Heer Seyed Mahmet Chan heden voor het aenbreeken des dagenraeds met zijne onderhoorigen, die praesent waeren, zig na Mongeer op weg begaf en de voor den aenvang der battaille met de Engelsen reeds aengenomene 5 a 6000 ruiters en pions mede een goedt heenkomen zogten.
Den 24en Julij, 's morgens vroeg, naemen de Engelschen, na alvorens hunne troupen in drie partijen verdeeld en d'eene na Akberpoer, de tweede na Amaniegens en de derde na Moetiesjel gesonden te hebben, possessie van Moxudabaad en plunderden die stad ten eenemaal uit, bij welke gelegenheid een Engelsch Officier twee Armeenders in een winkel ten bazare ziende zitten, daer in ging en deselve doorzoekende, twee snaphanen en 2 a 3 donderbossen vond, mitsgaders overzulx hen beide met pistolen doodschoot, en een weinig daerna hetselfde lot aen een Mogolder, die hem onder weg tegen kwam, deed ondergaen; waerop d'Engelschen hun verblijf te Sadikbaag genoomen hebbende, op de naem van den Koning en de Compe, item die van den Nawab Mier Mhamet Jaffer Chan en den Fausdaar lieten rondtrommelen, om gerust en buiten eenige vreese te blijven.
Den 25en Julij nam evengem̄ zijn Excellentie zitting in de Diwangana, ontving van veele stads inwoonderen de door hem gepraesenteerde Nessens van 5 ropijen yder per-
{==229==} {>>pagina-aanduiding<<}
zoon, en vereerde deselve daerentegen met betels, zijnde ook op heden het Fausdarye van Moxud Abaad opgedragen aen den voorigen Fausdaar lsmajel Alie Chan en den geweesen Nazier uit zijn arrest ontslagen en weder met die functie gebeneficeert.
Den 26en Julij kwam tijding, dat de Engelschen sig nog te Sadikbaag bleeven ophouden, en den uit Mongeer na Moxud Abaad gecommandeerden Poerniasen Souba Scheer Ali Chan de revier Soeti reets was overgetrokken, mitsgaders dat zeekeren Generael Maarkaat, die onlangs een veldtogt na Patna gedaen heeft, meede eerstdaags die revier aen 't hoofd van 4 a 5000 man, zo ruiters als tellingas, passeeren, en van den Nawab Aliejah gevolgt werden zoude.
Den 27en Julij verscheen Pagia Dollobram Bhadur met 500, zo blanken als tellingas, uit Calcatta te Monkerra, dewelke (zo men zegt) op morgen na Sadikbaay zullen marcheren.
Den 28en hoorde men, dat den voorsc. Maarkaat met 1200 vaertuigen eenlijk met canon en ammunitie-goederen beladen, van wegen den Nawab Aliejah te Soetie g'arriveert was, en er 3000 ruiters van zijn Excellentie met het slaen eener brug bezig waren; item dat den uit Moxud Abaad gevlugten Seyed Mahmet Chan zig aen deese zijde van de spruit Giriea kwam op te houden. Zijnde wijders te Seied Abaad allerwegen ter ordre van de Engelsen een iegelijk bij rondtrommeling g'adverteerd, dat eenige hulpstroupen van Madras herwaerds op weg zijnde, men verdagt konde wesen zijne vrienden en vee elders te secureeren, mitsgads vervolgens tegen den avond eenige vaertuigen met 100 christen inwoonders van Dhecca ter plaatse Beherdel g'arriveert.
Den 29en Julij wierd Mirza Jaats Chan, schoonvader van den omgebragten Nawab Sirray Uddoula, door den tegenwoordigen Nawab Mier Mahmet Jaffer Chan ontboden en

{==230==} {>>pagina-aanduiding<<}
tot Bagsie van zijne armée aengesteld, mitsgaders tot de aenneeming van krijgsvolk ordre gegeven, invoegen hij alle de geene die onder het commando van Mahmet Tekkie Chan gestaen en op een schandelijke wijse de vlugt na Bagerrie en Radha genomen hebben, geworven heeft, waertoe men zegt, dat zijnen Excellentie met een lak ropijen van de Engelschen zoude voorzien zijn, terwijl desselfs manschap zig aen de kant van Gieria ophoud, en hij besig is met het opwerpen van batterijen aen de landzijde, zijnde de Britten intusschen van Sadikbaag na Seraay Diwan opgebroken en
den 30en Julij verder na boven op marsch geslagen, om het leger van den Nawab Aliejah 't hoofd te bieden; ten welken einde voorsc. Mier Mhameth Jaffer Chan met de werving van krijsvolk onophoudelijk bezig en voornemens is den voorn̄ Mirza Jats Chan daerbij te Moxud Abaad te laten continueeren, zullende evengede Mier Mahmet Jaffer Chan en den tot Naib Salba aengestelden Ragia Dollobram Bhadur na Soetie marcheeren.
Den 31en Julij vernam men, dat gem̄ Mier Mhamet Jaffer Chan en Ragia Dollobram Badur nevens Nend Kamaar Raay uit Moxud Abaat na Sadikbaag vertrokken waren, en zekeren Soeben Kisschen tot Naib van den laestgenoemde was aengesteld, mitsgads dat de Engelschen, aen dese zijde de spruit Gieria gekomen zijnde, tot het overtrekken der revier Soetie middelen in 't werk stelden.
Den 1en Augs verstond men, dat de Engelschen de revier Soetie gepasseert en dus aen de oversijde van deselve gekomen, mitsgads de krijgsbenden van den Nawab Aliejah gereed waren zig met henlieden in actie te begeven, invoegen zij elkanderen van daag of morgen konden attaqueeren.
Den 2en Augs konde men door het gehoor van 't continueel cannoneeren niets anders opmaken, dan dat tusschen de legers van de Engelsen en evengem̄ Nawab een

{==231==} {>>pagina-aanduiding<<}
bloedig gevegt ontstaen zijnde, er veel volk van wederzijden op 't slagveld gebleeven was.
Den 3en Aug. kwam tijding, dat de Engelschen met den voorwaerds gemelden Poeraniasen Nawab Scheer Ali Chan slaags geraekt, en na dat zij met het continueel vuuren, zo uit het geschut als de musquetten, uitgescheiden waeren, elkanderen met sabels in de vuyst en pijlen, zoo manmoedig aengetast hadden, dat er geen voorbeeld van diergelijke bloedige actie in de tegenwoordige tijden te vinden is, invoegen een considerabel getal ruiters en tellingas van wederzijden gesneuvelt was, welkers quantiteit als nog niet konde opgegeven werden; zijnde den Nawab Mier Mahmet Jaffer Chan te Diwanseray g'arriveert en de armée van den Nawab Mier Mahmet Kasim Chan, na de eindiging van voorsc. bataille, weder na derselver campement bij Feroog Abaad vertrocken.
Den 4en Aug. vernam men, dat gem̄ Nawab Mier Mahmet Jaffer Chan en Ragia Dollobram Bhadur aen de kant van Gieria Nala verscheenen waeren, zonder dat men, als geen tijding van daer kunnende te weten krijgen, iets anders konde melden als dat de Engelsche krijgsbenden en die van den Nawab Mier Mahmet Kasim Chan zig nog in hunne campementen bevinden, hoewel sommige voorgeven, dat de laesten zouden gevlugt zijn, dat egter confirmatie kwam te vereisschen.
Den 5en Aug. hoorde men, dat er twee chaloupen, bemand met 200 Engelsche, uit Calcatta na Moxud Abaad vertrocken en deselve reeds tot Plasie g'arriveert, mitsgaders dat de troupen van den Nawab Mier Mahmet Kasim Chan mede uit Mongeer na Ragiemakol in aentogt waeren, en er dus een swaere oorlog voor handen zijnde, zig niemand binnen Moxud Abaad bevond, die niet dag en nagt in groote zorge en vreese doorbragt.
Den 6en Aug. verstond men, dat het leger der Engelschen hun marsch uit Soetie verder had voortgezet en de

{==232==} {>>pagina-aanduiding<<}
uit Mongeer afgekomene manschap van den Nawab Mier Mhamet Kasim Chin zeer gewillig was hunlieden het hoofd te bieden.
Den 7en Aug. kwam tijding dat de Britsche armée te Phoedkiepoer (een kos van de legerplaats van 's Nawabs krijgsbenden) g'arriveert zijnde, aldaer zoude halte houden, en niet verder marcheeren, mitsgaders dat de laestgen̄ volkeren tot Oedowanala gecampeert lagen en aen de overzijde van dien een sware batterij, met veel swaer en grof geschut voorsien, geplant hadden, in dier voegen dat er geen mieren of vliegen door konden.
Den 8en Aug. wierd men berigt, dat de Engelsche te Phoedkipoer mede sterke batterijen en punten lieten aenmaken, om op deselve grof geschut te plaetzen, en dat de troupen van den Nawab Mier Mahmet Kasim Chan aen de overzijde van Odoewanala verblijf hielden.
Den 9en Aug. kwam men ter ooren, dat er een corps blanken en tellingas van Calcatta vertrokken en vervolgens te Kettoea g'arriveert zijnde, deselve eerstdaags te Moxud Abaad stonden aen te landen, mitsgaders dat Mirza Iris Chan, die zig aldaer van wegen den Nawab Mier Mamet Jaffer Chan als desselfs Naib bevind, de Wackiels der Siemendaers ontboden had, dog geene van hen of hunne principalen voor als nog gecompareert waeren, en dat hij ook deese en geene lieden tot bekleding der ampten van de Pansjoutra etca in 't oog genomen, maer derselver aenstelling tot nu toe geen gevolg genomen hadde.
Den 10en Aug. hoorde men, dat er veele Engelse en Tellingase soldaten gekwetst en deselve van sins waren na Calcatta te vertrekken, mitsgads dat de armée van den Nawab Mier Mahmet Kasim Chan, in 25000 ruiters bestaende, tot Ragiemahol genadert was en van zijn Excellentie stond gevolgt te werden.
Den 11en Aug. verstond men, dat er eenige vaertuigen van de Engelschen met swaar geschut, item kruit, lood en

{==233==} {>>pagina-aanduiding<<}
andere ammunitiegoederen beladen, van Calcatta te Kettoea gekomen waeren en deselve na hun leger zouden gesonden werden; item dat Mirza Iris Chan, de zoon van den overleeden Mirza Haekiembeek, tot Daroga der Pantsjoutra en een ander persoon tot Daroga van de Gadstalok (particuliere inkomsten) verkoren hadde, dog van de bediendens der Adalet (geregte) nog geene te voorschijn gekomen waren.
Den 12en Aug. vernam men, dat de bergluiden, op het krijgsvolk van de Engelsen met pijlen schietende, daer in egter op de speciale interdictie van den Collonel niet wierden tegengegaen, dog dat hij des niet te min aen de zijne verzekering gedaen hadde, het noodige diendwegen door een aenval op het gebergte in 't werk te sullen stellen.
Den 13en Aug. vertrok den van wegen den Nawab Mier Mahmet Jaffer Chan tot invorderaer der revenuen van Neddia etca aengestelden Mhamet Jaar Chan, te water na Kisschen Negger, en wierden wijders ook nog Commissarissen voor andere Siemendarijen benoemt, die zig over zulx van dag of morgen derwaerds zullen begeven, zijnde ten evengem̄ dage een hevig gevegt ontstaen, daerin een groote menigte volk van weder zijden gesneuvelt, mitsgads eenige hoofden der Engelschen, welkers namen nog niet bekent zijn, gekwetst.
Den 14en Aug. kwam tijding, dat de Engelschen voor de plaats Kalapanie een batterij en twee punten van aerde opgeregt, ter hoogte van 4 a 5 cobidos, en deselve van swaer geschut voorsien hadden, mitsgads dat zij hunne troupen continueel bij den anderen gesloten hielden, en die van den Nawab Mier Mahmeth Kasim Chan zig aen de overzijde van Oedownala door het opwerpen van batterijen, mede van veel grof canon voorzien, versterkt hielden.
Den 15en Aug. arriveerden op nieuw eenige vaertuigen met krijgsbehoeftens en eenige blanken en tellingase soldaten van Calcatta te Moxud Abaad, ten dienste der Engelsche armée.

{==234==} {>>pagina-aanduiding<<}

Voorts wierden de gebrookene punten van hunne loge te Cassembazaer met aerde gerepareert en daerop swaere stukken canon, die uit het Moxudabaadsche fort gehaelt zijn, geplaatst.
Den 16en Aug. vernam men, dat de troupen der Engelschen 's nagts een aenval op die van den Nawab, welke zig bezijden de kant van Oedewanala ophielden, gedaen, dog die laesten, als op hoede zijnde, niettegenstaende het onophoudelijk schieten der Engelsen uit de snaphanen, zig door het continueel cannoneeren en musquetteeren, zo wel gedefendeert hadde, dat de tellingas genoodsaekt geworden waren te retireeren na hun campement, schoon er in die actie veele van weder zijden gesneuvelt en gekwetst waren.
Den 17en Aug. verstond men, dat den Nawab Mier Mhameth Kasim Chan tot Bagelpoer gearriveert en door den Wassier Soujanddouwla met 12000 ruiters g'assisteert zijnde, die manschap zig mede bij zijn Excellentie bevond, terwijl deselve eerstdaags te Ragiamahol stond te verschijnen, en de Engelsche krijgsbenden, wel voorsien van oorlogsgoederen, in hun campement verblijf hielden.
Den 18en Aug. hoorde men, dat de te Sitgaurw geweest zijnde Engelse troupen van daer met vaertuigen over de groote revier, gent Pedda, in hun leger gekomen, en de hoofden van hetselve over hun arrivement zeer verblijd geworden, mitsgaders met elkanderen in conferentie getreden en als nu volkomen tot het aengaen van een actie in staet geraakt waeren; dog dat daerentegen een talrijk heir van den Nawab Mier Mahmeth Kasim Chan op de been gebragt was.
Den 19en Aug. wierd men berigt, dat evengem̄ zijn Excellentie van Ragiamahol dit heen in aentogt was, na alvorens desselfs familie na Patna gezonden te hebben, en men van daer tot Oedewanala niet anders zag en hoorde als van het overtrekken der revier door zijne krijgsbenden,

{==235==} {>>pagina-aanduiding<<}
die wel in omtrend 30000 man bestonden, dog mits den geringen aenbreng van levensmiddelen groot gebrek kwamen te lijden.
Den 20en Aug. kwam tijding, dat de Tellingas, die zig uit het campement der Engelschen ten afhaal van hout, gras enz. na buiten begaven, door het volk uit de bergen met pijlen gekwetst en ook dood geschooten wierden, mitsgaders, dat den Nawab Mier Mhameth Jafer Chan en Ragia Dallobram Bhadur, welke de Engelsche armée volgen, door den Collonel in zijne thent ontboden en onder bewaring van eene wagt, bestaende in blanken en tellingas, gesteld waaren, zonder dat men de oorsaak van dien had kunnen te weete krijgen, waer over die Heeren eenigsints ongerust geworden waren.
Den 21en Aug. wierd men berigt, dat den Nawab Mier Mahmeth Kasim Chan van dag of morgen te Oedewanala stond te arriveeren, en hij de geweesen Naib Soebor van Patra Ragia, Raay Bollob en Ram Narein nevens eenige andere grooten te water na Patna gezonden, dog hunne vaertuigen onder weg doen sinken en hen alzo van kant geholpen hadde, hoewel deese laeste tijding nog informatie vereischte.
Den 22en Aug. wierd men berigt, dat de Engelschen, mits de aennadering van den Nawab Mier Mahmet Kassim Chan voortgerukt, en voornemens zijnde desselfs armée te attaqueeren, de van zijnentwegen te Oedewanala leggende manschap daervan bij een arresdaast aen zijn Excellentie kennisse gegeven, en vervolgens, zo dan de Britten onder het bereik van hun geschut gekomen waeren, zo hevig op hen gevuurt hadden, dat er in een laag wel 4 a 500 tellingas van hunne zijde gesneuvelt, en de Engelsen genoodsaekt waaren drie kossen agterwaerds te retireeren.
Den 23en Aug. hoorde men, dat het gekwetste volk der Engelschen met vaartuigen over de revier Pedda na Kal-
{==236==} {>>pagina-aanduiding<<}
catta gesonden wierden en er veele gewonden van hen in 't leger bleven leggen, mitsgaders dat de krijgsbenden van den Nawab Mier Mahmet Kasim Chan zig nog aen de overzijde van Oedewanala bleven ophouden, waervan 12000 pathanders, ten blijke hunner getrouwigheid voor zijn Excellentie, betels hadden aengenomen, zijnde wijders eenen Mahmet Jaar Chan, zoon van den gewesen Houglysen Fausdaer Mirza Pearen, door den Nawab Mier Mahmet Jafer Chan tot invorderaer der Neddiase revenuen aengesteld en derwaerds vertrokken, 't welk omtrend andere plaatsen en districten mede gevolg neemt.
Den 24en Aug. verstond men, dat den Nawab Mier Mahmet Kassim Chan op zijn vertrek uit Mongeer de voorsc. Ragia Raay Bollob en Ram Harein, nevens hunne zoons en broeders, item Ragia Kienoram en Maetielaal, met nog vijf andere perzoonen, welkers namen onbekent zijn, te water na de revier Pedda gesonden en henlieden met de vaertuigen in deselve doen sinken, mitsgads de Heeren Jeggetseet, Lala Omedram en Ragia Nitanend, nevens hunne zoons, in arrest mede genomen, en de gevangene Engelse, volgens het seggen van sommige lieden, gemassacreert hadde; dog dat daerentegen weder door anderen wierd voorgegeven, dat de laestgen̄ zig zelve om 't leven zouden gebragt hebben; wordende voorts op alle bazaers en in alle stegen sterk gesproken van de aennaedering van gem̄ Nawab Mier Mahmeth Kasim Chan.
Den 25en Aug. vertoonde zig een detachement ruiters van den Nawab Mier Mahmet Jaffer Chan aen de revierkant besuyden de Moorse bidplaats, dewelke (zo men wil) na Bierbhoem zouden gecommandeert zijn, dog ten welken einde weet men niet.
Den 26en do. kwam tijding uit het leger, dat de Engelsen hun campement en batterijen door de sware inundatie hadden moeten verlaten en zig bewesten het gebergte aen de linker zijde van hunne voorige standplaats verschansen,

{==237==} {>>pagina-aanduiding<<}
alwaer zijlieden de novo met het opwerpen van batterijen besig waeren, dog dat de krijgsbenden van den Nawab Mier Mhameth Kasim Chan zig nog op hunne oude plaats bevonden en er geen nader gevegt was voorgevallen.
Den 27en do. liet d'heer Mirza Iris Chan een iegelijk te Moxud Abaadh bij rondtrommeling waarschuwen, dat de geene, die wegens de ontstaene oorlog tusschen gem̄ Nawab en de Engelsen in 't vervolg mogte spreeken, of zig iets dienaengaende laten ontvallen, aen lijf en leven zouden gestraft werden, weshalven de inwoonders uit vreese niets het minste daer van reppen.
Den 28en Aug. hoorde men van buiten, dat den Nawab Mier Mahmeth Kasim Chan de Heer Jeggetseet zodanig mishandelt hadde, dat men niet wist of hij er wel het leven van zoude afbrengen, 't welke geen geringe consternatie onder de gesamentlijke kooplieden der stad veroorsaekt heeft.
Den 29en Aug. vernam men, dat zijn Excellentie alle desselfs Ministers geweldig deed handelen, zonder dat men nogtans wist wat zij misdaen hadden, of hem daertoe moveerde, en dat hij, schoon van een kloeke krijgsmagt voorzien, egter zijne aftogt niet verhaaste, maer zijnen marsch langsaem kwam voorttesetten, terwijl de Engelschen daerentegen met het opregten van batterijen en punten groote haast maekten.
Den 30en Aug. hoorde men niets anders te Moxud Abaath als wegens het zenden van invorderaers na de plaatsen der Simiendaers, in voege zeekere Hoofdruiter met 200 ruyters en roerschutters naer Bhierboem gecommandeert is. (Onderstond) Getranslateerd door (getekent) Ms. Koning.

Donderdag den 8en Sept..... Voorts loopt er een gerugt dat de Engelschen de Mooren uit hunne retranchementen te Oedwah verdreeven en verscheide hoofden gevangen gekreegen hebbende, vervolgen naer Raedj Mahol voortgerukt waeren, en die stad teffens ingenomen hadden.

{==238==} {>>pagina-aanduiding<<}

Vrijdag den 9en Sept. Daerentegen ontfing men weder drie brieven van de gem̄ Comptoiren, als een van Kassimbazaer, de dato 6 courant, en twee van Pattena, gedagteekend 22 Junij en 16 Aug., de eerste in triplo en de laetste in duplo, zijnde de origineele van geen van beide opgedaegt.
Bij het Kassembazaers schrijven werd gemeld, dat er zedert het laeste van den 30en Aug., gedetailleerd onder den 4en deeser, geene zeekere tijdingen van de in 't veld staende troupen waeren ingekomen, dog dat de Cahaers in grooten getaele uit het Engelsch campement weggelopen waeren; verzekerden dat het aldaer mits de sware hitte en considerable regens schier niet te houden was, en dat de siektens langs hoe meer toenaemen, dog sterker onder de Europeesen als onder de Inlanders, zo dat er geen dag voorbij ging dat de Britten geen 10 a 12 doden hadden. Daer nog bij quam, dat zij door de Moorse troupers, welke zig in het kreupelbosch onthielden, snagts altoos ontrust wierden, om hetwelk voor te komen zij wel een corps van twee comps Sepahis en 30 a 40 Europeesen voor het campement in embuscade gelegt, dog dat de vijand daer agter gekomen zijnde, bij nagt een uitval gedaen en al dit volk in de pan gehakt hadde.
Dat de Engelschen ook eene afsnijding van de Mooren overmeestert hadden, dog het voordeel kort daeraen weder hadden moeten quitteeren met verlies van een hope volks; en verder, dat er ook voor zeeker verhaelt wierd, dat de berugten Kander Chan Mei, na zig alvorens bij den Nawab met plegtigen eede van alle kwaed vermoeden ten zijnen laste gezuivert en op den Koraan trouwe geswooren te hebben, met nog twee andere Jamadaers, op eene geheime expeditie gezonden was, hetwelk overal al'arm veroorzaekt had; dat de Heer Godagaar Chan, zoon van den geweezen Munts Daroga, met 1000 ruiters en 500 roerschutters van Morsid Abaad vertrokken en naer de kant van Bier-
{==239==} {>>pagina-aanduiding<<}
boem gem̄ Kamder Chan te gemoed gegaen zoude weesen, terwijl de Engelsche ook een renfort naar Berdewaan gedetacheerd hadden.
Zondag den 11en, 's morgens, quam er kort na den anderen twee aparte brieven van Kassembazaer, de eene van den 7en en de andere van den 8en courant.
De eerstgemelde diende tot communicatie dat de Engelschen op den 13en courant het voorste retranchement der Mooren met zeer veel hevigheid g'attaqueerd, 's avonds bresch geschooten en zig vervolgens tot een storm geprepareert hadden; hebbende de te Cassimbazaar resideerende bediends dier natie, bij een brief van den Majoor Carnac de volgende particulariteiten bekomen: Dat hun troupen bij het innemen der Moorse sterkte te Oedwah slegts 4 Europeesen en weinig Sepahis verloren hadden, dog dat er twee Officieren gequest geraekt waeren, daer in tegendeel van de Mooren wel 10000 man gesneuvelt, gevlugt en in de Spruit verdronken of gewond geraekt zouden zijn.
Dog bij de andere werden de omstandigheden van deese actie in volgende manieren beschreeven bevonden:
Dat op den 2en deeser Kamder Chan Moii met nog twee andere Jammadaers en omtrend 6000 man, door de jengel of kreupelbosch het campement der Engelschen van agteren aengetast en hunne provisiemarkt geheel en al geplundert hadden, dog kort daeraen genoodzaekt was geworden rechtsomkeert te maken.
Dat vervolgens de Heer Adams door een langs het bosch gevonden weg met al de Europeesen en vier stukken canon den 4en savonds naar de Moorse verschansingen gerukt was, om met de lumieren van den dag deselve te bestormen, terwijl tot dat einde snagts de Heeren Carnac en Knox met de Sipahis op de vaartuigen in de Spruit waren gestoken, om hem te secondeeren.
Dat dit alles wonder wel geexecuteerd geworden zijnde, de Mooren ten eenemaal in wanorder geraakt en genood-
{==240==} {>>pagina-aanduiding<<}
zaekt geweest waeren met verlies van veel volk hals over kop te vlugten. Zelfs wierd er verhaelt, dat alle die te Raedjemahol gecampeert gestaen hadden, zig mede op de vlugt begeven, en de Engelschen de Vorst Kassim Ali Chan gevangen zouden hebben.
Maandag den 12en, Dingsdag den 13en. Deese twee dagen is er niets voorgevallen; intusschen schijnt het, dat de inlanders tans den moed, die ze tot nog toe op de krijgsverrigtingen van den Nawab gehad hebben, beginnen verloren te geven; te meer, eenige van Kalkatta tijding hebben, dat van het bij de Engelschen verwagt wordende sekours, vermeld onder den 3en courant, reets een oorlogschip en een fregat binnen, en nog een schip ter Bellasoorsche rheede g'arriveert zoude zijn, dat te diep trad, om tans binnen gebragt te worden; maer wat het berigt wegens het gevangen neemen van den Nawab belangt, dat word tegengesproken, en men zegt, dat hij na Mongeer geretireert is, terwijl de Britten reets de enge wegen van Sekkrekgellie en Telliakgerri gepasseert zijnde, den vlugtende vijand staeg op de hielen volgden.
Deese reflexie en tijdingen meeriteeren beeter geloof als al die ophef, die er over de Britten verlies gemaekt is, waeromtrend men omstandiger narigt vind bij twee op
Woensdag den 14en aen een van de leeden van den Politiquen Raed g'addresseerde en door deesen aen den Ed. Heer Directeur vertoonde Engelsche briefjes, gedateerd Oedhenella den 4en en 6en September, en welkers overzettingen ter ordre van zijn WelEdele Gestr. alhier tot speculatie g'insereert worden:

Uit het Engelsche campement te Oedenelha, twee kos beneden Ragiamahol den 4en Sept. 1763.

Ik sou UE. eerder g'antwoord hebben, maer kan U versekeren, dat w'alle het zeer druk hebben met de vijand

{==241==} {>>pagina-aanduiding<<}
t'onder te brengen. Het geeft ons zeer veel werk hen te vernestelen uit hun sterke post. Gisteren deeden zij eene wanhopige aenval op ons campement, met geschut, ruiterij en voetvolk, maer we hebben z'afgeslagen met zoo een verlies van hunne zijde, dat we hoopen zij het nooit weder zullen wagen. D'Heer Sommer, dat een geboren Duitscher is, die zig heeft laten besnijden en een groot gezag in het vijandelijk leger heeft, gebood den aenval op onse agterhoede, en den Heer Maarkat die in de zijde; maer onze artillery deed hen wat schielijker afbrassen als zij gekomen waren.

Oedenalle 6 Sept. 1763.

Ingevolge mijne belofte heb ik het vermaek UEdele te bedeelen, dat wij gisteren morgen om 3 uuren 's vijands groote en sterke verschansing en fort te Oedenalle bestormd hebben; in 15 minuten tijds naemen wij bezit van het een en ander, met hunne campement en 85 stukken canon. Ik had de eere met de sipays van den Lieutenant Smith een sterke heuvel te attaqueren met 2 sesponder stukken, terwijl de Konings en Compagnies grenadiers deselve aen de andere zijde aenvielen; wij dreeven er de vijand af en vonden er 8 gemonteerde stukken op. Ons verlies is zeer gering, maer het grootste is, dat van alle de Officieren Captn Broodbroek gesneuveld en Lieutenant Hampton swaer gewond is; vier sipahis dood, omtrend 18 gequetst en 3 gemeene Europeesen gesneuveld en 10 gewond. Van de vijanden hebben wij 500 dooden geteld en ook zo veele gequest; 2000 vijandelijke ruiters en een groote menigte voetvolk &a hebben zig op discretie overgegeven, die zig alle in onse dienst wilden begeven; dog wij hebben deselve niet noodig, en hebben reeds zo veel zonder hen gedaen, uitgenoomen hunne paerden, die wij gehouden hebben. De tijd laet mij niet toe meerder bijzonderheeden te melden.

{==242==} {>>pagina-aanduiding<<}

PS. Deesen morgen trekken wij voort na Ragimahol en zullen de vijanden op de hielen volgen.

Donderdag den 15en rapporteerde 's Comps Wakkiel, dat de alhier remoreerende inlands koopman Kombolboos van zeekeren Ramdeeb Naak Duwan van den Berdewaensche Raedje een brief ontvangen hadde, behelzende, dat het verspreide gerucht wegens het innemen der sterkte bij Oedenalle wel waer was, dog dat de Engelschen daervan slegts twee dagen meester geweest zijnde, 's Nawabs armée considerabel versterkt, de Britten op haer beurt weder g'attaqueert en na een hevig en hartnekkig gevegt totaliter verslagen hadde. Voorts dat zig nog 12000 man van den Vorst in Bhierboom bevinden: een berigt dat vooreerst wel op de lei mag gezet worden.
Saturdag den 17en. Jegens den avond quam er apart schrijvens van Kassembazaar, de dato 13en hujus, van een heel anderen inhoud als de eergisteren uit Berdewaan aengekoome tijding, bestaende de eerstgemelde hier in, dat de Mooren zig de novo aen een spruit te Tjetpour versterkt en dus de passage naar boven gestopt hadden; dat de Engelschen hen van daer willende delogeeren, het hoofd gestooten en genoodzaekt gevonden hadden met verlies van veel volk naer Raedje Mahol terug te wijken. Dog
Zondag, den 18en, werd men bij een nadere van den 15en berigt, dat zij niet alleen het gedagte werk verovert, maer hunne marsch reets tot Gangaporsaet, zijnde nog 1 koss beneeden Raadje Mahol, voortgeset hadden en dat de Nawab waerlijk naer Mongeer was.
Maandag, den 19en, Dingsdag, den 20en, Woensdag, den 21en is er niet sonderlings voorgekomen, als dat er bij continuatie volk van de Engelschen naer de kant van Berdewaen marcheert.
Donderdag, den 22en, 's morgens vroeg, zijn de onder den 23en Julij jongstleeden vermelde Engelsche sloepen, die

{==243==} {>>pagina-aanduiding<<}
tot nu toe te Amboa geleegen hebben, voorbij deese loge weder naer beneden gepasseert, en men zegt, dat het nog voor het Moorse fort leggende schip The Windsor, dat van de Engelsche Compe is gehuurt en door een Konings Luitenant gecommandeert word, in het laest van deese of in het begin der toekomende maend mede staet aftedrijven, also hetzelve aldaer, mits de snelle afwatering, niet langer blijven en ook niet meer van dienst zijn kan.
Vrijdag, den 23en, wierd 's Nawabs vlugt naer Mongeer alhier geconfirmeert en 's agtermiddags schrijvens aengebragt van Dhakka, sub 14en courant, onder andere bevestigende de reets onder den 23en Aug. vermelde tijding, wegens het van daar gezondene ontzet van volk en geld naar de armée, behalven dat het eerste maer in duisend sipahis, zonder meer, bestaen heeft. Voorts dat eene Mahmed Rezi Chan als Naib Soeba van Dhakka uitgeroepen en de Nawab Jaffer Ali Chan weder erkent was, naer den teneur van eene nevens de brief in copia overgekomen en alhier in het Nederduitsch g'insereerde Perwana.

Translaat Persiaensche Perwana, verleend door den Nawab Sam Suddoula Pe hadun (de Heer Henry van Sittart), Gouverneur ende Raed te Kalkatta, gedateerd op den 15en van de maend Moherrem (ofte na onze tijdreekening den 24en Julij) en ontfangen van Dhakka den 23en September ao 1763.

De Gomastos (zaakbezorgers) Ziemendaars Hondherrios (Moorse en Heidensche landheeren) en de Kanoengooys (Controlleurs) gehoorende onder de landvoogdije van Jehan Negger (Dhakka), op wien Gods zegen zij, zij kennelijk.
Vermits de Regeering van Souba Bengale, Behaer en Orissa aen zijn Excellentie den Nawab Souja Ul Molk Hessoen Uddouwla Mier Mahmed Jaffer Chan Mabetjenkg

{==244==} {>>pagina-aanduiding<<}
is opgedragen, en denzelve tot schikking van de affaires, de Regeering betreffende, naar Morsid Abaad op weg geslagen, mitsgaders den 12en der voormelde maend (ofte den 21en Julij) aldaer g'arriveert is, en het Regeeringstapijt luister heeft toegebragt,
Zo is het dat ulieden worden aengeschreeven, om volgens 't aloude gebruik tot standhouding van 's lands zaeken, alles wat mogelijk is te contribueeren en in het allerminste nergens voor bevreest of bekommert te zijn.
Dewijl ulieden ons in allen opzigte als hunne weldoenders aenmerkende, den inhoud deser naar den regul moeten observeeren. (Onderstond) getranslateerd door (was geteekend) Jacob Eilbracht.

Saturdag 24, Sondag 25, Maendag 26, Dingsdag 27 is er niets van belang voorgevallen; eenlijk verstaet men, dat de voormalige Duan of Peeskaar (zaekbezorger) van den Naib Fausdaar, of plaatshouder van den Gouverneur, met dat ampt begunstigt en te Hoegli aengekomen is.
Woensdag 28 enz. De Wakkiel heeden aen den Dherbaar geweest zijnde, bracht op zijn terugkomst een hoope nieuws, en onder anderen het volgende schriftelijk.

Translaat Persiaensche Nouvelles, alhier ontvange den 28en September ao 1763.

Men hoord zedert eenige dagen van verscheide menschen verhalen, dat de trouweloose streeken van den Armenier Choja Aratoen, zusters zoon van den bekenden George Chan, de Nawabs Bouw Ali Chan en Meheddia Aly Chan ter ooren gekomen zijnde, deeze beslooten hadden den Vorst voor te houden, dat het vereischte, dat de wagt op Oedwah hen aenbevoolen wierd.
Hierop begaf Meddie Aly Chan sig naar Mongeer. Aldaer gekomen zijnde, wilde hij den Vorst ten eersten spree-
{==245==} {>>pagina-aanduiding<<}
ken, dog wierd intusschen gewaer, dat George Chan hem sedert twee dagen in civiel arrest had laeten zetten, en dat niemand ter audientie geadmitteerd wierd. Hier van volkomen versekerd zijnde, begaf hij zig ten eersten tot Hemmed uddien, Thakoer Daas en Satoea (een Europees), benevens nog eenige Jammadaers (Overstens), en overlegde met deselve, om op pretext van om hunne zoldijen te zullen aenhouden, 's Vorsten ontslag te bewerken.
Vervolgens tesamen met hun volk zig gereed gemaekt hebbende, sloegen zij op marsch.
De Officieren van George Chans wacht, die voor de poorten geposteerd waren, hielden hem tegen, en zeiden dat er geen orde van mijn Heer George Chan was om iemand in te laeten. Zij antwoorden: ‘wij zijn om ons verdiend maendgeld gekomen, waerom laet gijlieden ons niet passeeren.’
Intusschen van een ander neef van George Chan, welke meede daer tegenwoordig was, tot bescheid krijgende, dat zij een dag of zes patientie hebben zouden, vermits de Nawab Jaffer Aly Chan, Soubadaar geworden en zijn Excellentie Kassim Ali Chan reets afgezet zijnde, de voldoening niet voor het arrivement van den eerstgem̄ geschieden zoude, zo hielden zij zig als of dat onmogelijk was, greepen deesen Armenier bij den arm en drongen vervolgens met al hun volk eensklaps naar binnen.
Voor den Vorst gekomen zijnde, verzogten zij om hunne zoldijen. Hij antwoorde: ‘toen ik Soebadaer geweest ben, heb ik ulieden altoos voldaen, maer tans een gevangen zijnde, hoe is het mij nu mogelijk?’
Op dit zeggen namen zij den Vorst bij den arm, rukten hem naer buiten en plaatsten hem op een olifant, terwijl zij zig voorts naer de plaats, daar George Chan zig ophield, vervoegden, en ten eersten de strooafdaken in de brand staken; vervolgens met zijn lijfwagt in actie geraekt zijnde, zijn er van weerskanten omtrent 900 man gesneu-
{==246==} {>>pagina-aanduiding<<}
velt, terwijl den ontrouwen George Chan en nog een stuk of vijf van zijne aenhang levendig gevangen geraekt, en voor den Vorst gebragt zijnde, onthoofd wierden.
Bouw Alie Chan te Baggelpoer den voorn̄ Aratoen met twee andere Armeniers gevangen gekreegen hebbende, zond hun mede naer den Vorst, en zij gingen ook dien zelve weg van George Chan c.s. Voorts is er door eenen Harkarra te Hoegly tijding gebragt, dat 's Nawabs onoverwinnelijk leeger te Kgoorkgaath halte houd, en dat Jaffer Aly Chan met de Engelsche troupes te Sja Abaed aengekomen zij.
Van andere lieden word gezegt, dat 's Nawabs armee te Baggelpoer geposteerd is, en dat de Engelsche troupes in eene met 's Vorsten leger voorgevallen schermutseling tot Sikkorie terug getrokken waren en aldaar campeerde; dog dit laeste vereischt confirmatie voor en al eer men er eenig geloof aen slaen kan. (Onderstond) getranslateerd door (geteekent) Jacob Eilbracht.




October ao 1763.

Woensdag, den 5en. Op de middag zijn het Engelsch schip en de Brigantijn, vermeld onder den 22en der verweeken maend Sept., voorbij deese loge naer beneden gepasseert, zonder het fort weder te salueeren, daar het schip nogtans voor Hoegli het salut gedaen heeft.
Zondag, den 16en. In het vallen van den avond bequam men schrijvens van Kassembazaer, de dato 12en courant, en daer nevens het Morsid Abaads Derbaers nieuws van de jongst verweekene maend Sept., luidende na dies vertaeling aldus:


{==247==} {>>pagina-aanduiding<<}

Translaet Persiaensche Moxud Abaadsche en andere Nouvelles van de maend Sept. ao 1763 en geschreeven door 's Comps Wakkiel te Kassembazaar en ontvangen alhier den 16en October ao 1763.

Den 1en heeft men geen zeekere tijding vernomen. Daar werd gezegt, dat de Engelsche troepen over de bergen van Parpharie een weg zoeken, maer tot nog toe geene gevonden hebben.
Den 2en kwam er tijding, dat Kaamdaar Chan Mei en Mier Botlu Chan door een weg, die langs de bergen loopt, buiten het kreupelbosch gekomen zijnde, op de Engelschen aengezet, veele van de zoetelaars om hals gebragt en de bagage verovert hadden. Dat de Britten hiervan berigt bekomen hebbende, zig herstelde, en uit hunne snaphaenen gestadig vuurden. Dat hier door van weerskanten gevallen en Mier en Chan voormeld naar hun oude plaats geweeken waren, dog in die retraite onder weegs twee stukken vernagelt, en de wagters, die zij van de vijand daerbij vonden, den hals gebrooken hadden.
Voorts, dat in het zuiden van Odoenalla, regt over de standplaats der Engelschen, Kassim Ali Chan een batterij had doen opregten, met vier aerde punten, die ieder met zes stukken canon bezet, dog van dewelke door het hevig vuur der Engelschen er twee geruineert geraekt waren, zijnde de Britten als te vooren nog te Phodkipoer geposteert.
Den 3en is Godajaar Chan, van wegen den Heer Nawab Jaffer Ali Chan naar de kant van Bhierboem gedetacheerd zijnde, op marsch geslagen, en houd te Terkpoer halte; men wil, dat hij door 't Berdewaansche naar Bhierboem zal trekken.
Den 4en heeft men aen 't Hof hooren verhalen, dat er eenige Engelsche troupen van Berdewaen te Bhierboom zijn

{==248==} {>>pagina-aanduiding<<}
aengekomen, en dat zij Dorp Narein, die daer opzigter van wegen den Nawab Kassim Ali Chan was, de vlugt doen neemen en zig vervolgens in possessie van dat district gesteld hadden.
Den 5en wierd er tijding aengebragt, dat Jaffer Ali Chan aen Mirza Iridi (de schoonvader van Seradjuddouwla) geschreeven had, dat de sterkte te Oedoenalle verovert was, en dat het volk der Engelschen om deese reeden buitengemeene vreugde bedreeven, en de noubet laeten slaan hadden; voorts zou de voorhoede der Engelschen zig in de tuin van Nakgisser geposteerd hebben en Jaffer Ali Chan en Ragia Dollobram in die van Baalkissen.
Den 6en ontfing voorm̄ Jridi, in de Kasserie sittende, van een ider de complimenten en gewoone Nessers, wegens de voorsc. behaelde overwinning, bedrijvende extraordinaire vreugde en gaf vervolgens ordre tot het slaen van het nobet, terwijl men aen de Dherbaer van de gaende en komende man niet anders hoort spreeken als over deese victorie.
Den 7en kreeg men zeekere tijding, dat er een slag tusschen het leger der Engelschen en dat van den Nawab Kassim Ali Chan op den 2en was begonnen, en dat partijen twee etmalen met elkander besig geweest zijnde, ofte den 4en, 's Nawabs volk 't niet langer gaende kunnende houden, de vlugt genomen hadden en door de Engelschen gaendeweg vervolgt wierden, dog dat zij, al gestadig voortvlugtende, reets Raadjamahol gepasseert en naer Mongeer door gezet waren, terwijl de Britten armee tans tot Raamsapoer, in 't noorde van Radjmahol gecampeert lag, en Jaffer Aly Chan nevens Radja Dollobram op hunne vorige standplaets zig ophielden. De omstandigheeden van de bataille bestaen hierin, dat er een hevig vuur uit het groot en klein geweer, en teffens een extraordinaire schermutseling met den zabel geweest is, zonder dat d'een voor den andere scheen te willen buygen, hoewel er van weerskan-
{==249==} {>>pagina-aanduiding<<}
ten wel 6 a 7000 man gesneuvelt zijn, eer de overwinning de Britten te beurt viel; dog dat dese ook meesters geworden waaren van het geschut dat te Oedwah op de batterijen geweest was, en vier Jammadaars van den Nawab gevangen hadden genomen, welkers namen egter nog niet bekend waren.
Den 8en versting men, dat Jaffer Ali Chan met zijn leger te Tjaampaerergkger was aengekomen. Dat de Engelschen al verder in eene groote deftigheid opmarcheerden en Kassim Ali Chans troepen al lopende tot Telliakgerry genadert waren. Dat de kinderen van Jeggetseet hunne reverentie te Ragimahol aen Jaffer Ali Chan hadden afgelegt en zij door den Vorst vervolgens gerust gesteld zijn. Ook gaat de spraak, dat Jeggetseets zelfs mede ten offer zal komen.
Den 9en is er niets voorgevallen.
Den 10en kreeg Mirza Jridi een Perwana van Jaffer Ali Chan, waer in hij schreef, dat de troepen der vijanden reets tot Rhoonaas Kgerra gevlugt, 5000 ruiters van deselve in de voorige actie verdronken, en de Jammadaar Arsed Chan en Sadie Chan gesneuvelt waren, mitsgaders dat Markat en Sombroe gequetst geraakt zijnde, op een vaartuig de vlugt hadden genomen; voorts dat 1000 ruiters gevangen geweest, dog weder gelargeert zijn. Dat de gequetste, die mede het hazepad hadden gekozen, ontelbaar waren, en eindelijk, dat hij boopte mede te Rohnaaskgerra aen te komen.
Den 11en quam er tijding, dat de Engelsche armee van Radjmahol tot Seersah, digt bij Sekrekgelly genadert, en die van den Nawab Kassim Ali Chan te Telliakgerry aengekomen waren. Dog op de Bazaer zegt men, dat de eerstgen zig nog te Radjmahol en de andere benoorde die plaets bevind, en dat volgens de gerugten deese van eenig volk uit 't Bierbhoemse staen versterkt te worden; maer dit alles maer beurspraetjes zijnde, vereischen confirmatie.

{==250==} {>>pagina-aanduiding<<}

Den 12en verhaelt men op de markt, dat 't Engelsche leger van Sekrekgelly opgebrooken en verder voort gemarcheert is; item dat de troupen van zijn Excellentie Kassim Ali Chan al gaende weg naar Mongeer marcheeren, dewijl niemand van hen tot 't campeeren meer moed hadde.
Den 13en word er voor de waerheid verhaelt, dat op den 9en deser 't leger van de Engelsche zig aen deese zijde van een spruit te Sijeedpour beneden Raedjmahol had neer geslagen. En dat Kassim Ali Chans magt dezelve spruit over getrokken zijnde, zig aldaar verzamelde, zo dat deselve weder wat in staat geraekt zijnde, men denkelijk weder eerstdaags van een actie hooren zal.
Den 14en gaat ten hove de spraak, dat d'Engelschen te Gangaporsaat, 2 kos van Tilliakgerry gelegen, gekomen waren, en dat zig den Nawab Jaffer Ali Chan met Ragia Dollobram te Ragiamahol bevonden, mitsgaders Kassim Ali Chan benoorden Gangaporsaat te Tgempanegger of 4 koss verder zig ophield. Terwijl men door onse eige beds gerapporteerd word, dat de Engelsche krijgsmagt te Telliakgerri halte houden en van daer niet voortgerukt zijn, en dat 's Nawabs leger, versterkt door de magt van Dorari (zeekere Radja), te Tjempa Nekger tans weder in een goede staet is, zo dat partijen heden of morgen wel eens aen malkander konnen raken.
Den 15en was aen 't Hof geen nieuws. Maer op de bazaer zegt men, dat er langs de weg van Tjchaarkend een leger naar Bierbhoem afzakt en dat er reeds 2000 ruiters buiten het bosch gezien zijn geworden; voorts dat de ruiters en tellingas, die van Berdewaen zijn aengekomen, weder derwaerts marcheeren, en eindelijk, dat de familie en 't overige volk van den overleede hoofdman Mahmed Tekki Chan nog te Bierboem zig ophoud.
Den 16en kwam de tijding, dat de Engelschen te Telliak-Gerry en des Nawabs troepen zig te Tjamponegger bevinden; voorts dat er 2000 man van Kassim Ali Chan

{==251==} {>>pagina-aanduiding<<}
over Bierbhoem zijn aengekomen, die zig in het kreupelbosch schuil houden, zonder daer uit te komen, of iemand van de onderdaenen eenig geweld aen te doen.
Den 17en is er al weder aen het Hof geen nieuws gekomen, maer op de bazaer gaet de spraak, dat de Heer Nawab Kassim Ali Chan de zijne weder moed in 't lijf gesproken hebbende, zig op nieuw van een aenzienlijk magt voorzien zag; veele maken hier uit op, dat er een hevige bataille zal voorvallen.
De Engelschen te Tilliakgerry schijnen ook wat in 't nauw te zijn, zijnde er door de onse tijding gebracht, dat partijen op den 13en courant elkander te Kahelkgaō helder slag gelevert hebbende, de Britten na den strijd te kort geschooten en tot Sah Abaed geretireerd waeren; voorts dat vier Jammadaers van den Nawab, die de voorhoede van het leger commandeeren, dog niet bekend zijn, te Kahelxgaō halte houden, en zijn Excellentie te Tjamper Negger met zijne gantsche magt gecampeerd legt.
Den 18en hoorde men niet anders, als dat er door de kreupelbosschen naer Bierbhoem een hoope volk afkomt, van dewelke reets 2 a 3000 gearriveert zijn en de overige nog verwagt worden.
Den 19en had ider een de mond vol, dat er te Baggelpoer tusschen de Engelsche en 's Nawabs arméo een slag was voorgevallen, en de eerst gem̄, na een helder pak gehad te hebben, terug geweeken waeren.
Den 20en hoorde men, dat Jaffer Ali Chans troupen, bevorens den weg naer Bierbhoem ingeslaegen zijnde, weder terug gekeert waren, en dat die van Kassem Ali Chan door de wildernis naderde.
Den 21en loopt er op de bazaer een gerugt, dat de Engelschen, geslagen zijnde, weder de wijk naar Tilliakgerry genomen hadden; voorts dat Kassim Ali Chans magt sig zeer sterk te Kahelkgaō en Baggelpoer bevind.
Deese en geene voegen er nog bij, dat er tot assisten-
{==252==} {>>pagina-aanduiding<<}
tie van den Vorst vier Jammadaers van den Koning zijn aengekomen; dog andere spreeken dit weder teegen, maar houden staende, dat er eenige voorige Jammadaars, na het verkrijgen van betels, de wapens weder opgevat hadden.
Den 22en verhaelen de Bazaers politiequen, dat de Engelschen het te Telliakgerry niet langer kunnende uithouden, weder naar Sekrikgelli afkomen.
Den 23en heeft men van Haadja Abdullas Wakkiel, genaemt Raeder Rhaderie, gehoort, dat er den 13en passato een hevig gevegt tusschen de twistende partijen te Baggelpoer was voorgevallen, daar de Engelschen 700 koppen bij verloren hadden, zo dat ze weder den strijd niet konnende doorstaen, twee daegreizens agter uit geraekt waren, maar dat Kassim Ali Chan nog even sterk was; voegende de bazaerloopers daer bij, dat een leger van Kaneder Chan Mei langs de kant van Bierbhoem te Securi is aengekomen, en dat de Engelschen van Berdewaen weder eenig volk naer Bierbhoem gezonden hadden, die te Soepoer g'arriveert waren en alle de huisen van de dorpen in brand staken.
Den 24en heeft men geen 't minste narigt van iets gekreegen.
Den 25en kwam er berigt door een eigen herkarra (verspieder) dat de Engelsche den 18en te Kekhelkgauw waeren gearriveert, en Kassim Ali Chan nog al te Tiempanegger geeampeert was. Dat Somroe, een Armenier, met 3000 man van den Nawab langs de bergen marcheerende, vermist geraakt was, zonder dat iemand wist waer hij beland is. Sommige maken hier uit op, dat Somroe de Engelsche van agteren soekt te overvallen, of stellen dat hij gevlugt is. In Moxud Abaad is er geen nieuws, maer heeden zijn er 20 vaertuigen met geschut beladen, dat te Oedwah en Radjamahol buit gemaakt is, aldaer aengekomen, welke heeden of morgen van daer naar Kalkatta staen te vertrekken.

{==253==} {>>pagina-aanduiding<<}

Den 26en, 27en, 28en, 29en, is er niets voorgevallen, als hetgeen men op de bazaer hoord verhaelen, dat de troepen van Kassim Ali Chan door het bosch naer Bierbhoem marcheeren.
Den 30en bragten onze harkarras rapport, dat de Engelsche armee te Tjempenegger is aengekomen, en dat die van Kassim Alie Chan zig te Mongeer bevind. Voorts, dat een gedeelte van hetzelve aen de voet van Heindoekoh (de naem van een berg) post gevat hadde, zonder dat men wist waer zij de wil na toe hebben; om 't welk te bevestigen de harkarra verhaelde, dat hij dit alles zelfs gezien had. (Onderstond) Getranslateerd door (was getekend) Jacob Eilbracht.

Dinsdag, den 18en enz. Op de middag quam de Wakkiel van den Dherbaar met tijding, dat de Nawab Jaffer Aly Chan met de armee van d'Engelschen tot Mongeer toe genadert was, en dat Kassim Ali Chan met de zijne de vlugt naar Pattena genomen hadde. Voorts had de Fausdaar hem ter hand gesteld een gunstbrief door den Wazier Soujaud Doula aen Jaffer Ali Chan geschreeven, met en benevens een cartebelletje, door deesen aen hem, Fausdaar, gericht, tot communicatie, dat verscheide Overstens van Kassim Ali Chans troupen Mongela verlaten en zig aen hem onderworpen hadde, wordende van beide die papieren gemaekte vertaelingen mede alhier g'insereert.

Translaat copia gunstbrief met het zegel van den Wazier Soujauddoula, verleend aen zijn Excellentie Jaffer Aly Chan, ontfangen alhier den 18en Octob. 1763.

Goedgunstige Heer Nawab, Heil!
In deese tijd ben ik door het hooren van de tijding,

{==254==} {>>pagina-aanduiding<<}
dat Bengale weder onder uw bestier gekomen is, item dat, mits de eensgezintheid van alle de hoofden der Engelschen, uw zaken haer volkomen beslag stonden te krijgen, zo verheugd geworden, dat dies beschrijving mij onmogelijk is.
God zij gelooft, dat het recht in zijn vaste cirkel gesteld, en 't geen 't hart van uw vrienden verlangde uit de verborgen plaatse in 't openbaer gebragt is.
Ik, de betragter van yders welwesen, heb om deese reedenen in Ehla Abaad 't jouwnier (afdaken) laten maken, aen de Sendaars (Overstens) geschreeven en ben met mijn magt en de nodige uitrusting gereed, verwagtende uw antwoord.
Door Godes hulp zullen volgens mijn innerlijke wensch de zaken een regtvaerdige keer neemen, terwijl gij gerust zijnde, op het deel dat ik tot uw bijstand hebbe staet moet maken, en mij altoos de voorkomende omstandigheeden bedeelen, zullende het overige uw uit den inhoud van 't kleine briefje komen te blijken.
Wat zal ik meer schrijven? (Onderstond) Getranslateerd door (was getekend) Jacob Eilbracht.

Translaat van een copie cartebelletje, geschreeven door zijn Excellentie Jaffer Ali Chan aen Mier Baddel Chan Bhadur, Fausdaar van Hoegli, alhier ontvangen den 18en Octob. 1763.

Mijn steun van Hoogheid.
Heeden vrijdag den 28en van Rebbiene Awel, in het vierde jaar (ofte na onse reekening den 1en Octob. 1763), met 4 gerres (of agt uuren savonds) zijn Isset Aly Chan, Chodja Vanes, broeder van Petroes en alle de Hoofdmannen van den vervloekten, die in het fort te Mongeer waren, met de nederigste onderwerping de begroeting komen

{==255==} {>>pagina-aanduiding<<}
afleggen, hetwelk uw tot eene communicatie werd geschreeven. (Onderstond) Getranslateerd door (was geteekent) Jacob Eilbracht.

Vrijdag, den 25en enz. Savonds kwam er een apart briefje van Kassembazaar, de dato 19en courant, geen ander nieuws behelsende, als dat men aldaer tijding bekomen had, dat mongeer op den 11en deeser verovert was en de Engelschen hunne marsch reets naer Pattena voortzetteden.
Maandag den 24en, Dingsdag den 25en, Woensdag den 26en, Donderdag den 27en, hebben alweder niets speculatiefs voortgebracht, want de praetjes, die de inlanders uitstrooijen, als of Kassim Ali Chans armee die der Engelschen omstreeks Barnewade zou geslagen en genoodzaakt hebben te deinsen, vereisschen confirmatie, zal men er geloof aen slaen, also de ondervinding leert, dat zij niet vies vallen om alles ten nadeele van de Engelschen te verhaelen.





Suplement van de maenden November en December.

In deese beide maenden heeft men vernomen, dat den Nawab Kassim Ali Chan met zijn overgeblevene troupes naar de hoofdstad van Bekaar (Patna) gevlugt is.
Dat deselve na een vijfdagig belegering door de Engelsche is verovert, en voorn̄ Nawab zig al vlugtende naar het Soubaschap van den Wazier Soujauddoula hadde begeven, ten einde aldaer een schuilplaats te vinden.
Dat hem die seekerheid in beginne was geweigert, dog ten laasten ten koste van vijftig lak (of vijftig hondert duisend ropijen) was toegestaen, so dat hij met het overblijfsel van sijn magt en alle sijne, na de gerugten, bij 't berg Benares is g'arriveerd en aldaar verblijf houd.

{==256==} {>>pagina-aanduiding<<}

NB. Voor het vertrek van den Soeba Kassim Chan, heeft hij alle de Engelsche krijgsgevangen, ten getalle van 65 a 70, alle gequalificeerdens, in koelen bloede doen om hals brengen en verscheide groote Mooren en Heidenen, waar onder de bekende wisselaars, d'erfgenaamen van Jeggetseet Fettusjent in de Ganges doen verdrinken.






{==257==} {>>pagina-aanduiding<<}

Sommier discours ouer den staet vande vier geconquesteerde capitanias Parnambuco, Itamarica, Paraiba ende Rio Grande, inde noorderdeelen van Brasil.

(Uit het Archief van Hilten).

De conqueste, door Godes genade en̄ de wapenen vande generale West-Ie Compe gedaen inde gewesten van Brasil, wert verdeelt in vier Capitanias, daer van d'eerste, grootste, rijcxste, vruchtbaerste ende populeuste is de Capitania van Parnambuco. Dese wert in 't Zuyden gescheyden vande Capitanie van Selregippe del Rey door de Rio San Francisco, gelegen opde hoochte van 10 gra. 20 minuten, ende paelt aende Capitania van Itamarica, de limite genomen van midwaters door het stedeken Schoppe op 't eylant Tamarica, recht West aen naer het compas, welck comt te rescontreren aent vaste lant, tegen ouer het eylant Tamarica, ter plaetse daer de marcquen gestelt sijn geweest, daer ouer genoemt Os Marcos, gelegen opde hoogte 7 gr. 50 minuten, streckende van Rio St. Francisco tot de Cabo St. Augustin, meest Z.W. en N.O. drie en dartich mijlen, ende vande Cabo voorschreve tot het eylant Tamarica, Noorden ten Westen en Zuyden ten Oosten ontrent dartich mijlen, soo dat dese Capitanie langs de custe heeft ses en veertich mijlen.
De principaelste hauenen van dese Capitanie, bequaem om groote schepen te herbergen, sijn het a Reciffo d'Olinda,

{==258==} {>>pagina-aanduiding<<}
Cabo St. Augostine, achter het eylt St. Alexio barre grande, Rio das Pedras, sijn Lagomar, porto de Iaragoa, porto de Francezes, Corroripe, behalven de rivieren bequaem voor barquen en̄ cleen vaertuych, als sijn Rio de Jangados, Rio de Serinhain, Rio Formoso, Rio Vna, Camaragibi, St. Anthonio grande Alagoas, St. Miguel en̄ Rio Francisco (die naer een groote riviere te sijn, euenwel geen bequame hauenen ofte inkomen en heeft), gelijck alle rivieren, hoe schone stromen die oock binnen 's lants hebben, hebben euenwel int incomen of periculeuse clippen, die het incomen incommoderen, ofte bancken, die door de afwateringe vande rivieren ende het hart aenrollen ende barnen vande zee meest voor alle rivieren van dese custe opgeworpen sijn.
De rivieren daer dese Capitanie met besproyt en̄ doorwatert wert, hoe wel ten deele hier bouen genoemt, sijn Rio San Francisco, een groote schoone riviere, altijd waterrijck, principalijck des somers als het niet en regent, als alle andere rivieren van dese custe weynich afwateren ofte sommige geheel drooch sijn. Dese rivier is op sommige plaetsen gemeten breet te sijn 300 roeden, en̄ des somers ouervloyt alle de lage landen. De redenen, die de Portugesen hier van geuen sijn, dat dese riviere ettelijcke hondert mijlen te landwaert sijnen oorspronck soude hebben uyt eenige hooge geberchten, die geduerichlijck met snee bedect souden leggen, ende des somers het snee op die geberchten smelten̄ soude desen grooten ouerloop van wateren veroorsaecken ende de riviere alsoo des somers doen desborderen.
Daer aen volght Corroripe omtrent ses mijlen daer benoorden leggen̄.
Volcht Rio St. Miguel, ontrent drie mijlen noortlijcker.
Daer aen sijn de Alagoas, drie mijlen beneeden de riviere St. Miguel, ende noch drie mijlen daer beneden is de riviere St. Antonie Grande, en twee mijlen laeger Rio St.

{==259==} {>>pagina-aanduiding<<}
Antonie Merin, daer aen twee mijlen noordlijcker volght de riviere Camaragibe, en̄ voorts anderhalf mijle laeger de riviere Tatou Amunha, en̄ noch soo veel noordelijcker Rio das Pedras, daer de Povoacaon de Puorto Calvo op leyt.
Vijf mijlen hier beneden volght Rio Una, laten̄ tusschen beyden de schone Bahia Barra Grande, en̄ 2 mijlen benoorden Una volcht Rio Formoso, en̄ 1½ mijl daer aen volcht Rio de Serinhain, en̄ noch 2 mijlen noordlijckr Marcaugpe, noch anderhalf mijle volcht Rio de Pojuca, en̄ een ander mijl Rio de Cabo, die beyde aen Cabo St. Augustin door de barre in zee loopen.
Twee mijl ende een half benoorden de Cabo is Rio de Jangados, en̄ 3½ mijl daer aen volght Rio Capiguaribi, die door de Verge loopt en̄ met Rio dos Afogados door de barra vant Reciffo d'Olinda in zee spoelt.
Volcht hier aen Rio Tapado, 1½ mijl benoorden 't Reciff ende een half mijl benoorden de stadt, die des somers gestopt is ende des winters met swaren regen te met eens door barst.
Een mijl benoorde Rio Tapado volght Rio Dolce, ende noch twee mijlen noordlijcker Rio Ajama en̄ een mijl verder Rio Iguaracu.
Somma, dat dese Capitania veele soo groote als cleyne rivieren is hebbende, die haer te landewaert in sommìge in verscheyden armen verdeylen van verscheyden namen, de eene riviere sich inde andere exonererende.
Bij dese discriptie soude wel gevought hebben, dat de selve landen, als mede andere Capitanien in een caerte afgeteeckent hier nevens gegaen hadden: maer alsoo voor desen veele afteeckeningen van dese Cust ende vele caerten UEd. sijn toegesonden, sullen het hier bij laeten, tot dat eens bequame gelegenthd vinden om een generale caert te doen ontwerpen van de streckingen van dese Cust, hare rivieren, hauenen, baeijen, haere diepten en ondiepten, en̄ oock de streckinge en̄ situatie en̄ distantie vande rivieren, steden en̄ ingenhos te landewaert.

{==260==} {>>pagina-aanduiding<<}

Dese Capitania van Parnambuco wert verdeelt in vier jurisdictien, daer van de principaelste is de jurisdictie van̄ Camera van̄ stadt Olinda; de tweede, maer de oudtste, die van̄ Camera van Igarasu; de derde de Camera van Villa Formosa de Serinhain; de vierde, die noyt geen Camara gehadt heeft, wert gerekent wat bezuyden de jurisdictie van Serinhain, strect tot Rio San Francisco, dat meest door de machtichste aldr pro libitu is geregeert geweest.
Om dan vande Zuyt af te beginnen, vinden het eerste destrict, welck gesecht hebben noyt onder een welgestelde forme van jurisdictie geweest te sijn, te strecken van Rio St. Francisco tot Rio de Pira Sununga, int welcke de principaelste vlecken sijn: Openedo, Alagoas de Zul en̄ Alagoas de Norto, hebbende yder een Povoacaon de porto de Calvo. Behalven eenige mindere vlecken en̄ gehughten sijn oock in dit district eenige Ingenhos, daer van tot noch toe niet perfectel. hebben konnen geinformeert worden: sullen euenwel hier soo veel setten als ons ter kennisse gekomen is.

In Porto de Calvo sijn Ingenhos:

1.Ingenho van Manoel Ramalho.

2.do. de Rodriguo de Barros Pimintel.

3.do. dos Alpoens.

4.do. van do. Pimintel, nieu opgemaect.

5.do. van Manoel Camelho.

6.do. van Cristophe Botelho.

7.do. bij den selven nieu opgemt.

8.do. van Joan Lins.

9.do. van Cristophe Dias d'Elgado.

In Alagoa d'el Norto.

10.Ingenho van Sebastiaen Dias.

11.do. van Antho Martins.

12.do. van Lucas d'Abreu in Alagoa d'el Sul.

13.do. van Grauiel Soares.


{==261==} {>>pagina-aanduiding<<}

14.do. van Henry de Carualho in Rio de St. Miguel.

15.do. van Barbalho.

Soo dat hier noch sijn ten minsten 15 Ingenhos, daer van ettelijcke geconfisqueert en̄ oock eenige vercocht sijn en̄ andere noch te vercopen staen; ende of het watermolens ofte ossenmolens sijn, alsmede of dit jaer malen sullen en̄ welcke, daer hebben tot noch toe geen bescheet van konnen bekomen. Maer die maelen sullen, konnen niet veele sijn: want alsoo den oorloge en̄ legers van beyde sijden daer onlangs gepasseert sijn, so sijn ongetwijffelt seer gedestrueert; doch het principaelste, daer sich de inwoonders op stileren, is alderhande vee, principalijck ossen ende koeijen, die daer in veele couralen in ontallicke quantiteyt sijn, van waer dit gantsche noorderdeel van Brasil, soo tot slachtinge, als tot den arbeyt, in carren ende ingenhos, is treckende meest alle het vee, dat van nooden hebben.
De jurisdictie van Serinhain daer aen volgende, is streckende van Rio Pira Sununga int Zuyden, tot de Rio Marcaype int Noorden, 'twelcke perfectelijck staet afgepaelt met marquen en̄ opgerechte steenen; ende dit is onder de jurisdictie behorende een gedeelte vande Fregesia van Poiuca, vande Coralen van Marcaype 1) af, insluytende de Ingenhos van Francisco Soares Cunha, en̄ van Miguel Fernandes de Sao en̄ de Fregesia van Una.
In dit district is eerstel. gelegen de stadt genaemt Villa Formosa de Serinhain en̄ de vlecke Povoacaon de San Gonsaluo de Una, behalven eenige cleyne gehughten.
De Ingenhos in dit district gelegen sijn de volgende:
1. Ingenho de Sibiro de Baixo, genaemt St. Paulo, toebehooren̄ Francisco Soares Canha, die bij ons gebleven is ende deselve besit; dese maelt.
2. Ingenho Aratangit, gent Nra Sra da Esiada, toebe-
{==262==} {>>pagina-aanduiding<<}
horen̄ Miguel Fernandes de Sao, die oock is bij ons gebleven ende maelt.
3. Ingenho Tapirucu de Sima, gent Nosra Sra d'Ajuda, toebehoort hebben̄ Pedro Fragosa en̄ wegen sijn absentie geconfisqueert, ende vercocht aen Willem Placcard; sal dit jaer niet maelen.
4. Ingenho Tapirucu de Baixo, van̄ aenroepinge St. Anthonie, toebehoort hebbende Alvaro Fragosa Toscano, die onder ons is gebleven, ende sal dit jaer maelen.
5. Ingenho van Donna Catarina Camela, weduwe van Jeronimo de Taide, gelegen op de riviere Jogoare, is wegen haer absentie geconfisqueert, maer noch niet vercocht, soodat, sonder heer sijnde en̄ seer vervallen, dit jaer niet sal maelen.
6. Ingenho van Camaragibi, toegeeygent St. Anthonio, toebehoren̄ Francisco Rodrigues do Porto, tot noch toe beseten bij sijn vrouwe, die ondr ons is gebleven, ende sal dit jaer noch malen.
7. Ingenho de Aracoara, die door Vincente Capello is beginnen op te rechten en̄ al een groot deel riet gehadt heeft; is geconfisqueert, alsoo desen Vincent Capello is gevangen genomen en̄ naer Hollant gesonden, soo dat oock geen heer en heeft en̄ niet sal malen.
8. Ingenho de Cocoaupe, vande aenroepinge Nossra Sra da Pinha de Franca, toebehoren̄ don Francisco de Moura, wonende in Poortugael ofte de Indien; dese Ingenho is verbrant, gants gedestrueert ende sondr heer en inwoonders.
9. Ingenho de Enaxagoa, aenroepinge Nra Sra Aprecentacaō, toebehoren̄ Manuel Pinto Pereira, die ondr ons gebleven is en̄ maect claer om noch dese saffra te malen.
10. Ingenho de Rio Formoso, aenroepinge St. Joseph, toebehoort hebbende Catarina de Fontes en̄ wegen haer absentie geconfisqueert en̄ vercocht aen Rodrigo de Barro Pimintel, ende maelt.

{==263==} {>>pagina-aanduiding<<}

11. Ingenho de Trapiche, aenroepinge St. Antoni, toebehoort hebben̄ Jaques Pires, die ouerleden is, en̄ wert beseten bij sijn vrou ende erfgenamen, en̄ sal dit jaer niet maelen.
12. Ingenho de Serinhain, aenroepinge van Todos os Santos, beseten geweest door Sebastiaen Vaaz Fra, ouerleden, en̄ soude sijn vrou die hebben ouergelevert aen Francisco Fernandes Anjo, als sijne sijnde, ende sal dit jaer niet maelen.
13. Ingenho de Serinhain, aenroepinge Nra Sra da Palma, toebehoort hebben̄ D. Madanella Pinheira; is wegen hare absentie geconfisqueert, sondr heer, sondr riet, ende en maelt niet.
    14 Ingenho de Serinhain, aenroepinge Nra Sra Pedro Lopez de Vera, die ondr ons gebleven is, en̄ sal dit jaer niet maelen.
15. Ingenio vande aenroepinge Sambras, denselven Pedro Lopes de Vera toebehoren̄; sal dit jaer maelen.
16. Ingenho de Jasaru, aenroepinge St. Jeronimo, toebehoort hebben̄ Donna Catarina Camella, wede van Pero d'Albuerquerque en̄ wegen haer absentie geconfisqueert en̄ noch sonder heer, en̄ sal dit jaer niet maelen.
17. Ingenho das Ilhetas, aenroepinge Nossa Sra de Goadalupe, toebehoort hebbende Estevaon Paix Baretto, en̄ wegen sijne absentie geconfisqueert, en̄ sal niet malen. Dese Ingenho is gelegen inde Fregesia van Una; sonder heer.
18. Ingenho de Una, aenroepinge Nosra Sra da Guia, toebehoort hebbende Diogo Pais Beretto, en̄ wegen sijne absentie geconfisqueert, en̄ sal dit jaer niet maelen, en̄ noch niet vercocht.
Soo dat dese Jurisdictie van Serinhain onder sich heeft 18 Ingenhos, daer van de 11 niet sullen maelen, ende onder dien sijn seven noch onvercocht.

{==264==} {>>pagina-aanduiding<<}

Aende Jurisdictie van Serinhain int noorden volcht de Jurisdictie vande stadt Olinda, welck onder sich is hebbende dese volgende Freguesias, vande Zuyd af beginnende: te weten die van Pojuca, die van Cabo St. Agostinho, die van St. Amaro do Geboathan, die van Moribequa, die van Verge, die van St. Laurenco, die van Olinda, te samen seuen Freguesias, inde welcke sijn dese naervolgende Ingenhos.

Inde Freguesia van Pojuca.

1. Ingenho de Sibero de Baixo, aenroepinge St. Paolo, toebehoort hebbende Franco Soares Canha, is eenen watermolen en maelt.
2. Ingenho de Sibero de Sima, toebehoort hebben̄ Manoel de Naualhas, absent; is geconfisqueert en̄ vercocht aen Joē Carnro de Maris; is een watermolen ende maelt.
3. Ingenho toebehoort hebbende Anto Gonsalves da Pas, die sich met den vijant hout; is geconfisqueert maer niet vercocht, alsoo soo seer is vervallen, datter geen forme van Ingenho te sien is; het was een watermolen.
4. Ingenho Maranhaon geeconfisqueert, maer den eygenr Joaō Tenorio tot ons weder gekeert sijnde, is weder aen hem vercocht.
5. Ingenho Coroacu, toebehoren̄ Manoel van Vizeu, die onder ons is gebleven; is een watermolen ende maelt.
6. Ingenho Bertioga, geconfisqueert, maer weder vercocht aenden eygenaer Joan Tenorio, vanden vijant weder tot ons gekomen sijnde; is een watermolen en̄ maelt.
7. Ingenho Nossra Sra de Rosario, geconfisqueert en̄ vercocht aen Juan Carnro de Maris; is een watermolen en̄ maelt.
8 Ingenho Bom Jesus, genoemt Otrapiche, geconfisqt ende vercocht aen Duarto Saraiva; is een watermolen ende maelt.
9. Ingenho da Guerra; van dese sijn seven negende

{==265==} {>>pagina-aanduiding<<}
parten geconfisqueert ende vercocht aen̄ Hr Henric Schilt; is een ossenmolen en̄ maelt.
10. Ingenho St. Juan Salgado, tebehoort hebben̄ Cosmo Dias, die bij den vijant hout; is geconfisqt en̄ vercocht aen Matheus da Costa; dit is een ossenmolen en̄ maelt niet.
11. Ingenho da Pindaba, toebehoort hebben̄ Gaspar da Fonceca Carnra en̄ noch beseten door sijn soon; is een watermolen en̄ maelt.
12. Ingenho de Santa Luzia, geconfisqueert en̄ vercocht aen Amador d'Araujo; is een watermolen en̄ maelt.

Inde Freguesia de Cabo St. Agostinho.

13. Ingenho Ste Luçia, toebehoort hebben̄ Juliano Paix d'Altro, bij den vijant ouerleden, en̄ alhr vercocht aen sijn soon Joan Paix; is een ossenmolen en̄ maelt.
14. Ingenho Vtinga, aenroepinge St Francisco, den selven Juliano Paix toebehoort hebbende ende geconfisqueert, maer niet vercocht, alsoo heel vervallen is sonder een eenich riet te hebben, soodat niet sal malen.
15. Ingenho Marapatagibi, aenroepinge St. Marcos, toebehoort hebbende Gaspar de Mere, absent; is geconfisqt ende vercocht aen Michiel van Merenbergh en̄ Martinus de Coutre; is een watermolen en̄ sal niet maelen.
16. Ingenho toebehoort hebben̄ Joan Rodrigues Caminha, geconfisqueert en̄ verhuyrt aen Anthoni Vieira om dien op te bouwen; is een ossenmolentie en̄ maelt.
17. Ingenho Pirapama, aenroepinge St. Appollonia, geconfisqt en̄ vercocht aen Diogo Dias Brandaon; is een watermolen en̄ maelt.
18. Ingenho Nouo, aenroepinge St. Miguel, geconfisqt ende vercocht aen Duarta Saraiva; is een watermolen en̄ sal noch maelen.
19. Ingenho Ogarapu, aenroepinge Spiritu Santo, toebehoort hebben̄ Phillipe Paix, geconfisqt en̄ aende selve

{==266==} {>>pagina-aanduiding<<}
weder vercocht, als hij vanden vijant weder keerde; is een watermolen en̄ maelt.
20. Ingenho Algodoais, aenroepinge St. Francisco, toebehoort hebben̄ Miguel Pais, die weder tot ons gekeert is; is geconfisqt maer noch niet verkocht, alsoo door onse leger, dat in de belegeringe van̄ Cabo daer in heeft gelegen, heel gedestrueert is, soo dat ook niet sal maelen.
21. Ingenho Jurisaca, aenroepinge St. Joan, geconfisqt ende verkocht aen Moises Navarro; is een watermolen en̄ maelt.
22. Ingenho Nossa Sra da Conçeiçao, toebehoren̄ Donna Adriana, die bij ons gebleven is; is een watermolen en̄ maelt.
23. Ingenho Velho, aenroepinge A Madre de Deos, toebehoort hebben̄ Joan Paix Baretto, absent; is geconfisqt en̄ vercocht aen d'Hr Nicolaes de Ridder; is een watermolen en̄ maelt.
24. Ingenho da Guerra, insgelijcx van Joan Pais, insgelijcx geconfisqueert en̄ oock vercocht aende Ridder; is een ossenmolen en̄ maelt.
25. Ingenho Bom Jesus, toebehoren̄ Pedro Lopes de Vera, die onder ons is gebleven; is een watermolen en̄ maelt.
26. Ingenho St. Joan, toebehoort hebben̄ Andro de Couto, geconfisqt en̄ vercocht aen Pedro Lopes de Vera; is een watermolen en̄ sal niet maelen.
27. Ingenho St. Bras, toebehoren̄ Anto da Silva, onder ons gebleven; is een watermolen en̄ maelt.
28. Ingenho Nossra Sra das Candeas, toebehoren̄ Fernando Guomes, die onder ons is gebleven; is een watermolen en̄ maelt.

Inde Fregesia van St. Amaro de Geboathan.

29. Ingenho Goriau, toebehoren̄ Andra Soares, die bij ons is gebleven; is een watermolen en̄ maelt.

{==267==} {>>pagina-aanduiding<<}

30. Ingenho toebehoren̄ Anto Nune Ximenes, die bij ons is gebleven; is een watermolen en̄ maelt.
31. Ingenho Nossra Sra da Appresentacaō, toebehoren̄ Baltazr Gonsalves Moreno, die onder ons gebleven is; is een watermolen en̄ maelt.
32. Ingenho Nossra Sra da Conceicaō, toebehoort hebben̄ Anto Pereira Barbosa, absent en̄ geconfisqt en̄ vercocht aen̄ heer S. Carpentier; is een watermolen en̄ maelt.
33. Ingenho san Joan Babtista, toebehooren̄ Anto de Bulhoms, die present is; is een watermolen en̄ maelt.
34. Ingenho Suasuna, toebehoren̄ Joan de Barros Lorrea, present; is een watermolen en̄ maelt.
35. Ingenho Santa Anna, toebehoort hebben̄ Manuel de Sousa Dabreu, absent; geconfisqt maer niet vercocht, alsoo heel vervallen is; is een watermolen, maelt niet.
36. Ingenho Nosra Sra da Guia, is in lange jaren geen Ingenho geweest, soo datter niet is als het bloote lant en̄ bosschagie; was een watermolen.
37. Ingenho Camassarin is oock lange jaren geruyneert, heeft geen riet; was oock een watermolen.

Inde Freguesia van Moribequa.

38. Inghenho Penamduba, toebehooren̄ Andre Soares, present; is een watermolen en̄ maelt.
39. Ingenho Moribequa, toebehoren̄ Dona Catarina d'Albuerquerque, present; is een watermolen en̄ maelt.
40. Ingenho St. Andrea, toebehoort hebben̄ Anto de Sao, absent; geconfisqt en̄ vercocht aen Gaspar Dias Fereira; is een watermolen en̄ maelt.
41. Ingenho Sta Maria, toebehoort hebben̄ den selven Anto de Sao, oock vercocht aen Gaspar Dias; is een ossenmolen ende maelt.
42. Ingenho Saō Bartolomeu, toebehooren̄ Fernando do Valle, present; is een ossenmoolen en̄ maelt.
43. Ingenho Goaxapes, aenroepinge St. Simaō, gecon-
{==268==} {>>pagina-aanduiding<<}
fisqt en̄ vercocht aen Vincento Rodrigues Villa Reael; is een ossenmolen, maer sal dit jaer niet malen.
44. Ingenho de Manoel Bezerra, present; is een ossenmolen en̄ maelt.
45. Ingenho Mogoaipe, toebehoort hebben̄ Louis Maxxeiros, absent; geconfisqt, maer noch niet vercocht, seer desolaet en̄ maelt niet; is een ossenmolen.

Inde Freguesia van Vargea.

46. Ingenho de Saō Bras, toebehoort hebben̄ Anto da Silua Barbosa; is een watermolen en̄ maelt.
47. Ingenho, toebehoort hebben̄ Louis Raimires, absent; is geconfisqueert en̄ vercocht aen Jaques Hacq; is een ossenmolen, maer maelt niet.
48. Ingenho van Pedro da Cunha d'Andrada, present; is een ossenmoolen en̄ maelt.
49. Ingenho san Paulo, toebehooren̄ Henrique Afonso Pra, present; is een ossenmolen en̄ maelt.
50. Ingenho van Antoni Fernande Pessoa, present; is een ossenmolen, maelt niet.
51. Ingenho van Maria Barosa, present; is een watermolen en̄ maelt.
52. Ingenho de Carlos Franco gewesen; is geconfisqt en̄ vercocht aen d'Hr Jacob Stachouwer; is een watermolen en̄ maelt.
53. Ingenho de Marcos Andra, present; is een ossenmolen, maer maelt niet.
54. Ingenho van Joā de Mendouza, present; is een ossenmolen en̄ maelt.
55. Ingenho van Luis Bras Bezerra, present; is een watermolen en̄ maelt.
56. Ingenho van Francisco de Brito, present; is een ossenmolen en̄ maelt.
57. Ingenho van Gaspar de Mendouca, present; is een watermolen, maer maelt niet.

{==269==} {>>pagina-aanduiding<<}

58. Ingenho van Franco Monteiro Bezera, present; is een watermolen, seer verdestrueert en̄ maelt niet.
59. Ingenho gewesen van Dona Catarina, die lange jaren vervallen is geweest en̄ anders niet als de landen te sien sijn.

Inde Freguesia van St. Laurenço.

60. Ingenho St. Bento, toebehoren̄ Franco Nunes Barbosa; is een watermolen en̄ maelt.
61. Ingenho Moribara, aenroepinge Nra Sra das Floses, toebehoort hebben̄ Gabriel da Pina, absent, en̄ geconfisqt en̄ vercocht aen Andre Sovres; is een watermolen, maelt niet.
62. Ingenho Nova Nra Sra de Monsenatte, toebehooren̄ Anto Rodrigues Moreno, present; is een ossenmolen ende maelt.
63. Ingenho de san Joan, toebehoren̄ Arnaō dolanda, bij hem latel. opgerecht; is een ossenmolen en̄ maelt.
64. Ingenho van Maciape, aenroepinge van̄ Wonden Cristi, toebehoort hebben̄ Franco de Reguo Barros; geconfisqt en̄ vercocht aen Elbert Crispijns, en̄ is een watermolen en̄ maelt.
65. Ingenho de St. Bento de Masurepe, toebehoren̄ de Benedicter ordre en̄ bij haer noch beseten; is een waterlen ende maelt.
66. Ingenho van Diogo de Costa Manel, die seer vervallen is en in lange jaren niet gemalen heeft; den heer is present, en̄ is een ossenmolen.

In Paratibe inde Fregesia van̄ stadt Olinda.

67. Ingenho van Franco Mendes Flores, beseten bij sijn vrou Jeromina Gabral, en̄ is verpacht aen Anto da Rocha Beserra; is een watermolen en̄ maelt.
Soo dat de Jurisdictie vande stadt Olinda en̄ onderhebben̄ Fregesias heeft seuen en tsestich Ingenhos, daer

{==270==} {>>pagina-aanduiding<<}
van 20 sijn, die niet en malen, en̄ 41, die maelen, en̄ onder de geconfisqueerde 5, die noch niet vercocht sijn.

De steden onder de Jurisdictie van Olinda sijn dese, ses in getale:

Avilla de Marin d'Olinda.

A Povoacaon de Moribeque.

A Povoacaon de St. Anto de Cabo.

Villa Bella de Pojuca.

A Povoacaon de St. Amaro.

A Povoacaon de St. Lorenço.


Naer de Jurisdictie van̄ stadt Olinda volght die van Iguaracu, sich streckende vande rieviere Iguaribi, insluytende de landen van Masurepe tot aende paelen vande Capitania tot Itamarica.

In dit district is niet meer als de stadt Villa Antigua de Iguaraco en̄ is in gene Freguesias verdeelt, en̄ is dese stadt de outste van gans Brasil.
De Ingenhos, in dese Jurisdictie gelegen, sijn de naervolgen̄:
1. Ingenho de Aiania, toebehoort hebben̄ Pero da Rocha Leitaō, die om correspondentie met ons gehouden te hebben, in 't fort Ariael is opgehangen, aenroepinge dos Fieis de Deos, en̄ is nu aende erfgenamen ende maelt.
2. Ingenho de Amaja, aenroepinge Nosra Sra de Rosario, toebehooren̄ Manuel Jacome Beserra, die onder ons is gebleven en̄ maelt.
3. Ingenho de Pirajuhi, aenroepinge Nosra Sra de Nasaret, toebehoren̄ Domingos Velho Freiro, oock bij ons gebleven en̄ maelt.
9. Ingenho van Francisco Goresma da Breu, die van hier naer 't Vaderlt is gesonden; dese is gelegen inde Campinas van Igaracu, is gansch onder de voet ende

{==271==} {>>pagina-aanduiding<<}
verbrant, is geconfisqueert ende vercocht, sal oock niet malen.
5. Ingenho de Araripe de Vima, aenroepinge Spiritu sancto, toebehoren̄ Gonsalvo Novo de Lira, die onder ons is gebleven ende maelt.
6. Ingenho de Garacutinga, aenroepinge St. Philipe en̄ St. Jago, toebehoren̄ Domingos da Costa Brandaon, die deselve besit, en̄ maelt.
7. Ingenho de Musuupe, aenroepinge St. Joan Baptista, toebehoren̄ Joan Lorenco Françez; is present, en̄ maelt.
8. Ingenho de Masurepe, aenroepinge St. Gonsalvo, toebehoorende de Benedicter Ordre, die onder ons sijn, ende maelt.
Soo dat onder de Jurisdictie van Igarasu sijn acht Ingenhos, daer onder maer een is die niet en maelt, geconfisqt ende niet vercocht.

Naer de Capitanie van Parnambuco volcht de Capitania van Itamarica int suyden, als boven B. gesecht is, paelende aende selve midwaters, voort stedeken Schoppe, en̄ voorts aende Marcos, recht West aen op de hoochte van 7 graden 50 minuten, ende aende noortsijde paelt aende Capitania van Paraiba benoorden de Copissura, alwaer steene marcken sijn opgestelt, hebben̄ op d'ene sijde ingehouwen het woort Itamarica ende aen d'andere sijde Paraiba, ontrent op de hooghte van 7 graden 10 minuten, soo dat dese Capitania niet meer als elf mijlen ontrent langhs de custe heeft.
Ende alsoo de Coninck, soo dese als die van Parnambuco, donatie heeft gegeven, soo is niet alleen langs de cust, maer oock West aen te landwaerts ter selver streckinge gelimiteert, ende, soo veel hebben connen verstaen, soude niet ouer de 25 mijlen int lant strecken.
De eenige bequame haven van dese Capitania, om groote schepen te bergen, is de suyder barra en̄ haven van het

{==272==} {>>pagina-aanduiding<<}
eylant Tamarica, voorts voor barcken sijn de Barra van Catuama ofte noordergat vant selve eylant ende riviere van Goijana, nevens eenige reciftkens, Ponto dos Francezes ende Pedra Furada.
De principale riviere van dese Capitania is Capiguaribi de Gaiana, daer de principale Ingenhos sijn, inde welcke sich verscheyden rivierkens exonereren, onder andere Traconhaey. Voorts heeft dese Capitania int Suyden de riviere Araripe, de welcke achter het eylant Itamarica uyt loopt.
De eenige stadt ende gewesene hooftplaetse, daer de Camera pleecht te vergaderen, is gelegen op het eylant Tamarica, daer de gehele Capitania naer genaemt is, ende wert dat stedeken nu genaemt Schoppe.
Dese Capitania is verdeelt in vier Freguesias, te weten Freguesia de Goiana, aenroepinge Nosra Sra de Rosario, onder welke Freguesia sijn dese volgende Ingenhos:
1. Ingenho Isipitanga, aenroepinge St. Antonio, toebehoort hebbende Laurenço Cavalcanti, en̄ wegen sijn absentie geconfisqt en̄ vercocht aen Jan Wijnants, ende maelt.
2. Ingenho de Goiana, aenroepinge St. Phillipo en̄ St. Jago, toebehoort hebbende Gaspar Pachero; is oock geconfisqt ende vercocht aen Hans Willem Louis, en̄ maelt.
3. Ingenho de Jacare, aenroepinge St. Cruys, toebehoort hebbende Joan Pais Baretto en̄ is oock geconfisqt, ende aen̄ selven H. Willem Louis vercocht, maer sal niet maelen.
4. Ingenho Traconhaey de Baixo, aenroepinge St. Miguel o Anjo, toebehoren̄ Ruy vaz Pinto, die onder ons gebleven is; sal niet maelen.
5. Ingenho de Mariuna, een ossenmolen, toebehoort hebbende Francisco Homo Dalmaida, gevlucht met Camaron; is geconfisqt en̄ noch onvercocht; sal niet maelen.
6. Ingenho dos Tres Paos, aenroepinge Nosra Sra do Encarnacaō, toebehoort hebben̄ Jeronimo Cavalcanti, met

{==273==} {>>pagina-aanduiding<<}
Albuerquerque gevlucht, geconfisqt ende vercocht aen̄ heer Carpentr, ende maelt.
7. Ingenho de Traconhaō de Sima, genoemt Mosombu, toebehoort hebben̄ Jeronimo Cavalcanti; geconfisqt ende vercocht aen do Carpentier; maelt en̄ is een ossenmolen.
8. Ingenho de Sto Cosmo o Damiaō, toebehoort hebbende Cosmo da Silveira, absent; geconfisqt en̄ vercocht aen Helmich Ferreris ende sal noch dit jaer malen.
9. Ingenho de Bunari, toebehoort hebben̄ Jeronimo Cavalcanti, geconfisqueert en̄ vercocht aenden selven Helmich Fereris, sal niet maelen.

De tweede Freguesia vande Capitania van Itamarica is do Abiay en̄ Tacoara, van̄ aenroepinge van Nosra Sra da Penha de França; in deselve sijn gelegen dese onderstaende Ingenhos:

10. Ingenho de Copissura, toebehoort hebben̄ Dona Britis; heeft in veele jaeren niet gemalen, het lant alleen bequaem tot weylant, is geconfisqt en̄ vercocht aen Hans Willem Louyss.
11. Ingenho de Tabu de Cosmo d'Oliveira, een ossenmolen; desen is onder ons gebleven en̄ maelt.
13. Ingenho Nosra Sra do Rosario, een ossenmolen, toebehooren̄ Lucie Brandaō, is present en̄ maelt.
13. Ingenho Nosra Sra da Penha de França, ossenmolen, toebehoren̄ Isabel Gabral, wede van Baltazar Rodrigues Mendes, onder ons ouerleden, en̄ maelt.
14. Ingenho Nosra Sra do Rosario, toebehooren̄ Anto da Costa de Freitas, die onder ons is gebleven; is een ossenmolen en̄ maelt.
15. Ingenho de St. Joan Baptista, toebehoren̄ Diego de Fonceca de Lemos, oock bij ons gebleven; is een ossenmolen ende maelt.


{==274==} {>>pagina-aanduiding<<}

De derde Fregesia vande Capitania van Itamarica is St. Lorenco de Tujucupapo, inde welcke de volgen̄ twee Ingenhos sijn:

16. Ingenho de Masaranduba, toebehoren̄ Diego Lopes Lebo ende Domingos Pinto de Fonçeca, beyde present; is een ossenmolen ende maelt.
17. Ingenho de Embiapecu, aenroepinge St. Amaro, toebehoort hebben̄ Domingos d'Oliveira ende Baltazar Rodrigos Mendes, wiens erfgenamen onder ons sijn; sal noyt malen, alsoo geen bequaem landt heeft.

De vierde Freguesia van dese Capitania is het district van Araripe ende 't eylant Itamarica.

18. Ingenho de Obu, een ossenmolen, toebehoren̄ Franco de Lugo Brito; is absent, maelt niet.
19. Ingenho de Araripe de Baixō, aenroepinge Nosra Sra de O., toebehoren̄ Fransisco Lopes de Oxosco; heeft in veel jaren niet gemalen.
20. Ingenho de Araripe do Sima, aenroepinge de bom Jesus, toebehooren̄ Franco Lopes de Orosco, die onder ons is gebleven, ende maelt.
Op 't eylant Tamarica plegen van outs twee Ingenhos te sijn, daer weynich marckteeckenen van sijn, ende plant Jan Wijnants aldaer veel riet, van meyninge aldaer een ossenmolen op te rechten.
Soo dat inde Capitanie van Itamarica twintich Ingenhos sijn, daer van acht sijn, die niet malen, en̄ een geconfisqueerde, die onvercocht is.

De Capitania van Itamarica volght de Capitania van Paraiba, in 't Zuyden aen̄ selve palen̄ op de hoogte van ...gra.... 1) minuten, soo gesecht is, ende in 't Noorden paelt aen̄ Capitania van Rio Grande, een mijl of twee

{==275==} {>>pagina-aanduiding<<}
beneden Camaratuba, op de hoogte van ontrent... gra. ... mi., de cust streckende meest Zuyd Zuyd Oost en N.N.W., soo dat dese Capitania ontrent 17 mijlen langhs de custe is hebbende.
De principaelste reviere en̄ hauen in dese Capitania is de rivire Paraiba en̄ daer na Monganguape, behalven de welcke heeft noch bequaeme Baeyen, als achter Ponta de Lucena bij 't Roode Lant, anderhalf mijl ofte wel twee mijlen benoorden de rieviere Paraiba. Item de Bahia de Traicaō, in welcke beyde de alderswaerste schepen bequamel. leggen connen.
Voots sijn noch veele cleyne rivierkens, als is Guaramame, besuyden Cabo Blanco, Merdri Camaratuba etc., behalven veele die het lant besproeijen en̄ inde voorgesc. vallen en vermengen, als Popocos, Mombabe in Garamame, Gargau inde Paraiba.
In dese Capitania is niet meer als eene stadt, voor desen gent Philippea en̄ nu hernoemt Frederica, en̄ wert dese Capitania oock in verschyden Fregesias verdeelt.

Dese Capitanie van Paraiba heeft de volgen̄ Ingenhos.

1. Ingenho das Barrairas, toebehoort hebben̄ Domingos Carnro Sanches, die sich in Lisboa onthout; is geconfisqt ende vercocht aen Josias Marischal en̄ Compe, ende maelt.
2. Ingenho de Manuel Coresma Carnro, dien oock absent is en̄ den molen geconfisqueert, en̄ aen Daniel de Haen ende Paulus Vermeulen vercocht en̄ maelt.
3. Ingenho de Tiberi, aenroepinge Ste Catarina, toebehoren̄ Jorge Homo Pinto, die onder ons is gebleven, en̄ maelt.
4. Ingenho St. Andre, denselven Jorge Home toecomen̄ ende maelt.
5. Ingenho de Jeronimo Caldena, die toebehooren soude sijn broeder Pedro Cadena, die tegenwoordich inde Bahia is; dese maelt.

{==276==} {>>pagina-aanduiding<<}

6. Ingenho Tres Reis Magos, toebehoren̄ Franco Camelo de Valcacer, die onder ons woont, en̄ maelt.
7. Ingenho Spiritu Sancto, gewesen van Manuel Pirez Correa, die bij den vijant hout; is geconfisqt en̄ vercocht aen Jan Ool, ende maelt.
8. Ingenho St. Antō; een ossenmolen; gewesen van̄ selven Manuel Pires; insgelijcx vercocht aen Jan van Ool.
9. Ingenho de Rois de Brasia Rodriges en̄ hare kinderen, die onder ons wonen, ende maelt.
10. Ingenho Santo Antonio van Anthonio da Valadores, die onder ons woont; is een ossenmolen en̄ maelt.
11. Ingenho St. Lucia, is een ossenmolen, toebehoren̄ Joaō de Souto; is oock bij ons gebleven, en̄ maelt.
13. Ingenho van Maria de Rosa, wed. van Fernan̄ Dalves Romaō, onder ons gestorven; maelt.
13. Ingenho St. Antō, toebehoren̄ Ventura Mendes Castelo, die bij ons is gebleven, en̄ maelt.
14. Ingenho St. Gonsalvo, is een dobbelen ossenmolen, toebehoren̄ Antonio Pinto de Mendona; maelt en̄ is den heer present.
15. Ingenho Salvador in Inhobi, toebehorende Duarto Gomes da Silveira, die present is, en̄ maelt.
16. Ingenho Santos Cosmo e Damie, toebehoort hebben̄ Louys Brandaon, wegen sijne absentie geconfisqt ende vercocht aen Isaac de Rasiere, en̄ maelt.
17. Ingenho de Mejo, toebehoort hebben̄ Louys Camelo Brandaon, geconfisqt en̄ insgelijcx vercocht aen Isaac de Rasiere, en̄ maelt mede.
18. Ingenho de Gargau, toebehoort hebben̄ George Lopes Brandaon, die ooc gevlucht is; is geconfisqt en̄ oock vercocht aen Isaac de Basiere; sal dit jaer niet malen.
19. Ingenho Tamaratuba, toebehoren̄ Antho Barbalho, die onder ons woont, ende maelt.
20. Ingenho Mirery van Francō Alvares da Silveira, doch dese is seer vervallen, soo dat geen riet heeft.

{==277==} {>>pagina-aanduiding<<}

Soo dat de Capitania van Paraiba heeft twintich Ingenhos, daer van maer twee sijn die niet en maelen, ende hebben altemael hare meesters.

De vierde Capitania is die van Rio Grande, palen̄ aen die van Paraiba, als bouen gesecht is, en̄ int Noortwesten heeft de Capitania van Siara, met verre en̄ wytstreckende landen, die doch meest woest ende onbewoont sijn, alsoo dese Capitania van Rio Grande niet verder gepeupleert is als thien a twaelff mijlen benoorden de riviere Potengi ofte Rio Grande, daer de Capitania van gedenomineert is.

Dese Capitania wert verdeelt in vier Freguesias, als die van Conhau, Guajant, Potigi ende ..... 1)
Ende heeft dese Capitania maer eene stadt gehadt, genaemt Cidade de Natal, gelegen anderhalf mijl vant Casteel Ceulen, de riviere opwaerts, welcke nu meest vervallen is.
In de Potigi is de Camera van̄ selve Capitania me tLicentie van sijn Extie en̄ Hooge en̄ Secrete Raden, arbeydende om daer een gemeynte tot aenvang van een stadt bij een te vergaderen, sullende aldaer audientie houden, tot welcken eynde daer een publycq huys sullen bouwen, waer toe de inwoonders yder na sijne middelen sullen contribueren.
Dese Capitania dan sal hebben, soo verre als dit bewoont is, ontrent 25 a 30 mijlen langs de cust.
Soodat dat de conqueste van dese vier Capitanien weynich min als hondert mijlen langs de custe sal sijn streckende.
Inde Capitania van Rio Grande sijn dese twee Ingenhos, te weten:

{==278==} {>>pagina-aanduiding<<}

1. Ingenho de Conhau, toebehoort hebben̄ Antonio d'Albuerquerque, geconsigneert en̄ vercocht aen̄ Sargiant Majoor George Garts en̄ d'heer Baltasar Wyntges; dese maelt.
2. Ingenho Potigi, welcke doch lange jaren vervallen is geweest, ende geseght wert geen bequaem lant te hebben.
De inwoonders hebben sich in dese Capitanie principal. gestileert op vee, welck daer ouervloedich is geweest, doch door den oorloge seer geconsumeert en̄ int wilde gelopen, welck met alle neersticheyt weder tam gemaeckt en̄ inde couralen gebracht wert. Levert gereets veel vee uyt, welck naer Pariba, Itamarica en̄ Parnambuco gedreven wort, alwaer ten deele weder nieuwe couralen daer uyt geformeert werden, en̄ ten deele weder geslacht, en̄ ten deele inde Ingenhos en̄ Carre tot den arbeyt gebruyckt.
De principale haven van dese Capitania is Rio Grande selve, en̄ daer naer Barra Conhau, behalven dat het noch eenige Reciffen en̄ baeykens heeft om schepen en̄ cleyn vaertuych te gebruycken, als in Bahia Formosa, Ponto de Pipa, Ponto de Bongios, Ponto Negro, ende Maerten Tijssen Baey benoorden Rio Grande.

Hoe dese landen in voortijden onder den Coninck van Spagnien sijn geregeert geweest, sal hier niet noodigh sijn aen te haelen, alsoo tselve voor desen in andere geschriften genoughsaem is ontledet geworden, maer sullen tot de tegenwoordige Regieringe comen.
Sijn Extie P. Maurits, Graue van Nassau etc., als Gouuernr Captn ende Admirael Generael, mitsgaders de Edele Heeren vanden Hoogen ende Secreten Rade wegen hare Ho. Mo. de Heeren Staeten Generael vande Vereenichde Nederlanden, sijn Hoocht den Heere Prince van Oragnien en̄ de Ed. Heeren Bewinthebberen vande Generale Geoctroijeerde West Ie Compe in dese landen, gestelt in de

{==279==} {>>pagina-aanduiding<<}
Hoogste Regieringe ouer de landen in Brasil, gereets geconquesteert ofte noch te conquesteren, heeft onder sich een Collegie van pol. Rade tot administratie van Justitie.
Het Collegie van̄ pol. Raden, weleke soude bestaen in negen personen, is tegenwoordich seer swack ende niet maghtich de Besoignes naer behooren te depescheren: want alsoo de heer Ipo Isens in October 1636 in Paraiba is dootgebleven, ende d'hr Corn. Adriaensz. Jongkneght, naer dat hij vander tocht om de Suyt weder quam, deser werelt is ouerleden, ende d'hr Jan Robbers niet lange daer naer aende Cabo St. Agostin mede uyt dit aertsche is verscheyden, d'hr Jacob Stachouwer vrijman is geworden, de heer Poulus Seroskercken gelicentieert naer 't vaderlant te vertrecken, ende eyndelijck d'hr Henric Schilt van sijnen dienst ende officie gedeporteert;
Soo resteren tegenwoordich niet meer als 3 pol. Raden, te weten d'hr Willem Schott, d'hr Balthasar Wijntgens en̄ d'hr Elias Harckmans, van̄ welcke d'hr Harckmans tot noch toe in Paraiba heeft geresideert, tot directie vande selve Capitania, soo dat hij het Collegie oock niet heeft connen bijwonen. D'hr Balthasar Wijntges hadde sijn residentie op Tamarica tot directie van die Capitania, maer het Collegie soo gestelt sijnde, hebben hem geordonneert alhier continuel. sijn residentie te houden, om t'samen met d'hr Willem Schot de saecken van Justicie te depescheren, deselve bijvougende eenige adjuncten in criminele en andere saecken van grooter importantie.
Doch op dese maniere wert evenwel de Justitie en̄ andere saecken, tot haeren laste staende, niet naer behooren ende nodich gerieff vande inwoonderen gedepescheert.
Ende alsoo d'hr Wm Schot en̄ Balthr Wijntges beyde haren verbonden tijt geexpireert is, ende oock yder eene Ingenho heeft gecoft, en̄ versoucken uyt haren dienst ontslaegen te sijn, doch datse wel genegen waeren in deselve soo lange te continueren, tot dat bij haer Ed. ter verga-
{==280==} {>>pagina-aanduiding<<}
deringe vande XIXe andere pol. Raden mochten gesonden worden om die plaetsen te suppleren, soo sal men haer 't selve oock niet langer konnen ontseggen, als tot dat andere mogen gecomen sijn.
Om dan dit Collegie weder compleet te maecken, sullen VEd. lichtelijck konnen oordelen wat alhier van noode sal sijn.
Doch alsoo de principaelste besoignes vant Collegie der pol. Raden sijn betreffende de Justitie, sal ten hooghsten nodich sijn, dat eenige regtsgeleerden, die niet alleen in de Academia de theorie, maer ooc, soo 't mogelijck is, van ettelijcke jaeren eenige Rechtbancken gefrequenteert hebben, de practijck mogen geleert hebben, ende wel daer in ervaren ende geverseert sijn.
De subalteerne Collegien van Justitie sijn oock alhier geeligeert, in alle Capitanien en̄ Jurisdictien op den voet ende volgens d'ordre in onse instructie, te weten: dat inde plaetsen daer bequaeme Nederlanders gevonden worden, om nevens de Portugesen als Schepenen te dienen, sijn geeligeert vijff Schepenen, twee Nederlanders en drie Portugesen; in andere plaetsen hebben moeten reguleren naer de gelegentheyt.
Soo dat het Collegie der Schepenen inde Jurisdictie van Olinda, Itamarica en̄ Paraiba bestaet uyt vijff Schepenen yder, ende Serinhain, Igaracu en̄ Rio Grande drie Schepenen yder, sijnde niet meer gestelt, om dat selfs de inwoond'ren ons sulcx versochten, op datse weynich sijnde niet te veel met bedieningen moghten belast worden, tot dat de Nederlanders sich daer oock mogen nederslaen, ende aldaer bequaeme luyden gevonden werden om nevens de Portugesen te dienen, hoewel oock onder de drie Schepenen van Serinhain een Nederlander geeligeert is.
Dese Collegien van Schepenen sijn voor ettelijke maenden geinstalleert ende in regieringe geweest, doch is haeren stijl tot noch toe niet connen gedresseert werden naer

{==281==} {>>pagina-aanduiding<<}
de ordonnantie en̄ stijle van Hollant ende Westvrieslant, om redenen eerstelijck, dat het seer swaer valt een gansch volck van haere wetten, ordre ende stijle te doen veranderen, ende eenen nieuwen stijl te doen leeren; ten anderen, om de verscheydentheyt van̄ taele, ende dat hetselve difficiel is onse ordonnantie uyt het Nederduyts in het Portugeesch ouer te setten, hoe wel hier vast met besich sijn ende in corten haer de ordonnantien de Justitie aengaende, soo veel de Collegien sal betreffen, in 't Portugeesch ouergeset sullen doen hebben.
Behalven dese Collegien van Schepenen hebben oock in yder Jurisdictie een Collegie van Weesmeesteren geeligeert, bestaende uyt twee Portugesen ende een Nederlander, welcke bijgevought een Secretarius, ende is deselve gedresseert op de ordonnantie vande Weesmeesteren der stadt Amsterdam, welcke ordonnantie van̄ Weesmeesteren mutatis mutandis int Portugees is gestelt, op datse haer daer naer souden gouuerneren.
Noch hebben een Collegie geformeert van Misericordia de Olinda, om te regeren en̄ administreren de goederen, huysen, landen en̄ Negers, de Misericordia ofte Gasthuys in de stadt Olinda toebehorende, bestaen̄ uyt seven personen, te weten: drie Nederlanders ende vier Portugesen, gecoren uyt de Broederschap van̄ Misericordia.
De Gereformeerde Religie hier te lande aengaende, wert met goede eenicheyt het woort Godes suyver de Gereformeerde gemeynte vercondicht door de predicanten inde Duytsche taele Dnus Kesselerius, Dnus Dapper alhier opt Reciff d'Olinda, Dnus Plante, die doch nu in onse leger is gecommitteert, Dnus Polhemius op 't eylant Tamarica en̄ Goyana, Dnus Cornelius vander Poelen en̄ Dnus Doreslaer in Paraiba. Voorts is alhier op 't Reciff Dnus Soler inde Portugeesche ende France talen ende Dnus Batchelar inde Engelse in Paraiba; Dnus Johannes Oosterdagh is mede geordonneert het leger te volgen.

{==282==} {>>pagina-aanduiding<<}

Soo datter noch veele plaetsen en̄ guarnisoenen sijn, die van predicanten gedestitueert sijn ende met sieckentroosters haer moeten behelpen, als daer is Rio Grande, Cabo St. Agostijn, Povoacaon de Porto Calvo en̄ Oponedo.
Behalven datter veele Nederlanders Ingenhos hebben gekoft, ende andere hebben rietvelden aengenomen ende andere wat anders, ende wonen alsoo te landewaert datse niet ter predicatie connen comen; soo soude het wel noodich sijn datter eenige predicanten of bequame proponenten werden gesonden, die hier en daer int lant werden gesonden te predicken, gelijck als in Paraiba in een van̄ Ingenhos aldaer. Item in Goyana, inde Verge ende Capivaribi, inde Ingenho van Cabo St. Agostin, ende dat men de Ingenhos schatte tot contributie vanden onderhout vande selve predicanten, daer toe de Nederlanders wel genegen sullen sijn, gelijck deselve in Goyana sulcx uyt haer selven gepresenteert hebben; want het verdriet deselve langer te leven, gelijk sij langen tijt geleeft hebben, datse noyt tot gehoor van Godes woort en comen, selfs niet eenen sieckentrooster hebben, soo dat de Portugesen daer in geschandaliseert sijn, ende seggen dat wij ons noemen te sijn de gereformeerde gemeynte ende de onse aldaer ende op diergelijcke plaetsen comen in kercke noch in cluys, en̄ plegen gansch geen Godes dienst.
Wat belangt de Papisten, die genieten oock de conditien van het accoort, daer op Paraiba is ouergegaen, alwaer haer de vrije exercitie van religie is toegestaen, met het gebruyck van haere kercken en cloosters.
Soo sijn dan onder derselver geestelijckheyt drie ordren, te weten Franciscanen, Carmeliten ende Benedictiner.
De Franciscaner monicken, die wel de sterckste sijn, hebben vijff cloosters, het eerste in Fredrica in Paraiba, het tweede in Garasu, het derde in Olinda, het vierde in Pojuca, het vijffde in Serinhain, welcke alle schoone gebouwen sijn; ende behalven dese hebben noch een cloos-
{==283==} {>>pagina-aanduiding<<}
terken in Capivaribi bouen Masurepe; dese hebben nergens geen landen nochte eenich incomen als uyt de aelmoessen, die haer dagelijcx gegeven werden.
De Carmelyten hebben twee cloosters, een in Paraiba, dat niet veel te beduiden heeft, het ander in Olinda, dat een schoon gebou soude sijn, maer was niet voltrocken. Van deser incomen bevinden niet als eenige huysen inde stadt Olinda, diese of selff gebouwt hadden ende verhuerden, of door andere gebout, maer dese ordre een jaerlijcx rentgen door den eygenaer daer op geset, bij hem ende sijne erfgenamen jaerl. aen die ordre uytreycken.
De Benedicter monicken hebben oock twee cloosters, het eerste in Paraiba, daerse een schoon cloosterken begonnen hadden, en̄ het tweede inde stadt Olinda, dat seer schoon is; maer door den brant seer gedestrueert.
Dese ordre heeft in Paraiba een schoon rietvelt, behoorende onder de Ingenho dos Barreiros, met veel lants, streckende van daer af langs de riviere Paraiba tot beneden aende forten aen wedersijts vande riviere, maeckende verscheyden eylandekens, daer onder het eylant daer het fort Restinga op leyt.
In Parnambuco heeft deselve ordre een schone Ingenho met groote landen, genaemt Masurepe, die tegenwoordich maelt.
Buyten dese ordren sijn noch veele Clergos, diese noemen Padres, ende sijn priesters die de misse doen ende haer met het misgelt ende watse anders bij siecken ende andersints verdienen, generen.
Dese besitten haer eygene particuliere landen ende middelen, ende behalven haeren dienst behelpen sij haer oock met plantagien, diese met haer negers bearbeyden.
Ouer alle dese regiert in yder Capitania ofte in seecker district eenen Vicarius, ende boven desen Vicarius is eenen Vigario Generael, die in Olinda residentie pleegh te hebben, ende was ouer alle de geestelicheyt van dese vier noordelijcke Capitanien.

{==284==} {>>pagina-aanduiding<<}

Behalven de Gereformeerde Religie en̄ paepse superstitie sijn hier te lande ook veele Joden en̄ joodsgesinde onder den inwoonderen, die sich voor desen altijt bedect gehouden ende Christenen te sijn gesimuleert hebben, uyt vreese vande Justitie ofte inquisitie.
Maer sedert de conqueste beginnen eenige sich te openbaren, die sich vervougen met de Joden, die uyt het vaderlant alhier gecomen sijn, ende gebruycken met deselve haere superstitien.
De Portugesen, dat oude Christenen sijn, ergeren haer seer aende vrijheyt, die de Joden wert toegelaten ofte veel eer diese sich pogen aen te nemen: want de Joden, uyt Hollant gecomen, dragen sich al wat te stout, soo int spreecken en̄ disputeren van haere superstitien, ende calumnieren vande Christelijcke Religie, dat wij genootsaect sijn geweest haer daer ouer scherpel. aen te spreecken ende hare calumnien met dreyginge van grote straffen hebben moeten coërceren, insgelijcx haere conventiculen, diese hier binnent Reciff hoe langer hoe openbaerder hielden, tot groote ergernisse van̄ Gereformeerde Religie en̄ gemeynte en predicanten, hebben doen verbieden ende door den Fiscael storen, haer scherpel. belasten̄ binnen hare geslooten huysen hare ceremonien soo bedectelijck te houden, datse niet gehoort en worden ende alsoo gene ergernis en gaven.
Sij meynden, datse meer vrijheyt behoorden te hebben als de papisten, alsoo wij meer van hare trouheyt verseeckert sijn: want wij weten wel dat sij, doende openbare professie vant Jodendom, geensints onder den Spagniaeren souden willen ofte mogen comen, maer liever haer uyterste tot maintenue ende defentie van desen Staet bijsetten, daer de paepse Portugesen hadden getoont ons gans ontrou te sijn, en̄ bijde eerste veranderinge ons af te vallen.
Maer om te keeren tot de Cristenheyt, de paepse ordre hebben niet alleen, als bouen verhaelt, curieus genouch

{==285==} {>>pagina-aanduiding<<}
geweest om hare schone cloosters te bouwen, maer sijn bouen dat noch in alle steden een parochie kerck, behalven andere kercken en capellen, soo dat het inde steden aen kercken niet en ontbreect, gel. oock ten platten lande veele verscheyden kercken sijn, jae daer is qual. een Ingenho ofte heeft sijn kerck ofte cappelle, bequaem om een redelijcke gemeente bijeen te connen comen.
De Portugeese inwoonderen sijn dapper obstinaet in 't stuck van haer religie, met soo dommen vooroordeel ingenomen, datse niet eens tot gehoor willen comen; soo sijn insgelijcx haere geestelicken, die haer dit vooroordeel inplanten, jae willen selffs van gene religie hooren spreecken. Sij hebben gansch gene kennisse vande fondamenten der Cristelijcke religie, ende den wegh ter zalicheyt is haer gansch verborgen. Sij weten anders niet als haere snoeren met paternostris, daer alle yder met eene om den hals gaen ende veeltijts inde hant met gaen, haer ave Maria prevelen, en̄ 't en waere geen goet Cristen onder haer, die niet altijt met sijn pater-noster om den hals off inde hant ginck proncken. Voorts houden sij de gereformeerde voor groote ketters ende haeten deselve niet alleen om de religie, maer principalijck om datse door deselve sijn verwonnen, soodat wat de Portugesen tot noch toe doen ende obedieren, is uyt vreese ende dwangh, niet uit eenige afectie tot onsen Staet, uytgenomen eenige seer weynige, die tonen van harten tot ons genegen te sijn.
Aengaende de inwoonders int generael, die sijn of vrije luyden, of slaeven; die vrije luyden sijn of Nederlanders, Portugesen of Brasilianen. De Nederlanders sijn verbondene of vrije en̄ ontslagen luyden: van de verbondene sullen hier naer spreecken.
De vrije Nederlanders sijn of vrij uyt het vaderlant gecomen, of alhier vrij gemaect; want om soldaten sonder kosten vande Compe int lant te hebben en̄ het lant te populeren, hebben wij al een aensienlijck getal officieren

{==286==} {>>pagina-aanduiding<<}
en soldaten uyt haren dienst ontslaegen, als ons bleecke datse haren tijt voldaen, te weten datse volle vier jaren aen lant waren geweest, het komen niet met gerekent. Maer dit kan evenwel niet helpen tot de populatie van wijtstrecken̄ landen, alsoo oock vele alleen met die insicht ontslaegen soucken te sijn, om daer naer tot haeren wille met eenige bevrachte schepen naer het vaderlant te vertrecken, gelijck wij nu van tijt tot tijt hebben ondervonden.
De vrije luyden, soo tot noch toe uyt het vaderlant sijn gecomen, sijn meest coopluyden en̄ hare dienaers, ende wat voorts van minder conditie is ouer gecomen, geneert sich meest met tappen of eenige cleyne neeringe te doen.
Door dese heeft het Reciff ende Anthoni Vaaz wel treffel. aengenomen, soo dat het nu tweemael soo groot is, als het voor desen geweest is ende heel dicht bebout; maer dit magh oock niet maecken ende is van cleyne consideratie in regard vande gerequireerde populatie. Soo sal dan van nooden sijn, datter meerder diligentie gepleecht worde, ende middelen uytgevonden werden om veele Neerderlanders herwaerts te trecken, want de Compe daer ten hoogsten is aengelegen, als sijnde streckende tot melioratie en̄ conservatie van desen Staet, ende groote verminderinge van haere lasten: want hoe hier meer inwoonders comen, hoe het lant beter gebout, meer vruchten geteelt sullen worden. Als het lant vol Nederlanders ware, soo soude de Compe tegen de troulose Portugeesche inwoonderen verseeckert sijn, datse bij eenige invasien, die den vijant mochte doen, hem niet souden konnen of durven adsistentie doen ofte met vivres stercken, gelijck sij nu plegen, ende soo soude de Compe oock het platte lant in haer gewelt hebben ende de Portugesen seeckerder voor onsen Staet doen wesen, ende als het noot dede, souden dese Nederlantsche inwoonderen oock voor goede soldaten konnen dienen, mits een groot deel lange als officieren ende

{==287==} {>>pagina-aanduiding<<}
soldaten de wapenen gedragen hebben, ende soude de Comp. seer verlicht worden in sware guarnisoenen, diese andersints tot defentie van soo wijtstreckende custe genootsaect is te onderhouden. Want dan soude maer voor den vijant van buyten comende te sorgen hebben ende uyt het lant gesecoureert connen werden, daermen nu ter contrarie soo haest alsser yets periculeus voorvalt, hem soo wel tegen die van binnen als van buyten comende vijanden te voorsien heeft.
Euenwel dient gelet, dat het niet euenveel is wat luyden herwaerts gesonden, ofte op wat voet, want eerstelijck Coloniers herwaerts te senden op den voet vant oude reglement, soude onses oordeels niet geraden nochte de Compe vorderlijck, maer ter contrarie schadelijck bevonden werden: want het soude niet proffijtelijck wesen, dat men de Coloniers de geconfisqueerde gebouwene landen inruymde, ende haer daer vijffjarige vrijheyt van alle thienden of andere gerechticheden laeten genieten, daer men de selve tot groot gelt can verkopen, ende datel. gerechticheden van komt te trecken. Oock kan men de coloniers niet geven de landen, die yemant van̄ Portugeesche inwoonders toebehooren en̄ eygen sijn: soo soude het dan wilde en̄ onbearbeyde landen moeten sijn, die tot noch toe genen particulieren heer gehadt hebben; maer die sijn seer diep te landewaert in gelegen, bouen alle bewoonde plaetsen ende coralen. Ende of de Coloniers daermet souden gedient sijn, heeft sijn bedencken; soo verre van̄ zee wonende, wat assistentie connen wij van haer hebben, alsser vijant uyt der zee quam; ende alsser eenige stropers achter door de bosschen braecken, soo souden sij wel goede voorwaghten sijn, maer den eersten aenstoot soude op haer aencomen. Hoewel dit voordeel alleen te hoopen sij, dat wij tegen de boslopers en̄ stropers al sulcke Nederlantse voorwaghten hebben, soo soude den vijant soo bedect niet connen int lant komen, nochte ergens doormarcheren.

{==288==} {>>pagina-aanduiding<<}
Oock sal het de Coloniers seer swaer vallen met hare handen soo swaere bosschagien te vellen, ende het lant te reynigen en̄ bebouwen; het meeste arbeyden lust het meeste van̄ Nederlanders in Brasil niet seer, ende soucken maer met een gemackelijcke occupatie haer te onderhouden. 't Selve sal de Coloniers ouer comen, principalijck alsoo de arbeytsaemste luyden niet en plegen onder sulcke colonien ouer te comen, maer een opgeraept onnut volckgen, die al in 't vaderlant te leuy sijn geweest te arbeyden. Ende souden sulcke Coloniers met ledige handen comen, soude het des te minder de Compe dienen, en̄ alle assistentie van noode hebben van vivres, materialen, gelijck die voor desen onder Johan Harrison sijn ouergecomen, ende andere die d'heeren Gedeligeerde als coloniers op 't eylant Tamarica voor desen gestelt hadden, die alle soo geincolineert hebben, datse groote sommen inde magasijnen schuldich sijn, die noyt betaelt sullen worden, ende den lantbou euenwel niet sonderlings bevordert hebben, en̄ sij cael gebleven ende meest weder soldaten geworden. Oock staet te noteren, dat het een saecke van quade consequentie is alhier Coloniers te senden, diemen landen en huysen volgens het reglement voor niet soude uytmeten, want veele luyden die alhier Ingenhos gecocht hebben, die sommige niet veel beter als wilde landen sijn geweest, met weynige huysen, die beginnen oock daer nae te luysteren, ende sustineren dat sij het selve recht hebben ende datse oock als Coloniers moeten gehouden worden, en̄ haere Ingenhos ende landen te gifte hebben. Jae dat meer is, de inwoonderen van het Reciff, die sustineren, dat uyt cracht van dat reglement de erven haer oock voor niet souden moeten gelaeten worden, ende andere d'huysen, die huysen gekocht hebben, dat de finantien vande Compe vrij wat verre uyt haeren wege soude gaen. Sulcx dat de Vergaderinge in toecomende gelieve te letten, wat haer hier in te
doen sal staen.

{==289==} {>>pagina-aanduiding<<}

Die eenich voordeel met culture in Brasil sullen doen, moeten met geen ledige handen comen, maer moeten eenige middelen bij te setten hebben, soo om alle hare nodige fabrica te doen maecken (want die connen niet soo als die hier van nooden sijn uyt Hollant gebraght werden), alsmede om eenige negers te copen, sonder deweleke in Brasil niet profitabels uytgerecht kan worden. De Portugesen seggen tot een spreeckwoort: ‘die Brasil uyt Brasil wil brengen, die brenge Brasil in Brasil’, dat is die middelen en een goet capitael in Brasil wil conquesteren, die brenge een redelijck capitael in Brasil.
Soo moeten dan niet arme luyden tot populatie herwaert gesonden werden, of sij moeten ten minsten een hooft hebben, die wat heeft bij te setten, gelijck oock ons dagelijcx is blijckende, dat self oude soldaten, die het lant wel bekent ende gewent sijn, vrij werdende, niet konnen bedyen, ten sij sij haer onder een Segnior d'Ingenho of andersints yemant die haer de hant biede, begeven, te weten sodanige soldaten, die haer insicht is haer met den lantbou te generen.
Die luyden souden dan best dienen, die met eenige middelen quamen ende eenige slaven konden kopen ende haer alsoo met haer eygen instelden, tot dat hare geteelde vruchten weder in quaemen, ende voor sulcke valt hier groot proffijt te doen.
Ondertusschen de Nederlanders, die haer alhier hebben beginnen neder te stellen ende Ingenhos hebben gekoft, doen groot devoir om de landen weder tot culture te brengen en̄ de molens weder op te rechten, daer toe groote costen aengelecht worden, ende door groote arbeytsaemheyt ende kosten sijn noch soo veel molens dit jaer aent malen gebracht, ofte immers soo treffelijck met riet beplant, dat het niet geloofelijck soude geschenen hebben, daer de Compe noch dit jaer, maer principalijek het toecomende jaer ende de volgende groot incomen van sal trecken.

{==290==} {>>pagina-aanduiding<<}

De Portugesen, soo die onder de gehoorsaemheyt van̄ Ho. Mo. Heeren Staten en̄ West-Ie Compe sijn gebleven, ende alsoo haere landen ende Ingenhos hebben behouden, als mede die eenige geconfisqueerde Ingenhos van ons hebben gekocht, thonen niet minder diligentie als de Nederlanders, hoe wel sij alle generalijck seer sijn verarmt door den oorloge, ende van haer eygen daer toe weynich raet souden weten, maer werden dapper van onse coopluyden gesecondeert, die met vele coopmanschappen haer bevindende, ende deselve weynich getrocken, seer gaerne een Sr, die eenige Ingenho ofte rietlanden heeft, verstrecken, ende leveren alle coopmanschappen ende oock contanten die sij van noden mogen hebben, ende dat op de volgende saffra te betalen, ende sommige noch langer dagh gevende, welcke de eenige middel is geweest om de culture te verwecken; daer bij comende, dat de suyckeren tegenwoordich op soo hoogen prijs sijn, 't welck yder animeert om met gewelt riet te planten, ende bij de coopl. oock groot credit maeckt voor de gene, die Ingenhos ofte rietvelden bij der hant hebben.
Het derde geslachte van vrije luyden is gesecht te sijn Brasilianen, dewelcke op haer selven wonende in haer Aldeas, onder de opsicht van Nederlantse Capiteyns, haer generende met mandioque ende andere vrughten, voor soo veel tot haer onderhout meynen van node te hebben, voorts onbecommert leven, sonder eenige genegentheyt om eenige rijckdom te vergaderen, te vreden sijnde met eene neth ofte hamack om in te slaepen ende eenige schaelen van calabassen om uyt te drincken, nevens haere pijl en boge en̄ het wilt, datse inde bosschen schieten mogen tot haer onderhout, alleenlijck arbeyden om voor haer ende haer vrouwen soo veel lijwaet te verdienen als om haere lichamen te bedecken, genouch achtende als haere vrouwen een linnen hempt tot op der aerden hangende aen hebben ende sij selff eenich cleetgen mogen becomen,

{==291==} {>>pagina-aanduiding<<}
om een broeck ende wambais aen te hebben, al waer het oock sonder hemt.
Ende ten waere dese genegentheyt, sij waren aent wereken niet te crijgen; maer om dit te verdienen, werdense aent werck gebraght; maer dan willen oock niet langer wercken als tot dat acht ellen groff lijwaet ofte eenich cleetge verdient hebben, 't welck gemeynlijck sijn 20 a 24 daegen; daermet willense weder naer haer Aldeas, seggende datse genough hebben ende niet meer van nooden, ende dan sullen sich in genen arbeyt weder laeten gehruycken, ten waere sij door haere Nederlantse Capiteyns daer toe aengeparst werden.
De diensten, daer toe de Brasilianen meest gebruyct worden, is tot cappen van branthout voor d'Ingenhos ende planten van rieth en̄ schoonmaecken van rietvelden, en̄ om de karren te mennen ende regieren, beesten te hoeden en̄ diergelijcke, in welcke diensten sij niet sullen treden of, behalven den vrijen cost, moet haere betalinge eerst gestelt worden in handen van haren Capiteyn, die het haer weder ouerlevert als sij haeren dienst ende tijt voltrocken hebben.
Dese Brasilianen leven tegenwoordich in veel plaetsen als sonder eenige godtsdienst, door gebreck van luyden, die in haere taele haer moghten vermaenen ende haer in haere gebeden voorgaen: want wij hebben niemant bequaem om inde Aldeas te senden, ende sij hebben uyt haer selfs de papen van haer gewesen, deselve niet meer willende admitteren. Soo ware nodich, dat men inde Aldeas bequame personen hadde, die de Brasilianen, principalijck haere jonge kinderen, onderwesen, op datse onse taele mochten leeren, ende van de cristelijeke religie de fondamenten metter tijt moghten aennemen, daer wij desen nu gecomen Spaensen schoolmeester meynen toe te gebruycken. Sij roepen selve veel om onse predicanten, ende saegen niet liever als datter eeu predicant of twee onder

{==292==} {>>pagina-aanduiding<<}
haer converseerde ende haer onderwees ende hare kinderen doopten, ende haere jonge luyden ten huwel. te samen gave. Gelijck oock den predict Doreslaer inde Aldeas van Paraiba groote naersticht doet om haere taele te leren en̄ haer inde religie te onderwijsen, ende is nu alsoo verre gecomen, dat hij met haer int Portugees kan spreecken, ende eenichsints haer predicatie en̄ vermaninge doen, welck de predicanten hoopen van groot effect te sullen sijn.
Wij hebben gesproocken vande vrije, nu volght oock yets te seggen vande slaeven, die driederley mogen gesecht sijn, want sijn of vande cust van Africa, off van̄ Maranhaon, of van deses lants naturelen. De slaven van Africa sijn of van Angola ofte vande plaetsen daer de Compe handelt; die van Angola werden hier van de beste gehouden, deels om datse beter willen wercken, deels oock om datse, nieu ouergecomen sijnde, beters vande oude Negers leren, alsoo sij malcanderen van tale verstaen.
Maer die de Compe op de custe van Ardra handelt sijn eygensinnich, traech ende qualijck aent arbeyden te krijgen, hoe wel sij, als sij willen arbeyden, veel stercker arbeyden als de Angolas; soo willen oock int eerst geen strenge commando lijden, ende verheffen sich altemet int velt tegen de feytores, die haer commanderen, deselve wel dicht de huyt vol slagen gevende, waer toe groote oorsaecke geeft, datse een taele spreecken die onse oude Negers niet en verstaen, oock niemant, 'twelck oorsaecke van misverstanden geeft; maer dit sal oock metter tijt beteren, alsoo dese eerste onse tale leren̄ ende verstant krijgende van dien arbeyt daerse in gebruyct werden, de andere, diese naer sullen volgen, sullen connen onderwijsen.
Sonder alsulcke slaven ist niet mogelijck in Brasil iets uyt te rechten: sonder deselve connen gene Ingenhos malen en̄ gene landen bearbeyt worden, soo dat nootsaeckelijck in Brasil slaven moeten sijn, en̄ geensints connen geexcuseert werden, ende dat hem yemant hier in beswaert

{==293==} {>>pagina-aanduiding<<}
soude vinden, soude maer een onnodige scrupuleusheyt sijn.
Alsoo dan Brasil sonder Negers niet can bebouwt werden ende een groot getal derselver van nooden is, alle de werelt van gebreck van Negers clagende, soo sal ten hooghsten noodich sijn, dat alle bequame middelen aengewent werden om op de cust van Africa Negers te handelen, want daer aen de Compe grootelijcx is gelegen, want behalven dat de Compe deselve tot groot gelt vercoopt, soo geniet de Compe noch jaerlijcx van yder Neger het derdepart van sijnen arbeyt, soo dat hij euen soo wel voor de Compe als voor sijnen heer blijft arbeydende.
Wat belangt de slaven van Maranhaon, die sijn daer door de Portugesen gehandelt, euen gelijck sij die in Angola handelen.
Daer was een darde geslachte van slaven van Brasilianen van dese landen, daer van het meeste deel inde Bahia de Traicaon waren ten tijde van Bouwen Heynsz., en̄ bijde Portugesen tot slaven gemaect, maer dese hebben wij weder vrij doen stellen, waer wij eenige sulcke hebben connen vernemen.
De Portugesen sijn door de banc weynich curieus op hare huysen ende huyshouden, haer wel gelijdende met een lemen huys, als maer de molen of sijnen bouw wel gaet.
Hebben oock weynich anderen huysraet, als die tot de keucken, de taeffel, het bedde van node sijn, ende niet connen gemist worden; hare meeste pracht bestaet in silverwerck ouer taeffel. De mans gaen weynich met costelijcke clederen, nemen eenige slechte stoffe ofte oock wel laecken, kappen de broeck en̄ wambuys met groote sneden, daer eenige taff door laetende schijnen. De vrouwen werden costelijck gecleet en̄ met gout behangen, maer hebben weynich diamanten ofte gene, ende weynich goede paerlen, maer versieren haer veel met valsch goet. Sij komen noyt uyt of sij gaen bedect, of werden in een hamac, met een tapijt daer ouer, ofte besloten costelijcken

{==294==} {>>pagina-aanduiding<<}
stoel gedraegen, soo datse haer maer op en toeijen om van hare cameraden en cameradres gesien te werden, ende als die haer sullen comen besoucken, latent te voren weten, soo sit de juffrou op een schoon sijde turex tapijt op de vloer gespreyt haer gesellinnen en verwaght, die oock op de tapijten nevens haer nedersitten, gelijck de snijers, haere voeten bedekt: want het waere te grooten schande dat yemant hare voeten quame te sien.
Van schilderijen of diergelijcke cieraet omde muuren met te behangen, daer sijn de Portugesen gansch niet curieus in ende hebben oock geen kennisse van schilderijen.
In haere kost sijn sij niet ouerdadich, want konnen haer seer wel met wat farinha ende een gedroocht visgen generen, hoewel sij oock hoenderen, calcoenen, varkens, schapen ende diergelijcke vee hebben, datse oock wel mengen, principalijck alse tot vrunt ten huyse eten.
Sij hebben voorts veel schoone vruchten, als orange appelen, limoenen, citroenen, miloenen, balancias, pompoenen, bacovas, annannas, patacos, marcouje, omeri, arete, covape, de schone en̄ lieffelijcke vrucht mongaves, verscheyden legumina, milje, rijs en̄ andere meer, van welcke sij veele soorten van confituren maecken, diese hier veel eeten en seer gesonth sijn.
Haren dranck is meest fonteynwater, dat seer schoon en lieflijck om drincken is; daer doppense altemet een stuck brootsuycker in, datse alsoo opsuygen, ende vercoelt dapper en̄ is heel gesont; voort wert hier oock garape gemaect van syroop, dat de Negros meest drincken, ende maecken de Brasilianen oock eenen dranck van cajouappelen, die sij geern drincken.
Daer werden veel Portugesen gevonden, die genen wijn drincken; maer daer tegen sijnder weder veel die heel sterck drincken, soo datmen seyt, dat hier jaerlijcx op het Reciff wel 50000 pijpen wijn plegen te comen, die int landt geconsumeert werden; onder de vrouwen vint men

{==295==} {>>pagina-aanduiding<<}
seer weynige die wijn drincken, ende veele die haer leven geen geproeft hebben.
De Portugesen sijn weynich schone mannen nochte vrouwen; sijn dor van lichaem en̄ aengesicht ende swart van huyt; de vrouwen sijn gemeenlijck hare tanden jong quijt en̄ sijn door het gedurich sitten niet soo rap op hare leden als de Nederlantse vrouwen, en̄ gaen op haere chappijnen als ofse boeijen aende benen hadden.
De mans sijn seer jaloers op hare vrouwen en̄ bewaeren die altijt opgesloten, als bekennende dat hare natie genegen is andre vrouwen te debaucheren.
Maer hier van sal genouch sijn; sullen comen tot den handel die hier omme gaet.
Den handel van Brasil, die van daar op Nederlant valt, bestaet in suyckeren, brasilienhout, tabac, confituren, huyden, verscheyden schoon werchout, en̄ sal dit landt oock veel en schoon cattoen geven, gember, ende sijn oock eenige alhier die indigo hebben beginnen te maecken, te weten eenen Daniel de Dieu ende Jacob Velthuysen, daer sij al beginsel van preuven van vertoont hebben, ende gebreect maer datse noch de rechte handelinge niet hebben gevonden. Als int vaderlant ymant gevonden konde werden, die verstant hadde om indigo te maecken, soude hier niet manqueren het kruyt in ouervloet te connen teelen, daer deselve van gemaect wort, want het wast alderwegen int wilt. Insgelijcx soude hier oock oreliqua konnen gemaeckt worden, want wij vinden oock hier en daer int wilde eenige boomkens daer deselve op wast; het selve wort oock gesustineert van couchenille; doch de bouenstaende hebben wij beginselen van preuven van, maer dit laeste en hebben noch niet connen sien.
Wat coopmanschappen uyt het vaderlant dienen herwaerts gesonden, ende welcke alhier meest getrocken, ende de meeste avance op valt, sal uyt eene nevensgaende factuyre genoch gesien connen werden.

{==296==} {>>pagina-aanduiding<<}

De ambachten, die hier te lande gepleecht worden, sijn eerstelijck het rafineren van sap van suyckerriet ofte suycker maken ende wat daer aen dependeert; soo sijn hier veel timmerlieden, metselaers, smits, ketelboeters, pottebackers; voorts oock cleermakers, schoemakers, sadelmakers, silversmits, eenige seer weynige wevers, die cattoen weven ende winnen de timmerlieden, metselaers, smits, ketelboeters ten minsten drie gulden 's daeghs ende de meesters 4 en̄ 5 guld. Voorts generen haer de luyden, die inde Ingenhos niet en dienen, met nevens haer ambacht, soo se eenige konnen, noch eenige mandioqua ofte andre aertvruchten te planten, tabac ofte iets diergelijcx te teelen; sommige beginnen sich oock hier ontrent te stellen om moescruyden ende alderhande hollantse saeth te saeijen, daervan eenige opkomen, als latou, radijs, comcombers, rapen, cars etc. en̄ alle hierlantse gewassen, van pompoenen, meloenen, balancias, milie etc., ende alsoo den lijftocht in Brasil generalijck, ende principael op 't Reciff, dierder is als op eenige plaetsen ter werelt, soo werden de luyden te meer geencourageert om alles te saeijen en te planten.
Wij hebben voor desen gesc. hoe alle des Compies dienaers, van de hoochste tot de laechste, op haer eygen cost hebben gestelt, daer met sij haer soo ten besten behelpen, self oock de soldaten, die liever haer costgelt ende loninge als het oude rantsoen hebben, want sij vinden haer gerief van alle hierlantsche vruchten op de marct, en̄ wert oock alle dagen versch vlees geslacht, maer sij konnen voor haer costgelt niet veel hollantse kaes koopen, ten waere erten, bonen, gort, maer sij nemen liever hier lantsche boontges.
Tot noch toe hadden gecontinueert de soldaten rantsoen van broot uyt te geuen ende de waerde van broot aen haer costgelt te corten; maer alsoo wij vernamen, dat ons meel seer opginge, soo hebben oock geresolveert den sol-
{==297==} {>>pagina-aanduiding<<}
daeten haer costgelt ten vollen te geuen ende geen broot meer te laeten backen, als alleen hart broot voor de schepen, hoewel men in tijt van noot deselve oock wel met farinha soude connen victuaillieren. Ende is onse intentie het meel in voorraet te houden om de forten daer met te voorsien ende geprovideert te houden, 't welck de soldaten oock aengenaem is geweest, want sij konnen met het broot qualijck toe, en̄ voor het gelt konnense soo veel farinha coopen, daer redelijck mee toe konnen.
Dit lant geeft niet alleen de bouengeschreven lijfftochten, maer oock meest alles wat van noode is tot huysinge ende tot schepen te bouwen, behalven ijser, teer, pick, harpuys: want om huysen te bouwen is hier of hartsteen te houwen uyt het geberchte en̄ vande clippen, ofte backsteen, die alhier gebacken wort. Alderhande timmerhout is hier ouervloedich genouch, maer het cappen en̄ arbeyden, tot daer ment hebben wil, valt costelijck.
Hier sijn oock calckouens, daer soo veel steencalck gebrant wort als men van noden soude mogen hebben. Coolen werden hier oock genouch gebrant: want de Portugeese smits gebruycken niet als houtcolen om bij te smeden; doch het groote sware werck, dat onse smits hebben te maecken, kan met geen houtskoolen gesmeet werden; maer tot buspoijer soude salpeter en swavel gebreecken.
Touwen wierden hier oock gemaect vande selve basten van bomen, daer de Portugesche lonten van werden gemaeckt, soo datter veele verscheyden schepen ende carvellen alhier sijn opgemaect, daer niet als ijserwerk, arpuys, pick en teer ende de seylen van buyten slants toe gebruyct werden.
Dus verre hebben wij de gelegentheyt van het lant ende inwoonderen verhaelt, sullen nu comen tot de oorloochssaecken ende defentie van dese landen, eerstelijck verhalende den staet van onse vijanden.
De Conte Banjola, soo de geruchten loopen, soude van

{==298==} {>>pagina-aanduiding<<}
Selregippe del Rey opgebroocken ende verder geretireert sijn, op de tijdinge, die hij gehadt heeft, vande comste vande Ed. Heer Johan Gijselin 1) ende WelEdele Heer Sigismund van Schoppen met onse leger, hoe wel wij informatie hebben, dat den vijant noch ontrent 2000 gewapen̄ ende half gewapende, soo soldaten als gevluchte inwoonders, onder hem hadde.
De Conde de Banjola, voor ses weecken ofte twee maenden een briefgen aen sijn Extie schrijvende, versochte dat hem de vrouwe van Louys Barbalho, alsmede de vrouwe van Anthonio de Fraitas, een Capiteyn, mochte toegesonden werden, voorgevende dat Louys Barbalho met sijn terco, dat is regiment, inde Bahia was gearriveert, soo hebben een gaeuw jongman, een trompetter van sijn Extie, met de antwoorde expresselijck aenden Conde ouergesonden, om met eenen af te sien en̄ vernemen wat hij konde; die rapporteert, dat hij niet anders heeft connen verstaen, als dat Louys Barbalho soude gearriveert sijn, ende gauen wel op van 4000 man, maer connen 2) de Portugeese tercos wel, die plegen niet meer als 3, 4 tot 500 man sterck te sijn, twelck oock ongetwijffelt niet meer sal sijn, alsoo wij verstaen, dat hij in drie carvellen sij ouergecomen. Sij roemden haer in Selregippe oock seer vande groote Armade, die verwaghtende waren met veel duysent man; maer wij houdent daer voor, soo Barbalho is gearriveert met een terco, soo is het al datse te verwachten hebben, en̄ sal maer alleen op defentie van̄ Bahia aengesien sijn, gelijck oock de geruchten gingen, dat Louys Barbalho het commando ouer de militie inde Bahia gedefereert ware. Sijn vrouwe heeft euenwel ernstelijck versocht, datmen haer niet wilde verobligeren, want sij geloofde niet dat haer

{==299==} {>>pagina-aanduiding<<}
man inde Bahia gearriveert was, want hij soude aen haer geschreven hebben, soo datse oock tot naerder ordere gebleven is.
De Conte de Banjola, sijn alhier de geruchten, dat hij soude retireren tot aen Torro Davila, 15 mijlen aen dees sijde de Bahia ofte St. Saluador, gelijck den Captn Anthonio de Freites oock ordre heeft gegeven aen sijn vrou, datse haer daer aen lant soude laeten setten, om bij hem te comen, soo dat van de retraite, soose niet gereets geschiet en is, niet te twijffelen is of sal geschieden, soo haest de onse sullen beginnen te genaecken.
Om nu te comen tot onse saecken. Wij hebben in eene missive, daer van de copie hier nevens gaet, gesonden door een Engelsman, die van St. Thome alhier was opgebracht, aen haer ed. geschreven, wat ons hadde bewogen te resolveren 't exploict op het casteel d'Elmina bij der hant te nemen, en̄ hoe Godt de Heer 't selve met voorspoedich succes, onder het beleyt van̄ WelEdelen Heer Hans van Coyn, Colonel, ende den Sergeant Majoor Johan Goodlat, geseyt Bongarson, gesegent hebben̄, alle de schepen ende volck, die daer niet in guarnisoen gelaten waeren, te rechter tijt alhier weder waren gearriveert, soo datse, sonder yets te versuymen, dat exploict hadden geeffectueert; ende dat VEd. de naerder circumstancien mogen bekent sijn, gaen hier nevens de copien vande brieven van̄ Generael vande Cust alsmede vande lijste van artillarye ende admunitie van oorloge en̄ alles wat aldaer gevonden is.
Inde selve missive hebben oock verhaelt den tocht, die wij op Ziara hadden voorgenomen, onder het beleyt van Georgen Garsman, Sargeant Majoor, den manhaften Hend. Hous, Capiteyn, met twee jachten ende 150 soldaten; maer daer connen wij noch niet vorder van schrijven, alsoo wij sedert van haer niet vernomen hebben.
Dese tochten niettegenstaende, hadden ons oock niet

{==300==} {>>pagina-aanduiding<<}
gelaeten te armeren om onsen vijant in Selregippe del Rey aen te tasten, daer toe gecommitteert de heer Johan Gijselin (alsoo sijn Extie periculeuse siecte niet heeft toegelaeten selfs in persoon derwaerts te gaen, ende den Wel Edelen Heer Sigismundus van Schoppe; met wat posture en̄ maght van volck, schepen, voorraet van vivres ende admunitie deselve onsen vijant sullen aensoucken, sal uyt onse notulen genouchsaem te sien sijn.
Nu sullen comen tot beschrijvinge vande sterckten, castelen ende forten, die alhier langs dese custe ofte voor desen sijn gebouwt, ofte zedert de conqueste door de onse tot defentie vande selve sijn opgeworpen.
Onder dewelcke, om vande Zuyt aff te beginnen, sich eerstelijck offereert het fort Mauritius, bij de onse geleyt op Openedo op de rivire St. Francisco, ontrent 6 mijlen vande zee, op de noortsijde vande riviere, 't welck is een fort met vijff punten, gelegen op een steyle clip, 80 voet hooch uyt het waeter, aen d'ene sijde soo steyl gescarpeert, dat daer inaccessibel is, ende aende andere sijde, daer eenichsints daer aen soude te comen sijn, daer sijn de drie bolwerken tegen gekeert; het lant rontsom leegh behalven eenen bergh, welck lant alle somer mans lengte onder water staet. Het fort heeft hooge wallen ende diepe doch drooge grachten, gelijck VEd. uit de caerte, door sijn Extie gereets gesonden of noch te senden, sullen konnen sien ende is van groote defentie. Op d'oversijde tegen ouer dit fort hebben de onse een houte wambais opgeslagen, daer in op eenen boom een batarije van drie stucken, schietende ses ponden, gemaect is. Voorts leght op deselve sijde vande riviere, beneden aende mont, eene redoute, genaemt Keert de Koe, om de riviere aldaer te commanderen, vrij te houden, onse schepen te beschermen ende den voet daer aen lant te houden, ende is gelegen in een moeras, ende sijn dese forten van artillerye, amunitie ende vivres redelijck versien, ende leggen daer

{==301==} {>>pagina-aanduiding<<}
tegenwoordich 300 coppen in, ende beloopt de fortificatie aldaer, die al volcomen opgemaeckt is, ontrent de twintich duysent guldens, ende wert nu geproponeert om het selve fort, binnen ende buyten, met placaerde te becleden, 't welck oock wel soo veel soude costen, daer wij ons in beswaert vinden, ende noch niet toe connen resolveren; sullen hier naer sien wat geraden mocht gevonden worden.
De eerste stercte, die sich voorts presenteert, is het fort in Porto de Calvo, 't welck zedert de veroueringe seer is gesterckt, maer is voort gebleven gelijck het is geweest, seer irregulier; ende vereyscht dit fort dat daer een contrescharpe om geleyt werde met een stercke palissade.
Dit fort heeft noch alle sijn artillerye en̄ meest alle de ammunitie die daer in is gevonden: alleenlijck sijn daer doen wegh haelen eenige stucken, die daer te veel waeren en̄ ongemonteert lagen: soo dat het van alles wel versien is, en̄ leggen daer in oock twee compagnien soldaten. Dit fort is gelegen op eenen hoogen bergh alleen, sonder andere hooge bergen, die 't fort commanderen souden, daer ontrent te hebben, ende loopen aen twee sijden de rivieren daer onder langhs heen. Int fort is een put, diep 18 vadem, met viercante harden steen uyt de gront tot bouen toe opgehaelt, ende heeft heel goet water.
Van Porto Calvo voorts om de Noort, ontmoeten eerst de fortificatien aende Cabo St. Agostijn, alwaer niet een werck van defentie hebben, want dat om de kerck Nosra Sra de Nasareth op den hoogsten bergh vande Cabo heeft gelegen ende aldaer gemaeckt was door den vijant, dat is ouer lange als ondienstich geslicht.
Het pontael, daer wij altijt de redoute tegen alle gewelt vanden vijant op gemeintineert hebben, is nu door de zee soo ongeloofelijck wegh genomen, dat d'een sijde vande redoute is ingevallen en̄ wegh gespoelt, ende wat devoir men gedaen heeft met rijsbermen om 't selve staende te houden, heeft euenwel niet willen helpen.

{==302==} {>>pagina-aanduiding<<}

Het fort Gijselin, daer tegen ouer, dat op een eylant lagh, is door de zee soo dapper ondermijnt, dat de heele front en̄ batarije is ingevallen, niettegenstaen̄ swaere bermen, die altijt daer voor vernieuwt sijn geworden; doch is eyntelijck geresolveert, alsoo dat fort zedert de veroueringe vande heele Caep niet nodich meer hadden, nochte ergens toe dienden als om volck onnuttelijck ledich te houden, datmen alles daer aff ende daer uyt lichten soude en̄ laeten de zee sijnen wille daer van hebben.
Om dan de selve haven in ons gewelt te hebben, sal van node sijn, dat een fort op het pontael gelecht werde, wat meer binnenwaerts als de redoute leyt, om alsoo vande zee geen peryckel te lopen, en̄ euenwel de haven onder commando te houden ende beter verseeckert als noch voor desen is geweest. Houdende ooc op Barra de baterye, die daer altijt heeft gelegen, hoe wel de selve niet te defenderen soude sijn, als eenen vijant sterck gelandet soude sijn, want de baterye is achter open ende can niet gesloten werden, datmen daer in bedect soude connen sijn, want sij licht beneden twee hoge bergen, soo datmen vande selve met musketten vlack daer in schiet, ende door geenen muer daer in bevrijt connen sijn, al soude men die oock vrij hoge op trecken; alleenlijck is tot defentie vande selve baterije een redoute op den zuydelijcxsten van die twee bergen geleyt, die den anderen bergh beschiet ende alsoo eenichsints de batarye op de barra defendeert.
Euenwel, soo veel is daer van, dat als wij een fort op het pontael hebben, dat alsdan de haven voor onsen vijant onbruycbaer is, ende wij konnen ons fort op 't pontael altijt met vivres, ammunitie ende volck secoureren, 't sij door de groote Barra, 't sij door de Barreta, als wij die in onse gewelt houden.
Ende is een ongetwijffelde saecke, dat, als wij opt pontael een fort hebben, den vijant niet eens sal talen de haven aen te tasten, want sij is oock soo comodieux niet,

{==303==} {>>pagina-aanduiding<<}
dat daer groot gewelt aen souden doen, want daer geen diepgaende schepen binnen konnen, ende heeft een periculeus uyt- ende inkomen.
Naer de Cabo St. Agostinha volcht het Reciff d'Olinda met sijn omleggen̄ forten.
Daer van is het eerste fort gent Prins Willem; is gelegen inde Affogades, sijnde een vierhoeckich fort met vier bolwercken, welck een fort is seer wel gelegen, ons verseeckerende den paz inde Varge ende door 't gantsche lant, ende bevrijdende het ouercomen vant eylant St. Antonio naer de Afogados. Is gelegen in een vlack lant ende op het hoochste vant selve, soo dat het de campangne, soo wijt het canon werpen can, commandeert; heeft aende eene sijde diepe grachten naer 't noordwesten, maer int zuytoosten sijn de grachten ondiep ende den gront hoger, soodat daer wel te aprochieren soude sijn, en̄ sal dit fort nootsaeckelijck met een contrascharp moeten omringt werden, want andersints soude swack bevinden. Dit fort is van eene wonderlijcke aerde, want des somers, als het drooge is, soo is het soo hart als een steen, en̄ des winters, als het regent, soo wert het soo weeck als beslagen kalck en̄ regent altemael daer heen, soo dat het met groote kosten moet onderhouden ende gerepareert werden.
Hier naer soude volgen het fort Emilia, op het eylant St. Anto, welck daer voor desen voor de hoornwercken vant fort Fredrick Henrick is geleyt geweest; maer dit is oock als onnodich verlaeten ende gedaen slechten.
Volght dan het fort Fredrick Henrick selve, alias genaemt de Vijffhouck, alsoo het een fort is van vijff reguliere bolwercken.
Dit fort is geleyt op 't eylant St. Antonio op eene houck, van waer sich de schepen binnen de haven vant Reciffo leggende, heel bloot ontdecken, soo dat dit fort dient tot defentie van̄ hauen. Voorts leyt dit fort op den hoogen gront, waer langhs den vijant alleenlijck gelegentheyt sou

{==304==} {>>pagina-aanduiding<<}
konnen hebben om naer het groot quartier op Anthoni Vaaz te aprocheren, ende beschermt oock aldaer de waterputten, waer van daen het Reciff en̄ Antho Vaaz alleenlijck haer water souden konnen haelen bij tijden van noot ende belegeringe.
Dit fort is in 't eerste niet hooger als twaelff off darthien voeten opgehaelt geweest, en̄ was met de comste van sijn Extie ende Hoge Raeden soo vervallen, dat een man te paerde met sijn volle geweer tegen de wallen soude opgelopen hebben; de stormpalen en̄ palisaden gansch verrot ende onder den voet gevallen, ende het gantsche werck seer gesackt ende de grachten genouchsaem door het opwellende sant droogh geworden. Soo hebben de grachten doen verbreden ende diepen, ende de wallen verbreden ende verhoogen tot de hooghte vande oude borstweer, ende daer weder een nieuwe borstweer bouen op doen aenleggen. Hebben oock een contrescharp op de buytencant vande gracht rontom doen opmaecken, ende eenen stercken barm tegen de zeecant, soo dat dit fort nu oock in goede defentie en̄ sterck is, maer sal de Compe wel 20 d. gulden comen te costen van 't gene datter nu nieuw aen gemaeckt is. Dit fort heeft eerstelijck een swaer hoornwerck in 't Zuyden, wtstrecken̄ naert gewesen fort Emilia, ende voor de fronte vant selve hoornwerc leyt een licht hoornwerck daer het ouer commandeert, den selven wegh wtstreckende, welcke alles noch in redelijcke ordre leyt.
Van het fort Fredrick Henrick, Noort West een roerschoot, leyt een redout tot een voorwaght aende riviere Cavivaribi, om te ontdecken of daer vijant ouer de rivire poochde te comen.
Volcht nu het groote quartier op Anto Vaaz, de residentie van sijn Extie, welck met eene sware hoge wal is omvangen, hebbende twee heele bolwercken int Westen ende Noortwesten, met een linie geslooten aende gracht vant

{==305==} {>>pagina-aanduiding<<}
fort Ernestus, ende int Zuyden tegen de strant heeft een halff bolwerc, van waer voorts eenen vleugel ofte linie, lopen̄ langs de rivire voor bij sijn Exties logement, tot weder aende gracht vant fort Ernestus, soo dat het voor 't selve fort open leght.
Dese plaets is verdeylt in straeten ende erven, daer veel luyden hebben beginnen te bouwen, ende staen gereets veel huysen, ende sijn de straten soo afgeroijeert, datse alle voor het fort Ernestus open leggen, soo dat het langs desselffs wallen ende straeten is commanderende.
Het fort Ernestus, gelegen om het clooster St. Antō, soude een fort quadraet sijn, met vier bolwercken. Het is volcomen tegen de West-, Suyd- en Noortsijde, maer tegen de Oostzijde is het alleen gesloten met de oude cloostermuer, soo dat die oock nu dreycht te vallen. Soo sijn nu al in gespreck geweest om den muer af te werpen ende het fort met een aerden muer, inde forme van een tanaille, te sluyten, 't welck om de costen is evenwel noch uytgestelt geworden, alsoo daer geen perijckel is onderworpen, ende is seer nodich, dat de grachten, soo vant groote quartier, als vant fort Ernestus, gediept worden: want doogen gansch niet, ende dat met de daer uyt komende aerde een contrescharpe om beyde dese wercken gemaeckt werden.
Van het fort Ernestus Noortwaert leyt het fort Waerdenburgh op eenen uytsteeckenden houck vant vaste lant; dit is een viercant fort, maer de schaersheyt vande gront heeft maer toegelaten, dat het in 't Westen, Noorden en̄ Oosten drie bolwercken conde hebben, het bolwerck in 't Zuyden daer aen manquerende. Dit fort is met een gracht vant vaste lant afgesneden, leyt rontom int water ende lijt grooten aenstoot van̄ riviere, soo dat met rijsbarmen kostelijck valt te onderhouden, ende alsoo dit fort nu daer soo nodich niet wert geoordeelt, maer dat dien gront wel met een redoute soude konnen bewaert werden,

{==306==} {>>pagina-aanduiding<<}
soo is goetgevonden dat men de riviere daer met sal laten begaen ende brengen het maer inde forme van een redout.
Hier aen volght het Reciffe d'Olinda, de Residentie vanden Hoogen ende Secreten Rade ende den Pol. Raet, welcke plaetse oock de principaelste haven is voor groote schepen inde gantsche Capitania van Parnambuco, ende daer oock de Compe hare principale sedem belli gefigeert heeft, ende alle de generale magasijnen van vivres, artillerye, ammunitie van oorloge ende coopmanschappen besloten sijn.
Dese haven is wonderlijck gelegen, want eene steene continuele clippe, gelijck als eenen dijck, veertich passen ende meerder breet, ende vande barette af meer als een mijle lang voor het Reciff strecken̄, maeckt van binnen de hauen bequaem om veel schepen te herbergen.
Dese plaetse is men besich rontom met een wel flancquerende stercke palissade te besluyten, alsoo de schaersheyt vande gront niet toe en laet, dat het noch tegen de zeecant, noch tegen de binnenriviere met een wal omvangen werde, welcke palissade wel sal comen te costen acht a 10000 guld., die wij meynen te vinden ouer de huysen, erven, packhuysen, soo van̄ vrijluyden, als de Compe, alhier op het Reciffe sijnde. Inde front ende opde avenue tegen de stadt Olinda heeft het tegen de zee eene bemuerde stene batarije en̄ tegen de binnen reviere eene aerde redoute, welckers voet uyt de riviere met lossen steen sonder kalck is opgeseth, ende sijn dese twee wercken met eene houten stercke palissade aenden anderen gesloten, daer de sortie in komt.
Buyten dit Reciffe bejegenen eerst het oude stenen casteel St. George, welcke, seer vervallen sijnde, de gasthuysmeesters hebben versocht voor haer siecken huys te mogen houden: sullen van binnen op hare kosten 't selve repareren ende onderhouden, mits dat sij het moghten gebruycken tot dat 't selve tot militaire diensten ende defentie van het Reciff soude van noode sijn, welck, om

{==307==} {>>pagina-aanduiding<<}
oncosten voor de Compe te schouwen, ende alsoo het tegenwoordich ende misschien oock in toecomende onnodich sal sijn, goet gevonden hebben haer te consenteren. Evenwel blijven alle de stucken daer op leggen.
Tegen ouer het casteel St. George leyt op het steenen Reciffe in zee en̄ op het incomen van̄ barra een schoon stenen casteel, genaemt het Water Casteel, welck tegens de zee eenichsints schadeloos 1) is geworden; de zee met alle gewelt, met alle getijen daer op arbeydende, heeft onder eenige stenen daer uyt gehaelt; doch sijn met de meester, die tselve fort eerst nieu uyt den gront heeft opgemaeckt, versproocken, dat hij met hulpe van Poortugese metselaers 't selve gat sal stoppen ende tegen de zee verseeckeren, 't welck ten hooghsten sal sijn, op datter geen vorder schade en geschiede.
Voorts vant casteel St. George, op de sandstrant naer de stadt Olinda, volght het fort de Bruyn, sijnde een viercant fort, hebbende tegen de zee maer cleyne halve bolwercken, maer tegen de riviere volslaegen heele bolwercken. Dit leyt in goede ordre ende in sijn volle wesen, doch sonder gracht ofte behoorlijcke palissaden, en daer voor leyt een hoornwerck, dat wat vervallen is, en̄ een goede musquetschoot buyten dit hoornwerck leyt de redoute tot een voorwaght, ende sijn alle dese forten ende wercken met artillerye en̄ ammunitie, yder naer sijn gelegentheyt, wel versien ende met soldaten naer onse gelegent beset, maer hebben groot gebreck van̄ affuyten en̄ baterijen, daer in wij soo veel mogelijck remedieren, de Portugesen inde bosschen doende bequaem hout cappen, mits betalen̄, daer seer goede affuyten van gemaect werden̄ tot minder kosten, ende sullen̄ langer duyren als de Hollantse, alsoo geen ijser beslach van nooden hebben.
De naeste fortificatien om de Noord is die van het ey-
{==308==} {>>pagina-aanduiding<<}
lant Tamarica, alwaer binnen de barra sich eerstelijck vertoont het fort Oragnien, gelegen op eene santplaete, die met eene creecke vant eylant is afgescheyden, doch met laege waeter guéabel. Dit fort heeft in sijn gewelt het incomen vande haven, want de schepen die moeten daer binnen een roerschoot voorbij passeren. Dit fort is viercant, met vier bolwercken, en̄ is onlangs gerepareert ende verhooght, maer heeft gansch geen gracht nochte stormpalen, noch palissaden, welcke alles nootsaeckelijck sal dienen gemaect, de graft verdiept ende een contrascharp rontom op den buytenkant gemaect. Voor dit fort int Noorden, daer het alleen soude connen geaprocheert worden, leyt een hoornwerck.
Het stedeken Schoppe, op 't selve eylant, is van outs gesterckt, gelijck het is gesterckt geworden als wij het eerst hadden ingenomen. De wijtluftige borstweringe bij de Portugesen gemaect, die met geen volck waeren te besetten, sijn van doen af verlaeten ende laeten vervallen, ende was het kerckgen int zuyden van 't stedeken, met de batarije die ouer de rivire flanqueert, aen malcander geslooten ende alsoo voor eenigen subiten ouerval vant volck ofte den vijant, die doen int lant was, genouch verseeckert, maer niet bastant voor eenige merckelijcke maght, die van buyten soude mogen comen, ende leyt noch soo op de oude wijse int noorteynde vant stedeken. Opt incomen vanden pas van Tapesima leyt een cleyn redoutgen tot een voorwaght, van geen groote defentie.
Opt noordeynde vant selve eylant, opt incomen vant noordergat, leyt oock eene redoute met eene batarije, die ouer het incomen commandeert; dese redoute leyt op een hooge steenachtige gront, soo dat geen diepe gracht heeft konnen hebben, maer is met een palissade omringt; is t'enemael vervallen eude sal nootsaeckelijck weder opgemaeckt moeten werden.
Naer de fortificatien vant eylant Tamarica volgen die

{==309==} {>>pagina-aanduiding<<}
op de riviere Paraiba, die drie sijn, een op de zuydsijde vant incomen van de riviere, een op de noortsijde, ende eene ontrent een canonschoot binnen deselve forten, bijnaer int midden vande riviere, op een santplaet van een eylandeke uytsteeckende, genaemt Restinga.
Het suyder fort is gansch ende geheel van ons opgemaeckt ende het oude fortgen Sta Catarina, dat te cleyn ende becrompen ende van weynich defentie was, is geslicht ende dit op deselve plaetse daer buyten omgelecht, ende heeft tegen de lantsijde een schoon bolwerck met de cortijnen, lopende naer de zeestrant, alwaer het aen wedersijden een half bolwerck heeft, die met een tanaille aen malcander sluyten; is van redelijck groot begrijp ende schone hoge wallen, maer heeft oock wegen het welsant, gelijck op alle sandtstranden, geen diepe graghten konnen hebben; andersints is van goede defentie.
Dit fort is voor onsen tijt aenbesteet en̄ genouchsaem opgemaeckt, maer bij ons meestendeel betaelt ende heeft gekost 31 d. guld.
Het noorder fort, genaemt St. Antoni, is een viercant fort met vier bolwerken ende leyt noch gelijck het vanden vijant is gewonnen, uytgenomen dat het, te steyl opgeset sijnde ende derhalven dreygende te vallen, van buyten wat is moeten afgesteecken werden ende wat meer dorsseringe gegeven.
Op de plaetse Restinga, int midden van̄ riviere, is het oude werck vande Portugesen gedestrueert, ende ter selver plaetse gelecht een goede redoute met halve bolwercken, met een schone batarije inde cortijne tegen de diepte vande riviere, daer de schepen moeten passeren, ende is dese plaetse soo sterck als eenige in Brasil, leggende rontom int water een gotelingschoot bijnaer vant eylant.
Inde stadt Frederica is het Franciscaner clooster soo wat lichtvaerdich vast gemaect, om te dienen tot defentie ende retraite voor de inwoonders, wanneer eenige lopers

{==310==} {>>pagina-aanduiding<<}
en̄ stropers, als voor desen geschiet is, haer souden willen komen molesteren.
Naer de forten van Paraiba volght om de Noort het casteel Ceulen in Rio Grande, gelegen op het stenen Reciffe, op het incomen vande barra. Dit is van hartsteen seer hoogh opgetrocken met seer dicke ende stercke mueren; het heeft inde front tegen de lantsijde de forme van een hoornwerck, dat één cortine met twee halve bolwercken, op de oude maniere met oreillons en̄ casematten gemaect, ende sijn voort de andere drie sijden tenailles.
Dit fort is subject eenige hooge santduynen, die daer binnen een roerschoot bij leggen, die soo hoogh sijn datse door de schietgaten den walganck konnen ontdecken, soo datmen vandaer die vant casteel op de wal gaende de solen uyt de voeten kan schieten; als wij 't belegerden planten wij ons geschut daer op ende schooten soo daer in, dat niemant op de wal dueren konde.
Doch dit is geremedieert, mits bouen op de wal inde front tegen dat stene borstweer een aerde borstweer is aengeleyt, à lespreuve du canon, soo dat nu het heele fort bouen daermet bedect en̄ bevrijt is.
Ende alsoo met het hooge water dit fort rontom int water leyt ende den slach vande zee moet uytstaen, soo is het onder wat beschadicht, 't welck met eenen nieuwen voet, van onder op te metselen, gerepareert wert.
Dit casteel is met artillerye wel versien, want behalven het canon dat daer op verovert is, sijn noch daer op gelecht twee stucken vande vier, die gevonden werden inde carvellen, die wij daer binnen vonden, als wij quamen om dat casteel te belegeren.
Generalijck alle de bouengeschreveu wercken, forten ende castelen sijn wel versien, soo van artillerye ende ammunitie.
Het ware hier wel nodich geweest dat perfectelijck geinsereert ware, hoe veel stucken op yder fort laegen, ijser

{==311==} {>>pagina-aanduiding<<}
of metael, ende hare qualibre ende gewicht, alsmede perfecte lijste van alle ammunitie ende trains behouften, doch dit hebben wij dees tijt niet connen bijbrengen: sal geschieden soo haest mogelijck sal sijn.
Van volck sijn alle de forten redelijck beseth; doch om onse leger sterck te velde te brengen, hebben soo vee volcx aller wegen gelicht als eenichsints mogelijck is geweest, en̄ hebben euenwel niet meer als twee a drie en twintich hondert man te velde konnen brengen, soo dat het ons dapper aen volck begint te manqueren.
Vuyt de missiven, met de laeste schepen uyt het vaderlant gekomen, verstaen, hoe dat de Camer van Amsterdam, op ons aenschrijven, de andere Camers, eer dat de XIXe vergaert waeren, hadde aengemaent om yder negende part hondert en vijftich man tot recrute te senden, welck ons seer aengenaem is geweest. Maer verder gelieven te considereren, dat als wij een capitael exploit, wat verre van hier gelegen, souden bij der hant nemen, dat wij dan onse forten alhier soo beseth moeten laeten, datse haer selven konnen defenderen ende eenige invasien van eenige stroopers konnen weren ende het platte lant ende den inwoonderen beschermen.
Als wij dan de bouengeschreven dartien hondert vijftich soldaten tot recrute hier souden hebben, soo souden wij euenwel niet bouen drie duysent soldaten te velde konnen brengen, want het volck ongeloofelijck dagelijcx vermindert, soo door de thuys gaende siecke, crepele, stervende, alsmede die vrijgemaeckt werden. Soo dat wij verhoopen, dat de XIXe, die daer op gevolcht sal sijn, op ons naerder versouck sal hebben geleth ende geresolveert tot al sulcke recruyte, als wij aldaer sijn versouckende, mitsgaders dat de defectueuse Cameren sullen gelast wesen hare restanten van soldaten vande voorgaende resolutien te senden, 't welck wij bevinden te wesen volgens de nevensgaende memorie.

{==312==} {>>pagina-aanduiding<<}

Voorts staet oock te versorgen, dat wij oock met goeden voorraet van alderhande ammunitie van oorloge mogen versien sijn, tot welcken eynde wij hare Ed. E. ter Vergaderinge van̄ XIXe van tijt tot tijt de lijsten vant gene alhier meest gebreeckt, hebben toegesonden, ende gaet oock weder deselve lijste hier nevens, welcke versoucken op het spoedichste voldaen mogen werden, mits aftrecken̄ 't gene al reets daerop soude mogen gesonden sijn.
Hier nevens gaet oock een lijste van̄ schepen, soo tegenwoordich op dese custe sijn, dewelcke het meeste part soo sijn afgevaren, datse niet langer hier konnen houden; maer sullen U Edele deselve, d'een vóór d'ander naer, met hare suyckerladinge hebben thuys te verwaghten.
Soo lange acht genomen werden, dat wij hier maer weynich schepen op de custe sullen houden, ende nochtans soo der eenige vloote ofte vijant uyt Poortugael quame, soude eene gewenschte saecke sijn, soo wij hier in zee het hooft konden bieden ende slaen, eer deselve ergens mogte landen: want konnen wij eens sulcken slach treffen, dat soude de Compe voor altijt vast ende secur stellen en̄ soude den vijant noyt weder vermeten ons op dese cust te molesteren.
Soo sien dat de Camers geresolveert hadden, dat yder negende part een schip soude senden; maer U Edele gelieven te considereren, dat meest alle de schepen, die tegenwoordich hier op de custe sijn, tegen 't laeste vande somer van dese custe sullen vertrocken sijn ende met suyckeren afgelaeden; soo souden nodich vinden, dat V Ed. de resotie verdobbelden ende ons toesonden achtien grote schepen, alsmede negen weerbare jaghten, doch van̄ selve aftreckende alsulcke als U Ed. sullen bevinden alhier op de custe te sijn. Ende dat deselve schepen en̄ jachten wel gemonteert mogen komen, niet alleen van artillerye en̄ ammunitie, alsmede vivres wel versien, maer principalijck van volck ende matrosen, daer voor desen groot ge-
{==313==} {>>pagina-aanduiding<<}
breck aen is geweest: want het volck moet het werck doen ende 't en helpt niet, hoe schone ende welgemonteerde schepen, als die niet volcx genough hebben om alle instrumenten, die op deselve sijn, te doen wercken, ende alsoo den dienst te doen, die van sulcke schepen te verwaghten is. V Ed. weten, wat misslagen voor een jaer op dese custe sijn begaen; daer de schippers alle haer defentie of excuse fondeeren opde swackheyt van volck, soo dient daer in voorsien, op datse sulcke excuse niet meer hebben voor te wenden.
Voor allen sal goet regart dienen genomen, dat de schepen wel uytgemaeckt werden en̄ van alles wel versien, de huyt wel dicht gespijckert ende de gantsche schepen wel versien ende gecalefaet, van zeylen, anckers, touwen, cabels etc., op dat de schepen, sonder veele reparatie alhier te doen, haeren behoorlijcken tijt op de custe mogen uyt houden: want wij verhoopen, dat 't gene de Spaigniaert sal voornemen, binnen dien tijt geattenteert sal werden: ende als wij dan die schepen sullen gebruyckt hebben, ende den vijant gestut en̄ gebroocken, sullen wij daer naer met minder schepen wel konnen doen, ende dese schepen met haer suyckerladinge weder nae 't vaderlant laeten keren.
Off nu desen Staet meriteert de groote costen ende capitalen, die daer om gespendeert sijn ende noch nodich te spenderen, sal ouervloedich blijcken uyt de deductie van alle de inkomsten ende proffijten, die de Compe uyt dese landen sal konnen trecken.
Eerstelijck aengaende den handel van suyckeren, daer trect de Compe eerstelijck de thienden, ten tweeden het part vanden donatarius inde Capitanien van Parnambuco en Itamarica, 't welck sullen reeckenen op 1½ prcento.
Ten derden trect de Compe de recogmtie van twintich ten hondert.
Ten vierden de vraghten, avarijen en̄ convoijen.

{==314==} {>>pagina-aanduiding<<}

Ten vijffden de recognitien en̄ vraghten van coopmanschappen, die uyt het vaderlant moeten gesonden werden om in Brasil gesleten te werden ende om de suyckeren alhier op te copen etc.
Soo maecken dan calculatie dat, als het lant weder in fleur sal sijn, 't welck nu begint, het naeste jaer dapper sal verbetert sijn ende het derde jaer meest in state sal gebraght sijn, soo sullen in dese geconquesteerde Capitanien dese volgende Ingenhos sijn:
Int eerste district ongetwijffelt meer als	15 Ingenhos.	
Inde jurisdictie van Serinhain	18 Ingenhos.	
De jurisdictie van Olinda	67 Ingenhos.	
De jurisdictie van Iguaracu	8 Ingenhos.	
	____	
	Soma inde Capitania van Pernambuco	108 Ingenhos.	
Inde Capitanie van Tamarica	20 Ingenhos.	
Inde Capitania van Paraiba	20 Ingenhos.	
In Rio Grande	2 Ingenhos.	
	_____	
	Somma in alles	150 Ingenhos.	
Ingenhos inde 4 Capitanias		150.
	Die dit jaer niet malen:	
In Serinhayn, segge in Alagoas en Po Calvo	8	
Inde jurisdictie van Olinda	20	
In̄ Serinhain	11	
In Iguaracu	1	
In Tamarica	8	
In Paraiba	2	
In Rio Grande	1	
	_____	
	51	51.
	_____
Soo dat noch dit jaer sullen malen Ingenhos		99.

Dese negenentnegentich Ingenhos sijn oock niet in staet om te konnen maelen 't gene sij voor desen gemalen hebben of plegen te maelen; want waer den oorloge ende des voorleden jaers invasien van̄ vijant getroffen hebben, daer sijn de Camvealen seer gedestrueert ende hebben de Ingenhos groote schade geleden.

{==315==} {>>pagina-aanduiding<<}

Soo dat, willende calculatie maecken wat suyckeren dat dit jaer ofte dese lopende saffra, sullen konnen gemalen werden, niet hoger naer onse gissinge kan getrocken worden, als tegen vijff en twintich ℔ asucar matcho, dat is bancos en̄ moscovados t'samen, ende derselver syropen gevende duysent aroln pannelen in ider Ingenho, soo komt de calculatie uyt als volcht:
99	Ingenhos.
2500	℔ malen yder.
_____	
49500	
198	
_____	
247500	℔ beloopt t'samen blanco en̄ moscovado.
24750	℔ tienden, daervan een derde part voor moscovado.
_____	
222750	℔
3340	℔ pensioen voor den donatarius en̄ nu de Compe.
_____	
219410	℔
43882	℔ voor recognitie a 20 prcento.
_____	
175528	℔ die ouer blijven te vernegotieren.

Soo dat de Compe, volgens dese calculatie, soude dese lopende safra hebben te verwaghten bouen de tienden, die verpacht sijn:
Voor pensioen	3340 ℔
Voor recogn̄	43882 ℔
	_____
	47222 ℔ maken a 20 ℔ pr kiste. 2362

kisten suycker blanco ende moscovada, behalven de pannelen, die licht oock vier a 500 kisten voor de Compe sullen maecken.
Ende soo V Ed. dan voorts daer bij vougen wat 175000 ℔ matcho 30 a 40000 ℔ panellen, die voor coopluyden ouerblijven om ouer te schepen voor vraghten, avarie etc. betalen, soo sullen V Ed. ten rouwen eenichsints sien wat inkomen dit jaer te verwaghten hebben.

{==316==} {>>pagina-aanduiding<<}

Lijste vande verpachtinge ende impositien van diverse veeren, passos, visscherijen, slachtinge van bestialen, wage, wijnen ende andere drinckbare als natte waren, tienden, menuzas etc., in Brasil voor den tijt van 12/m. verpacht; die minder ofte meerder maenden verpacht sijn, alle gereduceert op den tijt van een jaer.

'T veer tusschen 't Reciff en̄ Anto Vaaz	f 700.
Id. tusschen Anto Vaaz en̄ Afogados	- 400.
Id. tusschen 't fort de Bruyn en 't vastelant	- 1840.
Id. tusschen de groote pas en plaet aen Tamarica	- 100.
Id. tusschen de pas van Tapesima en Tamarica	- 240.
Id. tusschen Catuana of Noordr Gat aen Tamarica	- 100.
D' passo tusschen 't Reciff en̄ Afogados	- 1800.
Id. aen̄ Baretto tusschen 't Recif en̄ de Cabo	- 2556.
Id. de Veradoria op de rivire aen Paraiba	- 7930.
Visscherije tusschen de stad Olinda en Rio dolce	- 150.
Id. besuyden Cabo Delle in Paraiba	- 336.
Slachtinge vant bestiael op 't Recif	- 1500.
Id. op Tamarica	- 1)
Id. aen Cabo St Agostinha	- 200.
Id. in Paraiba	- 1)
Wage op 't Reciff	- 11400.
Id. op Tamarica	- 1)
Id. aende Cabo	- 200.
Id. in Paraiba	- 1663.
Wijnen en drinewaren etc. op 't Reciff	- 27400.
Id. op Tamarica	- 1800.
Id. aende Cabo	- 500.
Id. in Paraiba	- 2500.
Tienden van suyckeren op 't Recif en inde Capte Paraiba	- 85000.


{==317==} {>>pagina-aanduiding<<}


Id. op Tamarica	f 13000.
Id. in Paraiba	- 26000.
Tienden van̄ menuzas opt Recif en̄ in Parnamb.	- 7765.
Id. op Tamarica	- 1350.
Id. in Paraiba	- 2600.

Dit is dus verre 't gene wij V Ed., volgens den last in V Ed. missive, hebben nodich gevonden te adviseren, aengaende den tegenwoordigen staet van Brasil, ons vorders refereren̄ aen onse nevensgaende missive.

Actum den 19en Janrij 1608. Reciffo.







{==318==} {>>pagina-aanduiding<<}

Generale beschrijvinge vande Capitanie Paraiba. (Uit het Archief van Hilten).

De Capitania van Paraiba is een der voornaemste Provincien in Brasil, gelegen benoorden Parnambuco, besluytende, tusschen hare landtscheydinge ende die van Parnambuco, de Capitania van Tamarica, die daer int Suyden aen paelt, hebbende int Oosten de see Oceanus ofte de see vant Noorden, bijden Spagniaerden genoemt, palende int Noorden aen die Capitania van Rio Grande, streckende, sich int Westen soo verre landewaert in als het d'inwoonders die geliefden te bewoonen, 't welck tot noch toe noyt vorder bevonden is geweest als tot het geberchte Ocupaoba.
Dese Capitania is van locht, water ende vruchtbaerheyt een vande gesontste landtschappen van Brasil, is tot allen tijden wel bewoont ende volckrijck geweest vande naturellen des selven landts, die genaemt sijn Pitiguares, ende is nae d'ondeckinge ingenomen vande Franchoisen, die met d'inwoonders lange jaren haren handel in Brasilienhout ende cattoen gedreven hebben, die naemaels van̄ Portugesen ende wederom de Portugesen vande vrije Nederlanders daer uyt gedreven sijn.

{==319==} {>>pagina-aanduiding<<}

Inde tijden der Portugesen is dit landtschap tot eene Capitania, dat is een Capiteynschap daer een Capiteyn over bevel hadde, verordineert, gelijck oock alle de Provincien van Brasilien noch bevonden worden te sijn. De Capiteynen worden bijden Portugesen genaemt Capiteyn Mor, dat is opperste Capiteyn, want sij noch andere Capiteynen onder haer hadden.
Dese Capiteyn Moor hadde de opperste directie ende gesach over de militie ende politie ende worden bijden Coninck van Spagnien alle drie jaren verandert.
Dit landtschap (anders Capitania) wort genaemt Paraiba; is een Barbarische ofte, om beter te seggen, een Brasiliaens woort ende betekent een verdorven see, een quaet water, item een quade haven om in te comen, ende, nae de uytlegginge vande beste in die tael ervaren, is te seggen een haven met een bocht, quaet om in te comen, want Para is een haven ofte rivier met een bocht, en yba is quaet te seggen, waer uyt blijckt dat die reviere, die de grootste is van dit landtschap, haren naem heeft nae de mont ofte bochtige incomen derselver, ende wederom het landtschap sijnen naem nae de revier, dat is Paraiba, genaemt.
Dese rivier de Paraiba heeft aen het incomen op de suydtwal ofte luchterhandt een houck genaemt Cabo de Delle, daer op in 's Conincx tijden een fortgen gelegen heeft, genaemt St. Catarina, maer is naer het veroveren van ons een groot fort daer van gemaect en̄ genaemt Margaretha.
Tegen over dit fort aende noortkant vande rivier heeft oock een fort gelegen, genaemt St. Anthoni, maer alsoo sijn Extie G.M. van Nassau als Gouverneur Gn̄ael en̄ Admirael, uyt den naem vande Ho. Mo. Heeren Staten Gn̄ael der Vereenichde Nederlanden, sijn Hoocht den Prince van Oraingien ende Bewinthebberen der geoctroijeerde Westindische Compagnie, over de conquesten van Brasil,

{==320==} {>>pagina-aanduiding<<}
aldaer gecomen was ende de gelegentheyt ende sterckte aldaer besichticht, is geordonneert het selve te laten vervallen ende te slechten; maer inden jare 1639 van sijn Hooch gemelte Excie wederom goet gevonden (doch in cleynder begrijp) op te maecken.
Van hier westwarts op, omtrent ¼ van een Spa. mijl, leyt het fort genaemt Restinga: is een cleyn viercant fortgen als een redout, leggende met het fort Margareta ende met St. Antonio als een triangel. In tijden des Coninxc van Spagnien was dit fortgen genaemt St. Bento (dat is Benedictiner) ende lach achter open. Het leyt op den hoeck vant eylandt, dat de fratres ofte munnicken van St. Bento vanden Coninck gegeven is, ende oversulcx Jlha dos Fradres genaemt was. Dit eylandt streckt sich de reviere op omtrent een halve mijle, is meest bosschagie en wildernis, nergens veel toe bequaem, dan nu ter tijt loopen daer op omtrent 60 a 70 beesten, die bijde Neerlanders daer op geseth sijn inden jare 1636, om in tijt van noot ende invasie van vijanden de forten mede te spijsen; maer sijn nu soo verwildert, dat mender niet een kan vangen, ofte ten waere datmen een stuck vant bosch neer hacte en circken liet maecken om de gehele troupe daer in te brengen met honden, daer toe affgerecht naer de maniere der beestenteelders in Brasil. Achter dit eylandt loopt een kille vande rivier Paraiba, op welckers noordt oever, ontrent een halff mijle van St. Anthoni, leyt een plaetse genaemt Forto Velho, dat is te seggen het Oude Fort. Is geweest een fort der Franchoisen, van waer deselve met de Patiguares ofte Brasilianen deses landts haer negotie dreven: want men wiste in die tijt daer noch niet van suyckerriet te planten, noch veel min van te malen: want sulcx naderhant bijde Portugesen is opgecomen. Dit fort, niettegenstaen̄ dat het wel beseth was van france soldaten ende daer beneffens de Brasilianen te vrundt hebbende, soo ist nochtans bijden Portugesen be-
{==321==} {>>pagina-aanduiding<<}
legert ende oock ten lesten stormenderhant van een Overste, die den naem van Gouverneur voerde, genaemt Furtosa Barboso, ingenomen, ende gemassacreert alles wat daer in gevonden wert, ao 1586. Van dese plaets westwarts op, achter 't geseyde eylandt, loopt een cleyn reviertgen
noortwaert in, genaemt Rio de Nostra Sra de Gia, komende omtrent een cleyne mijle uyt het landt van daen, daer een kerckjen op een bergh beneffens leyt, genaemt Nosa Sa de Gia, alwaer inde tijden vande invasie van Rebelho en Souto, Oversten des Conincx, inden jare 1636 de Aldeas, ofte Brasiliaensche dorpen, van Jacouype en Pontael met goetvinden van̄ Directeur deser Capitania hun getransporteert hebben ende hunne residentie ende woonplaets genomen, om van des vijants troupen niet overlasticht noch verleyt te worden, alsoo dese plaetse als voorgemelt niet verre van onse forten gelegen is. Doch sijn inden jare 1637, naer het veroveren van Porto Calvo, op het versouck van̄ principalen deser Aldeas toegelaten wederomme nae hare oude Aldeas (dat sijn dorpen) te mogen vertrecken, om aldaer bij hare plantagien farinha-velden, cassioubosschen ende visscherijen te woonen.
Benoorden het westeynt van dit eylandt St. Bento gaet de reviere Gargaou in ende streckt sich N.W. ende wat westelijcker op, gaende naer het landt van Gargaou, alwaer oock een suyckermolen gelegen is, die eertijts Gargaou genaemt is, doch wert nu nae den besitter, die deselve gecocht heeft, la Rasiere genaemt.
Noortwarts, over het geberghte vande selve Ingenho, leyt een Aldea ofte Brasiliaensche dorp, mede Gargaou genaemt, daer dit destrict met de rivier den naem aff draecht. Gargaou is een Brasils woordt ende betekent een soort van visch, die de Portugesen noemen peixeboy, dat is ossen-visch, dier veel inde voors. revier gevangen wort, want garga is de gemelde vis en ou is water, soo veel geseyt als: het water vande ossen-visch.

{==322==} {>>pagina-aanduiding<<}

Omtrent een cleyn halff mijle W. off Z.W. van̄ westhouck vant eylandt siet men een wijde voert aende suydelijckste oever der riviere Paraiba. Dit loopt, als men daer in is, met een kille westwarts op, genaemt Rio Tambian. In dese voert is een bequame vaert om schepen en barcken op 't drooch te halen en te calefaten, daer toe dese plaets in des Conincx tijden bijden Portugesen gebruyct wert, ende is oversulcx noch bijden onsen de Timmerwerff genaemt: want daer wast veel hout ende bosch rontom. Hier wast veel van het hout bij den Portugesen angelijn genaemt; is een goet ende hart hout, besterft bruyn, bequaem om eenich fraey werck van te maken.
De riviere van Paraiba is hier tamelijck wijt; heeft aen wedersijden de oevers gansch laegh en̄ verdroncken bosch, daer van 't geboomte in en onder water staet, besonder van eenige boomen genaemt Manguas, daer van die tacken, door swaerte int water komende te hangen ende den gront (die seer slickachtich is) te roeren, krijgen andere wortelen, ende wassen wederom tacken uyt die tacken opwarts, soo lange tot datse mede vande swaerte nederwegen en van gelijcken wortelen schieten. Aen dese tacken ende boomen wassen de oesters in grootte meenichte, tusschen wint en water: daer van compt het, dat men in Hollandt ende elders seyt, alhoewel onwaerschijnlijck nochtans waerachtich, dat in Brasil de oesters aende boomen wassen.
In dese Baey, anders genaemt het Timmerwerff, landen de Nederlanders met haer cleyn vaertuych, opden 22en Xber 1634, doense de stadt Philippea, nu Frederica genaemt, innamen.
Van hier vaertmen de reviere W.Z.W. op en laet aende rechte handt leggen een cleyne kille van een riviertgen, lopende tot inde riviere Gargaou; daer nae, omtrent een mijle vant Timmerwerff, doet hem aende rechte handt op een wijde revier daer in, dat voor aen in den mont een cleyn ront eylandeken leyt ende met hooge boomen

{==323==} {>>pagina-aanduiding<<}
bewassen; dese rivier loopt off streckt sich mede tot nae de Ingenio van Gargaou.
Tegen over dese rivier, een weynich zuydelijcker, is den mont van̄ Vareadoire, off als sommige seggen Varradouro. Dit is van binnen een wijde Baey, sich streckende bijcans ¼ mijls innewarts tot aent voetstrant, daer de stadt boven opde hoogste omtrent een quartier uyrs affleyt. Hier staet een reduit, daer wacht op gehouden wort, die van steen gemaect is ende in 's Conincx tijden daer al gemaect is tot bewaringe der suycker-packhuysen, die inde veroveringe deser plaetse vande Portugesen selve (op dat hun de Nederlanders niet van haer suyckeren konnen dienen) inden brandt gesteken ende tot inde gront toe affgebrant sijn; doch is inden jare 1637, door last van sijn Excie ende Heeren vanden Hoogen Raide, bijden Directeur der selver Capitania aldaer wederom een groot ende bequaem packhuys gebouwt met een fray hooft aende rivier de Varaidoire, om met het vaertuych aen te leggen ende suyckeren uyt ende in te laden tot dienste ende gerieff der cooplieden.
Dese stadt is alder eerst begost te bouwen ende tot een Povoacaon (dat is te seggen een Buert daer een deel volcx bij malkanderen woont) gemaect door eenen Joan Tauares, Capn Moor vande Capitania van Paraiba inden jare.... 1), ende wert genaemt Nosa Sra das Neves, dat is ‘onse lieve vrouw inde sneeu,’ toeeygenende haer desen naem ende tytel, om het ongemack vanden storm, regen ende wint, datse uytgestaen hadden tot op dien dach datse haer aldaer begosten neer te slaen ende huysen te bouwen. Maer daer nae, doemen nu suyckerriet in dese Capitania begost te planten, nam die stadt toe in huysen ende kercken ende worde genaemt nae den Coninck van Hispanien, Philippea de Na Sra das Neves, tot op dien dach datse van wegen de Ho. Mo. Heeren Staten Generael,

{==324==} {>>pagina-aanduiding<<}
den E. Prince van Oraingien &c. ende Geoctroijeerde Westindische Compagnie werden ingenomen door haren Oversten in Brasil, namentlijck den Hr Sigmond van Schoppen, Gouverneur ende Cheff vande militie, den heere Artichau, Colonel, ende heeren Pol. Raden ende Admirael Jan Corneliss. Lichthart, die doenmaels de naem van Philippea hebben uytgedaen ende haer genoemt nae den voorname van sijne Hoocht den Heere Prince van Oraingien, Frederica ofte Frederickstadt, ende worden doenmaels bij generale resolutie daer in gestelt den Hr Pol. Raet, Servaes Carpentier als Directeur over beyde Capitania van Paraiba en Rio Grande.
De gemelte stadt Frederica dan is gelegen in 't lange opde hooghte ofte bergh tegen over de voor verhaelde Baey, genaemt Varradoire. Men siet daerin ses kercken ende kloosters, te weten, het Franciscaner clooster, is het grootste ende frayste, ront om met een muyr omcingelt ende van binnen seer ordentelijck opgetimmert, maer alsoo inden jare 1636 de munnicken, ende besunder den Gardiaen Frey Manoel de St. Maria, sich verliep met brieven te schrijven aen den Gouverneur des Conincx (Mathias de Albuquercque), welcke brieven vande Neerlanders achterhaelt, is doenmaels den Gardiaen uyt het landt gesonden, ende des Conincx soldaten onder hunnen Oversten Francisco Rebelho dese Capitania invaderende, wierden de Franciscaner munnicken, volgens resolutie van̄ Pol. Raet, uyt dito clooster geseth ende 't selve gefortificeert tot een retraict voor de Nederlandtsche cooplieden in tijt van nooth; alsoo worden daer een retrenchement om gemaeckt met een baterije voor de kerck opde aencompste. In dit clooster is nu gelogeert den Heer Directeur deser Capitania, mitsgaders de soldaten, soo aldaer in Garnisoen leggen.
Daer nae volght het clooster der Kermelyten, daerin dat de munnicken hun noch verhouden tot op desen dach toe; dat is noch sonderling niet opgebouwt, uyt oorsake

{==325==} {>>pagina-aanduiding<<}
dat dese stadt voor weynich jaren eerst een stadt geworden is, ende haer meest aen middelen onbroocken heeft.
Gelijck oock het clooster van St. Bento ofte Benedictus, 't welck, doen de Nederlanders het innamen, in sijn mueren stont opgehaelt, maer noch sonder dack, veel min van binnen yets betimmert, doch souden het wel betimmert hebben; maer alsoo, mits de belegeringe, bevonden worden dat dese plaets seer gelegen was tot eenige sterckte voor de stadt, worden een retrenchement daer om getrocken tot den jare 1636, dat het Franciscaner clooster daer toe bequaem gemaeckt worde; doen worden dit retrenchement geslecht ende het muerwerck vant clooster, gelijck het stont, de munnicken wederom gegeven, doch hebben tot op dato noch niet daer aen gebouwt. Beneffens dese drie kloosters sijn alhier in dese stadt noch drye kercken, waer van de voornaemste is de Matrice ofte hooftkerck. Dit is een werck, waer in wat groots belooft schijnt, maer is tot dato noch niet voltrocken ende blijft oock leggen, ende vervalt van dagh tot dagh hoe langs soo meer; nulla salus bello &c.
Hier nae volcht de kerck de Misericordia ofte der Barmherticheyt; desen is ten naestenbij voltimmert ende wort nu gebruyckt vande Portugesen in plaets vande hooftkercke. Den fundateur daer van is eenen Duarto Gonies de Silveira Sr d'Ingenia, die deselve oock tot sijnen costen heeft opgebouwt ende tot opbouwinge van dese stadt veel inwoonders, die huysen begeerden te timmeren, met gelt onderstant gedaen heeft. Hij heeft oock een seer magnifycque gebouw aende westsij vant clooster van St. Bento opgetrocken tot een huys voor hem, maer blijft onvolmaect. Het muerwerck staet meest in sijn viercant, vertoont wat groots te sullen hebben geweest, indien 't voltrocken ware. De seste ende leste kerck, die oock het leste ende uytterste eynde vande stadt representeert, is een cleyn kerckjen, ofte om beter te seggen, niet meer als een

{==326==} {>>pagina-aanduiding<<}
capelle ende genaemt San Gonsalvo. Van hier aff streckt sich de stadt nae 't oosten toe aen het Franciscaner clooster inde lengde bij nae een vierendeel uyr gaens, doch seer ijdel en dun van huysen betimmert. Van hier gaet de wegh ten boswaert in, meest zuidelijck en daer nae westelijck aen nae Tibery, ende voort, de rivier op, staet een musquetschoote vande capelle het gericht aenden wegh, daer men gewoonlijck is justitie te doen. Omtrent de middelwegen inde stadt aende zuytsijde staet het raethuys met plaets ofte mercktvelt, daer een kaeck ofte wipgalgh staet, representeren̄ het Gericht der stadt.
In dese stadt Paraiba, daer het Hoff van Justitie werd gehouden vande gantsche Capitania, bestaet het corpus vande selve, ofte de vierschaer, uyt de voornaemste personen deser Capitania, ende wiert deselve aldaer gehouden inde tijden des Conincx van Spagnien, nae de wijse ende ordre als in Spagnien en̄ Portugael gebruyckelick is; dat sijn twee Juises en 2 a 3 Vereadores om recht te doen en justitie te administreren voor een ygelijck; daer en boven een Ovidoor, waer aen vande Juises geappelleert worde, vanden welcken men hooger mocht appelleren aent Hooge Hoff van Justitie inde Bahia. Daer waren oock twee Juises des Orphaos, dat sijn rechters vande weesen, die over alle saecken, de weeskinderen betreffende, uytsprake van sententie vermochten te doen; boven dien waren noch een minder soort van Rechters, die als Commissarissen waren over cleyne saken ende genaemt Almotacels; desen hadden de opsicht ende macht over het vercopen van alle vivres ende lijftocht, dat deselve niet boven hare waerde vercoft wierden; hadden mede het ampt van Bouwmeesterschap waer te nemen om de straten ende landtwegen te besorgen, dat deselve tot gebruyck der reysigers in behoorlijck fatsoen onderhouden worden. Item hadden mede gesach over alle gebouwen, dat niemant den eenen off anderen met haer edificien te nae en quamen, oock

{==327==} {>>pagina-aanduiding<<}
indien eenich hantwercksman voor ymant yets gemaect hadde, het sij een snijder voor ymant een kleet, een timmerman eenich gebouw, een metselaer eenich mueragie, ofte een smith voor ymant eenich ijserwerck gemaect hadde, waer over besteder ende aennemer niet en conden accorderen, ofte het sij den besteder den aennemer het werck wilde laten houden, het sij dat den aennemer daer buyten de billigheyt voor eyschte, soo quam 't selve alle tijt voor de Amotucesen om daer over te oordelen. Beneffens dese waren noch providerende Alfandiges en̄ andere Officiers ende Financiers vanden Coninck, die te lanck om te verhalen, wijsende den nau ondersoecken̄ leeser aende ordonnan̄ ende wetten van Portugael, waer in yder sijn ambt ende qualiteyt met desselffs aencleven en bijsondere gemeents schuldige respecten vertoont werden.
Dese forme van regieringe wort alhier noch onderhouden van het overgaen deser Capitania tot den jare 1637, doen Sijn Excie, Graef Maurits van Nassau, mitsgaders de Heeren van den Hoogen Secreten Rade, volgens haer Ed. instructie de Regieringe verandert hebben, afschaffende de maniere ende gebruyck der Portugesen, en̄ wederom instellende een forme van Regieringe, gelijck meest overal gebruyckelick is in de Geunieerde Nederlanden; 't welck om met fatsoen in treyn te brengen, vereyschte volgens d'Instructie, bij hare Ho. Mo. ende de Vergaderinge vande XIX ingestelt, dat uyt de gequalificeerste inwoonders, soo wel Duytschen als Portugesen, verkooren werden een seker aental personen tot verkiesers, om een tripel getal vande vroomste, bequaemste ende meest gequalificeerste uyt te kiesen, daer bij Sijn Excie ende de Heeren van̄ Hooghen en̄ Secreten Rade de derde persoon tot Scheepen uytvercooren soude worden, ende worden oversulcx uyt de soodanige, als voor verhaelt, bij de Ed. Heeren van den politycquen Raide (die daer toe geauthoriseert sijn) verkooren sestien persoonen, soo Duytschen als Portu-
{==328==} {>>pagina-aanduiding<<}
gesen, inwoonders deser Capitania, tot electores ofte verkiesers, die wederom, soo uyt haer als buyten haer, verkooren een getal van vijfthien, uyt dewelcke vijff Schepenen bij Sijn Excie en̄ Heeren vanden Hoogen en̄ Secreten Rade verkooren worden. Desen hebben administratie van Justitie voor een jaer, naer welckers expiratie het tripel getall bij de electores niet meer als van negen gemaeckt worde, om daer uyt drye nieuwe Schepenen te kiesen, ende blijven twee uyt de affgaende. Twelck aldus tot noch toe continueert. Dese vermogen recht te doen over alle saecken de prima instantia, vande welcke men vermach te appelleren aenden politycquen Rade in Parnambuco, van waer voorder geen appel en valt, anders dan die sich bij des selffs sententie beswaert vint, dat vermach
revisie te versoucken, ende gaet alles volgens d'Ordonnantie vanden Hove van Hollandt.
Voorts soo is daer eenen Schout, die de misdadigers ende delinquanten aenklaecht, sententien als mede van hooger hants bevelen ende mandaten ter executie stelt, ende voorts waerneemt het ampt eens Schouts, volgens d'Ordonnantien van Hollandt, Seelandt ende Westvrieslandt etc.
Daer sijn mede Weesmeesteren geordonneert, die d'opsicht bevolen is van alle onmundige kinderen hare goederen, op dat bij des selffs voormonderen goede sorge voor haer gedragen wert, soo tot opvoedinge vande kinderen selven, als oock dat de goederen wel geadministreert ende niet vermindert en worden. Item om voochden ofte voormonderen te verordineren voorde kinderen, wiens ouders die te stellen (sic) komen te overlijden.
Dit is 't gene dat alhier noodich achte van gemelde Stadt te verhalen. Sij leyt gelegen rontom int bosch ende kan int aenkomen niet gesien werden voor dat men daer in is, behalven wanneer men de rivier op ofte affcompt, tot voor den mont ofte inganck vande Bay, genaemt Var-
{==329==} {>>pagina-aanduiding<<}
radoire, van waer men het Clooster van St. Francisco ende eenige gebouwen aen de Noortsijde der Stadt wel perfect sien kan.
Inde Suythoeck vande Varradoire comt een cleyn revierken, genaemt Rio de Marees; compt uyt verscheyde cleyne beecxkens, omtrent twee mijlen uyt het landt van daen, komende hier omtrent een halff mijl op, een rivier, die met het getij op ende affloopt, waer van sij den naem Das Marees, dat is vant getij heeft; daer sijn mosselen in, gelijck in Hollandt.
Inde hoeck nae 't Oosten loopt oock een kille achter het verdronken Landt in, daer men de oesters haelt; die een weynich om laech sich inde rivier van Paraiba vermenght, ende, soo sommige seggen, dat inde rivier Tambroin een soude wesen, daer hier voor van gesproocken is. De Varradoire uyt, ende de rivier omtrent een halff uer opvarende, compt men aende eerste Ingenho ofte Suyckermolen, Os Bareires, dat is te seggen de Leemkuylen ofte een plaetse daer veel leem ofte potaerde is; aen dese plaets plach men veel potten ende pannen om huysen te decken te backen. Dese Ingenho placht tot een sinioor te hebben eenen Domingos Carnero.
Maer alsoo die voorde verooveringh nae Portugael vertrocken was, is deselve Ingenho voorde Compagnie verbeurt verclaert, ende vanden Heeren van̄ Hooghen Secreten Rade vercocht aen een coopman van Amsterdam, genaemt Josias Marschal, die tegenwoordich Heer daer van is.
Schuyns tegen over dese Ingenho, de riviere opwarts, valt de riviere Iniobi in Paraiba; sij comt langs den Noortkant vande Varge van Paraiba langs het geberchte, omtrent vier off vijff mijlen lanck. Op dese riviere leggen vier Ingenhos ofte Suykermolens, daer van de benedenste genaemt wort Ingenho Meio, dat is te seggen de middelste Ingenho, worde andersints oock genaemt St. Gabriel, maer nu bijden besitter vande selve Middelburgh genaemt.

{==330==} {>>pagina-aanduiding<<}

De tweede opwarts was geheten St. Cosmo en Damian, maer bijde meeste genaemt Iniobi nae de riviere daer sij aenleyt, daer van het herom leggende landt ofte district van Iniobi genaemt wort. Iniobi is een Brasiliaens woort en het betekent eenich dinck dat spits ofte scharp is, dat een punt heeft, om wat redenen dese rivier bijden Brasilianen alsoo genaemt is, weeten die van dese tijt niet te seggen. Dese Ingenho, die oock nu genaemt is den Amstel, mitsgaders de middelste, nu Middelburgh, ende de benedenste, nu genaemt La Rasiere, sijn te voorens beseten, van eenen genaemt Ambrosio Fernandes Brandaton, ende naer hem sijne erffgenamen, tot het veroveren deser Capitania, doen de eygenaers verliepen, latende dese drye Suyckermoolens met hare landerijen aende geoctroijeerde Westindische Compagnie, die deselve vercoft heeft aen een coopman van Amsterdam, genaemt Isaacq de Rasiere, die nu heer ende besitter daervan is.
Op dese selffde rivier, omtrent ½ uyr boven Iniobi ofte Amstel leyt het huys van Duarte Gomez da Silveira; is een hooch ende groot huys, met een galderije ront om, leggende boven op eenen bergh; daer heeft een Ingenho bijgestaen, genaemt de Ingenho-velho, dat is die oude Suyckermolen, die vervallen heeft gelegen, maer nu voort wederomme een nieuwe Ingenho door gemelte Duarte Gomez daer op gebout; hier door loopt de pas Noortwarts nae Monguappi.
Van hier aff, de selffde rivier op, omtrent een mijle leyt de Ingenho, Novo geheeten worden, dat is de nieuwe Ingenho, toebehorende mede den Duarte Gomez de Silveira; voorbij desen molen loopt oock eenen pas nae Mongongogeappi, komende nu wederom nae de riviere Iniobi in Paraiba daelt. Dient noch geseyt, dat dese riviere vande mont aff tot d'eerste Ingenho toe met soo veel bochten en keeren loopt, dat het gene dat maer een mijle in distantie is, wel twee mijlen lang valt op ofte aff te varen.

{==331==} {>>pagina-aanduiding<<}

Omtrent een gotelinghschooth van daer opwaerts aende Zuydtover van Paraiba is de mont ofte uytloop vande riviere Tibry, op welcke riviere, omtrent een mijle hooger op, leggen twee Ingenhos, die oock de Ingenhos van Tiberi genaemt worden. Het woort Tibery is van Tibero affcomstich, dat betekent Sodomitische sonden. Omtrent dit water hebben de Pitiguares in ouden tijden (oorlogende tegens de Taboeyers, dat een ander soort van Brasilianen zijn, die hooger uyt het landt comen) eenen jongen Taboeyer gevangen genomen, dien sij aldaer misbruyckten, noemende de plaets Tiberoy, dat is te seggen het water der Boggery.
De beyde Ingenhos van Tibery leggen dicht en op een musquetschoot nae aen malkanderen; de bovenste wert genaemt bijde Portugesen St. Catharina, heeft tot Snor eenen Iorgo Homo Pinto.
De andere Ingenio, genaemt St. Philippe en Jacobi, heeft toegecomen eenen Manoel Caresmo Canero, die met het overgaen deser Capitania mede uytgeweecken is, ende den molen oversulcx aen de Compagnie vervallen, die deselve vercoft heeft aen een coopman van Amsterdam, genaemt Daniel de Haen, maer is daer door dito Haen wederom vercocht aen Iorgo Homo Pinto, die deselve als noch besit als heer van beyde Ingenhos van Tibery.
Tusschen beyde de rivieren Paraiba ende Tibery is het een smalle varge, ende op sijn breetste qualijck een halve mijl, te weten van dese gemelde Ingenho tot daer sij beyde in malkanderen loopen; het is meest rietlandt ende met suyckerriet beplant.
De rivier Paraiba comt hier met een bocht op een cleyn quartier uyr gaens nae aen dese molens, daer den pas ofte suyckerpackhuys staet, daer van Soor is eenen Manoel Dalmaida; doch is door last van Sijn Excie ende Heeren van den Hoogen Secreten Rade verordineert, dat omtrent een quartier mijls lager, tot costen vande Com-
{==332==} {>>pagina-aanduiding<<}
pagnie, een packhuys ende pas, om de suyckeren aff te schepen, tot dienste van de coopluyden sall gemaect worden, daer in voorige tijden des Conincx pas gestaen heeft, dewelcke men aldaer sal verpachten tot profijt vande Compe, ende sijn de timmerluyden daermede besich dit werck op te maken.
Van Tiberi gaet den wegh meest Westel. landtwaert in ende streckt sich een halve mijle van hier door ofte neffens de Ingenho St. Andries; dit is een der voornaemste Ingenhos deser Capitania, leyt dicht opden oever van Paraiba. Den Heer van dese molen is Georgo Homo Pinto, Heer van Tibery.
Dese Ingenho leyt in het district, dat van outs genaemt is het Riael, ter oorsaecke dat omtrent een steenworp weegh beneden dese molen een fort gestaen heeft, genaemt het Riael ofte Ariael, soo de Portugesen seggen. Dit Ariael worden hier gesticht door Manoel Massia Rgne (sic), Gouverneur van Farnambuco, tegen de Francoisen ende Brasilianen, in d'oude tijden, voor dat den Portugees noch meester was van dese Capitania, om van hier het Casteel in Rio Grande te besorgen met hetgene sij noodich hadden. Op dese plaetsen hebben de Portugesen in andere tijden geslagen de Franchoisen, als mede d'Ipitugares overwonnen, gelijck oock op den 27 November des jaers 1636 bij dit selffde Ariael de Portugesen, dienende den Coninck van Spaengnien, vande Nederlanders in dienst der Ho. Mo. Heeren Staten̄ Gn̄ael, den Heere Prince van Oraingien &c., ende de geoctroyeerde Westindische Compagnie geslagen ende verstroyt sijn, 't welck sich heeft toegedragen onder een Oversten van Conincx wegen, genaemt Francisco Rebellio, die omtrent ses weecken te vooren, opden 14en October 's nachts den Heer Ipo Eysens, Directeur van dese Capitania, inde Ingenho Spirito Sancto onversiens hadde overvallen, ende hem met eenige van sijn volck dootgeslagen ende een deel gevangens becomen

{==333==} {>>pagina-aanduiding<<}
hadde, nu wederom was gecomen met seshondert man, placcaten aenslaende, waer bij alle inwoonders belast worden hun terstont bij sijn trouppen te vervougen, om de Hollanders het hooft te bieden, op poene van wie hierin achter-bleeff, met de doodt gestraft ende sijn goederen geconfisqueert te worden. Waerop hij grootte toeloop begost te krijgen, ende den staet der Nederlanders in dese Capitania peryckel bestont te lijden, waervan de geruchten en tijdingen inde stadt Frederica seer verscheydentl. gebrocht worde, derhalven den Directeur Elias Herckmans, doenmaels sijn residentie int clooster St. Francisco houdende, overleggen̄ den swacken staet der guarnisoens aldaer aen̄ sergeant major Jan Godlat, Commandeur over de forten, schreeff dat hij in aller haest drye a vyer hondert matroosen soude lichten uyt eenige schepen, soo op dat mael daer lagen om te timmeren ende repareren, ende deselve leggen inde forten, tot bewaernis vande selve, ende wederom soldaten ind' steede nemen, ende daer mede terstont opcomen, gelijck hij dede den 26/27 Novemb. snachts inde stadt met 430 coppen, soo soldaten als matroosen. Waer bij uyt het guarnisoen der stadt 80 man bij gevought worden, soo datse in alles sterck waren over de vijff hondert man, waer mede den gemelten Directeur met eenige vrijwillige te paerde opden 27en op middach is gemarcheert ende gekomen tusschen vier a vijff uyren in Tibery; hoorende dat sich den vijandt in St. Andries wilde begraven, is voort getrocken, aentreffende malkander bij dito Ingenho, opde plaets van Ariael schermutserende met malkanderen dat den avont hun overviel, die het volck van Rebellino op hare vlucht seer favorabel waer. Des anderen daechs resolveerde Directeur Herckmans met den Major Godtlat den Rebellino te vervolgen; maer bevonden haest datter niemant het flerecijn in de voeten hadde.
Van St. Andries tot d'Ingenho St. Johan Bapthista is het een mijle; sij leyt omtrent een halff uyr vande riviere

{==334==} {>>pagina-aanduiding<<}
Paraiba, aende suytsijde. Hier van was Sor in voorgaende tijden eenen Pedro de Cadena, die eenige weynich jaren voor de verovering der Capitania was vertrocken nae Portugael, latende sijnen broeder Hieronimo de Cadena int besit, die als noch Heer daer van is. Van hier omtrent een grootte halve mijle suytwest over 't geberghte leyt d'Ingenho Os tres Reis ofte Dry Coningen genaemt, daer van dat tegenwoordich Heer is Francisco Camelo de Valhasser; sij leyt mede aende selffde sijde vande rivier Paraiba, als de voorgaende, doch een weynich naerder aen; tegen over dese Ingenho, aende noortsijde vande rivier Paraiba, omtrent een uyre gaens verscheyden, leyt de Ingenho San Gonsalvo. Dit is een molen, die met ossen maelt. Is een der voornaemste ossenmolens: den Heer daer van is genaemt Anthonio Pinto de Mendoca.
Van dito San Gonsalve, een goede halve mijle suydtwest op, leyt een ossenmolen, genaemt St. Francisco, daer van dat tegenwoordich Heer is Ventura Mendes de Castello. Een groot quartier uyrs van dito St. Francisco, mede suyt west aen, leyt een andere ossenmolen, genaemt.... 1), daer van dat nu besitter is eenen Andrea Dias de Figuredo.
Omtrent drie quartier uyrs van dese Ingenho, suytwest op, leyt de Ingenho, genaemt St. Lucia, malende met water, daer van dat tegenwoordich heer en besitter is Johan de Souto.
Opde selve streeck, omtrent een cleyne halve mijl van St. Lucia, leit de Ingenho St. Antonio. Is een ossenmolen, daer van dat in Conincx tijden Heer geweest is Manoel Pieres Correra, maar mist sijn verloop door het veroveren deser Capitania. Is vervallen aende Compagnie, van welckers wegen de Heeren vanden Hoogen ende Secreten Raide die vercoft hebben aen een coopman van

{==335==} {>>pagina-aanduiding<<}
Rotterdam, gent Jan Cornelisz Jongeneel, die nu noch Heer daer van is, ende haer den naem gegeven heeft vander Dussen. Van hier sullen weder keeren tot de Ingenho de Drie Coningen, ende van daer de suytkant vande rivier opgaen, alwaer den wech sich streckt voor eerst west aen een cleyne halve uyre: soo compt men aen een bergh, daer boven op staet het huys van Louys Mendes de Vasconcelhos. Van hier kan men het landt ront om sich oversien ende wel ses off seven Ingenhos tellen. Desen bergh leyt aande rivier de Paraiba ter eender ende ter ander sijden comt de rivier.... 1) vande Ingenho Spirito Santo dicht daer langs heenen inde rivier Paraiba loopen.
Een grootte halve uyre hier van daen leyt de Ingenho Spirito Sancto mede toebehoort hebbende den voornoemden Manoel Pieres Correa, over sulcx mede verbeurt ende vercocht aen een coopman van Rotterdam, genaemt Johan van Olen, die, nae dat deselve twee jaren beseten hadde, die wederom vercocht heeft aen een coopman uyt Vrieslandt genaemt Mense Francen Aurenhout, die als noch besitter daer van is. Van Spirito Sancto, een mijle westwarts op, leyt de ossenmolen vande erffgenamen van Das Rochas, sij is genaemt..... 1) ende wort tegenwoordich beseten van Manoel Correra Pastano.
Desen Ingenho staet opden suytoever dicht aende riviere Paraiba.
De riviere streckt sich hier recht opwarts, meest West aen en West Zuydtwest, tot aende Ingenho Tapoa ofte Itapoa, soo sommige seggen; dit is mede een ossenmolen; den heer ende opbouwer hier van is Antonio de Valedares, dit is de leste ende hoogh jnt landt gelegenste Ingenho van dese Capitania. Neffens desen molen loopt een cleyn rivierken in Paraiba, twelck mede genaemt is Itapoa,

{==336==} {>>pagina-aanduiding<<}
sijnen naem hebbende van eenen spitsen steen (want Tapia betekent een spitsen steen), die tegen over dit riviertgen jnde riviere Paraiba staet.
Een halve mijle van dese Ingenho suytwarts leyt een Aldea ofte Brasiliaens dorp, oock genaemt de Aldea ofte het dorp van Itapoa; alhier neemt het riviergen sijn begintsel, uyt verscheyde cleyne aderkens t'samen lopende.
Van Tapoa streckt sich de riviere Paraiba noch al meest westelijck ende Suytwest opwarts, doch niet bewoont, anders dan dat eenige couraels ofte beestenhocken daeraen gelegen sijn, onder de welcke het verdste ende leste courael is van Jeronimo de Cavalcanti, leyt ses mijlen boven Itapoa; van daer voorts opwarts is het landt noch onbekent.
Inden wegh tot Tapoa ende Spirito Sancto leyt een Alagoa ofte stilstant water, dat men in een halve uyre kan omgaen, ende is het water daer in sout, over sulcx d'Alagoa Salgada genaempt.
Van hier loopen oock wegen door de wildernissen (genaemt het Sertaon) nae Farnambuco, Goyana en̄ elders.
Vande Alagoa Salgada loopt eenen wegh in nae t'Suyden op, nae eenige couraels jnde laeghten ofte vargen vande Nasience de Monbaba, dat is daer de riviere van Monbaba geteelt wert ofte haren begintsel neempt.
De riviere van Monbaba streckt sich nederwarts op, gelijck de riviere van Paraiba, omtrent vijff a ses mijlen, daer sij haer vereenicht ende te samen loopt met de riviere Garamame daer de naem van Monbaba ophout.
Aen dese rivier, omtrent twee en dry mijlen vande stadt Frederica, woonen verscheyden Portugesen, drijvende hunnen handel met houdt ende plancken, doordien bequame boomen ende houtrijcke bossen daeromtrent gelegen sijn. Den naem Mombaba compt uyt het Brasiliaens van Mombab, soo veel te seggen als daer den crijch opgehouden heeft, want die Pituguares eens onder malkanderen in ouden tijden oorlogende hebben aen dese riviere den vrede

{==337==} {>>pagina-aanduiding<<}
gemaect ende haren crijch geeyndicht. Garamama is de naeste rivier geheten, die bij suyden Mombaba leyt; sij compt wat hoger uyt het landt dan Mombaba. De wijtte tusschen dese riviere is op sijn breetst twee mijlen; daer loopen verscheyde cleyne rivierkens in, bijsonder oock een rivier uyt het Suyden van daen vant geberchte, neffens t'huys vanden Padre Manoel Pais Sampaio, dicht aenden wech nae Goyana, welcke riviere de Brasilianen heten Suasuppe, dat is varckens voet, ofte soo eenige andere seggen, Sua Suguaia, twelck verckens steert betekent; om wat reden dit rivierken alsoo heet, weten wij niet te seggen.
Den gemeenen wech ofte pas van Frederickstadt nae Goyana loopt door dese riviere Garamama en Onombaba; beneden desen wegh omtrent een mijle loopen sij in malkanderen, alwaer noch een ander riviertjen, uyt het geberghte van Garamama vant Oosten nae t'Westen lopende, sich mede met Mombaba vermenght: dit riviertje is genaemt Nuassuree.
De riviere Garamama loopt voorts van hier oostelick omtrent twee a drye mijlen, en valt besuyden Labo Blanco inde see, daer verscheyden visschers omtrent woonen; is voorts te landwaert bewoont van verscheyden Portugesen, die hun generen met rossen 1) en farinha maken. Daer hebben in ouden tijden oock twee Ingenhos omtrent twee mijlen van strandt aen dese rivier gestaen, gebout door eenen Jorge Thomas, heere van dit district van Garamama; maer alsoo het suyckerriet alhier genen aert hadde te wassen, heeft men de Ingenhos laten vervallen. Men sletter noch eenige cleyne overblijffsels van muyrwerck, ende het landt wort beplant met mandioque, voorts milierijs en aertvruchten en beesten te teelen.
De naem van dese riviere Garamama is affcomstich van

{==338==} {>>pagina-aanduiding<<}
eenen Tapoeyer, genaemt Guara, die welcke vande Pitiguares gevangen was ende bestelt bij sekere Brasiliaensche vrouwen, die hem souden ga slaen en wel tracteren, tot den tijt dat sij souden resolveren hem op te eeten. De vrouwe nam hem soo wel waer, dat sij malkanderen begosten lieff te krijgen, twelck bij den principalen gemerckt worden, die niet van sin waren van haren voornemen aff te staen, noch oock de vrouwe met gewelt te bedrouven; namen haer gelegentheyt waer op eenen tijt, dat die vrouwe was uytgegaen buyten de Aldea, namen hem ende voerden hem heen aff naede riviere, daer sij hem met hare gewoonelijcke solemniteyten meenden te slachten, twelck de vrouwe, off door haer haestige wedercompste off door andere middelen, is te weten gecomen ende derwarts gelopen hem in hare armen vattende ende omhelsende, seggende ‘ho Guara ma ma,’ soo veel geseyt als: mijn Guara willense u dooden, waer van de rivieren aen dese plaetse de naem soude becomen hebben.
In dit district van Garamama besuyden de riviere, omtrent twee mijlen vande seestrant, hebben twee schone Aldeas ofte Brasiliaensche dorpen gelegen, genaemt Joakaka en Pindaune. Joakaka is een Brasiliaens woort ende te seggen: omhelst mij, want op die selve plaets de Brasilianen een Brasiliaensche vrouwe betrapten, die met een Tapoeyer inde schaduwe lach, waer tegens sij seyde: t'cheakoka, off omhelst mij: oversulcx heeft die plaetse die naem behouden, ende worden aldaer een Aldea gebouwt, oock alsoo genaemt.
Pindauna, alsoo was genaemt den Brasiliaen, die de eerste huysen bouden, daer nu de Aldea Pindaune staet. Pindaune betekent int Brasiliaens eenen Swarten Angel, want bij dit volck was 't de manier namen te nemen van eenich dinck, dat off in de nature, off bij haer gebruyckelick was.
Dese Aldea hebbense inden jare 1636, met goetvinden

{==339==} {>>pagina-aanduiding<<}
vanden Directeur deser Capitania, verlaten, om de invallen des vijants te ontgaen, ende worden eerst inde stadt Frederica een wijle onthouden, tot costen vande Compagnie, daer voor sij wederom dienst deden met tochten ende wachten als soldaten, tot datmen haer een plaetse aenwees, een quartier uyrs buyten de stadt, aenden wech die nae Tibery als mede Goyana passeert. Dese Aldea noch niet opgebouwt sijnde, soo wanneer Sijn Excie Graeff Maurits van Nassauwen het fort in Porto de Kalve veroverden, waer over de Brasilianen beslooten, geen invallen vanden vijandt meer onderworpen te wesen. Versochten derhalven aenden Directeur, dat se dese nieuwe Aldea (die men den naem van Costverloren begost te geven) verlaten mochten, ende wederomme nae hare oude Aldeas keeren, dat haer worde toegelaten; doch sloegen de principalen voor, datter een bequame plaets tusschen beyde de verlatene Aldeas Joakoka en Pindaune, datse daer wel met malkanderen een Aldea begeerden te timmeren ende te bewoonen. Te meer wijl haer oude Aldeas soo gansch vervallen lagen, datse alsoo lieff wat nieuws van dese opbouwen wilden. Oversulcx worden haer geordonneert aldaer een nieuwe Aldea te bouwen, die genaemt wierde Mauritia, ende worden daer op gestelt tot Capiteyn een Engelsman, Jan Harrison: want alle de Aldeas, ofte de Brasiliaensche dorpen, hebben yder haren Capiteyn, dat off een Nederlander off ymant van haere geallieerde is, die daer over bevel heeft, en acht neemt datse in tucht gehouden ende tot kennisse vanden waeren godtsdienst gebracht worde. Tot welcken eynde inde voorverhaelde Aldea oock een predicant met een sieckentrooster gestelt is, die vande eene tot d'andere Aldea haer gaet inden godtsdienst onderwijsen.
Vande riviere Garamama loopt eenen wegh over de campyns, een halve mijle aende rechter hant voorbij dese Aldea, gelijck oock vanden Aldea selven eenen, komende

{==340==} {>>pagina-aanduiding<<}
opde kampayns in malkanderen nae de riviere Taperobou, diemen passeert nae de Goyana, ende soo voorts nae Pharnambuco, ende is de campijn, ofte het hooge lant van Garamama, aldaer breet van des selffs riviere tot Taperobe vier mijlen.
De riviere Taperoboe scheyt de Capitania Paraiba van Goyana, beneden vermenght sij haer met de riviere Popoka. Sij is onbewoont van volck, alhoewel daer goet landt is om te rossen 1) en farinha te maecken; men seyt dat in ouden tijden, niet veer van daer den wegh door die riviere gaet, eenige Brasiliaensche huysen gestaen hebben, die, verlaten sijnde, genaemt worden int Brasiliaensch Tapero dat betekent huysen daer niemant in woont. Oubough is te seggen een groene Indiaen, soo dat het woordt Taperoubough wil seggen, de verlaten huysen vande groene Indiaen; daer van dese rivier haren naem heeft.
Niet veer van daer dese riviere in see loopt, ende niet meer Taperobou maer Popoka heet, is Porto Francese. Dit is een haven, daer de Francoisen aldaer eerst quamen haren handel drijvende met de Pituguares ofte naturels van dese landen. Van dese bay, 4 a 5 mijlen noortwaerts aen, leyt Cabo Blanco, eenen hoeck, seer wit sich opdoende uyt der see, oversulcx Cabo Blanco genaemt. Van daer tot Cabo Delle, ofte het gat van Paraiba, wort gerekent vier mijlen recht door see; maer te lande, overmits het daer een groote bocht maeckt als een halve mane, wort wel op ses mijlen gerekent. In dese bocht landen de Nederlantsche Armade, doe Paraiba in December des jaers 1634 ingenomen wierde. Van Cabo Delle tot Puncto de Lucene strect de cours voorbij het gat van Paraiba dwars over de gronden ende droochte heen Noort Noortwest een grootte mijle. Dese punct is een uytstekenden hoeck, daer bij Noorden een uytwateringh is in see, daer t'an-
{==341==} {>>pagina-aanduiding<<}
dere tijden een mensch gewoont heeft, genaemt Lucene, die de luyden met een schuyt oversettede, daer van het den naem heeft van Punto de Lucene. Daer nae volcht een hooch landt, even als een geberchte, dat bijde seekant affgebroocken is, ende sich uytter see heel root opdoet, oversulcx bij onse seevarende het Roode Landt genaemt, ende bij de Portugesen Os Bareiros de Mirerey, dat sijn de cleybergen van Mirerey, om dat de riviere Mirerey aldaer in see loopt. Achter dese Puncte de Lucene, tegens het geseyde Roode Landt, is een inwijck ofte bocht, daer de schepen, die in Paraiba ten naesten bij volladen, ter reeden loopen, ende haer water, met hetgene haer tot hun volle ladinge toe mancqueert, innemen.
De riviere Mirerey compt al tamelijck hoogh uyt het landt van daen, is seer weynich bewoont, alleen dat eenige coeraels ofte beestenhocken aende selve gelegen sijn. Daer leyt oock omtrent vijff a ses mijlen vande seestrant een Ingenho op dese riviere, doch is nu meest vervallen, ende de rietvelden verwildert; sij was genaemt de Ingenho van Mirery malende met ossen. De heer daer aff woont noch inde selve, is genaemt Francisco Alvares de Silvera, een man die 't aen macht en middelen onbreeckt sijn Ingenho op te bouwen. Dese riviere wert gevoet van verscheyden andere rivierkens; onder anderen loopt daerinne oock Jacouippe, daer aen ofte bij leggende, ende alsoo bij dese riviere sich een soort van vogelen onthout, die den vijandt vande hoenderen sijn ende genaemt Jacou, soo heeft dit water Jacouippe daer den naem van.
Aende riviere Mirery plach oock een Aldea te leggen omtrent dry mijlen vande seestrant, mede genaemt Mirery, doch is nu vervallen ende woonen de Brasilianen nu bij die van Jacouippe ende Pontael. De naem van Mirery compt van een cruyt, dat aldaer veel wast ende op Brasiliaensch genaemt Mery, ende betekent Mirery soo veel als: t'water vant kruyt Mery.

{==342==} {>>pagina-aanduiding<<}

Tusschen dese vervallen Aldea ende de seestranden werdt het landt van dat district geheten Tapabara. Daer woonen eenige Portugesen, die hun generen met hout en plancken te sagen, item beesten te teelen als mede farinha te maken.
Benoorden Mirery, voor dat men compt aende riviere Mongougoappie, leyt een grootte Alagoa ofte stilstant water; begint niet verre vande seestrant, sich strecken̄ meest vant Oosten nae 't Westen inde langhte twee mijlen, ende is genaemt Alagoa Piababy. Dese Alagoa heeft int Noorden een uytwateringh ofte enghte, daerse inde riviere Mongouguappe loopt, sijnde tusschen de couraels van Belchior de Ponto en eenen Voloso. Int Westen compt een affwateringh uyt het landt in dese Alagoa, doch niet boven een mijle daeraff beginnende, genaemt Coroa Posema. Dit is een moerasch, in gedaente al waer 't een stuck van een riviere; langs dese Alagoa sijn verscheyde couraels ofte beestenhocken ende behoort onder de Fregasye van Mongougoappie.
Vanden hoeck Punto de Lucene tot de riviere van Mongougoappie is t'Noort Noortwest vijff mijlen. Dese riviere is naest Paraiba de grootste van dese Capitania; sij loopt met twee monden in see, latende int midden een eylandt, genaemt Ilha das Manguas, omdat veel Manguas daer op staen, van welcke boomen hier te vooren gesproocken hebbe.
Ende alsoo inde riviere veel andere cleyne rivierkens loopen, sullen van beneden aff beginnen die, voor soo veel daer kennisse van hebbe, aen te teeckenen.
De riviere Perigisse komt uyt het Noorden ende valt in Mongougoappi een quartier beneden aende affwateringh ofte mont vande Alagoa Piabay. Aende Noordt oever, van daer een halff mijl opwarts aende selve sijde, noch een cleyn riviertgen uyt het Noorden daer in compt boven het corael van Naphael de Goys, sonder dat dien naem bekent is.

{==343==} {>>pagina-aanduiding<<}

Van dit riviertgen een groot quartier mijls compt een cleyn riviertgen mede uyt den Noortwesten, genaemt Ikolee, en valt in Mongougoappi.
Een halve mijle hooger opwarts komt noch een ander riviertgen dicht beoosten het courael van Diego Borgers in dito Mongougoappi vallen, van welckr iviertgen tot aende kerpelskercke van Mongougoappi is 't een cleyn halve mijl.
Vande kercke tot de riviere Tapesosca, aenden suyt oever, is 't een grootte halve mijl; dit riviertgen compt uyt den Suyden ende Suyt Suytwesten in Mongougoappie vallen.
Van daer omtrent dry quardt mijls westelijck op compt uyt den Noorden en Noortwesten een riviertgen genaemt Leytumidi.
Van Rio Leidtumidi streckt sich Mongougoappi opwarts, West Suytwest anderhalve mijle de riviere Piripirituba uyt den Noorden in Mongougoappie valt; dese riviere maeckt met den regen een snelle affwatering, compt dwars uyt het landt van daen, verre boven de coraels van Joan de Souto; tusschen dese riviere Piripirituba ende Leitumidi is een Alagoa ofte staent water een halff mijl groot, leyt vande riviere Mongougoappie aff een kleyne mijle.
Tegen over den mont van Piripirituba opden Suyd oever van Mongougoappi, een weynich opwarts nae 't Suydtwesten, een quartier uyrs vande riviere, leyt een Alagoa genaemt Anniga, diemen in een uyre qualijck kan omgaen.
Van dese Alagoa recht West aen, omtrent dry quartiers mijls, leyt noch een Alagoa genaemt Jacaremire, de helfte kleynder als voorgaende, staet dicht aenden oever vande riviere, dat het landt tusschen de Alagoa ende rivier niet veel meer breette heeft als oft eenen dijck waer. Een quartier mijls van Jacaremire, Suyd Suydtwest aen, leyt de Alagoa Potituba, dese is wel een halve mijle lanck sich streckende Suyden ende Noorden, hebbende int Suyden een morasch van omtrent een mijle lanck.

{==344==} {>>pagina-aanduiding<<}

Dry mijlen vande mond der riviere Piripirituba, int Noordtwesten, is een grootte Alagoa, wel een mijle lanck ende halve mijle breet, sich streckende Suyden ende Noorden, genaemt Tamoatumeri; aen dese Alagoa leggen de coeraels van Antonio Pinto de Mendoca.
Twee mijlen Suytwest ende West Zuytwest vanden mont Piripirituba, de riviere Mongougoappie op, leyt oock een Alagoa, diemen in een cleyne uyre kan omgaen, genaemt Sarapoi; leyt een quartier uyrs vande grootte rivier; hier sijn de Coeraels van Raphael Carvalho. Vande Alagoa Sarapoi tot aent moerasch, daer de riviere Itaproproroka haren oorspronck neemt. In 't West aen een grootte halve mijle van hier begint gemelde rivier ende loopt eerst Noortwest, daer nae West, dan Suytwest ende ten lesten Suyden ende Suytoost, beslaènde de langte met al haer bochten van vier a vijff mijlen, dat is van daerse begint tot daerse in Mongougoappi loopt. Noortwest dry mijlen ende een halve vande mont der riviere Itaproroka leyt een Alagoa, die men in een uyre kan omgaen, genaemt Popiri; schiet met haer suytkant dicht aende gemelde riviere.
Van Itaporoha, een halve mijle West Suytwest de riviere Mongougoappi op, mede op den noord'oever van ditto riviere, loopt de riviere Coandu daer in, ende streckt sich Mongougoappie vandaer meest West ende Suytwest landtwaert op, sonder datmen noch weet van waer sij haren oorspronck ofte begintsel neemt. Men vint hier luyden in Brasil, die seggen van anderen die daer geweest hebben, verstaen te hebben, datse hooch vant geberchte de Siera Cupaoba komt vallen, maeckende een groot gedruys, dat men omtrent daer malkanders spreken om des ruychens waters wille niet verstaen kan.
Twee mijlen vande t'samenvlietinge Mongougoappi en Coandu, Noortwest ende Westnoortwest de gemelde rivier Coandu op, vliet daerin uyt den West Suytwesten een riviertjen genaemt Nanaou. Recht tegen over dese invlie-
{==345==} {>>pagina-aanduiding<<}
ting op den Noordt oever van Coandu leyt een Brasiliaens Aldea, oock genaemt Coandu. Van gelijcken werdt het gantsche district tusschen de riviere Coandu en Nanaou genaemt; hier leggen de couraels van Duarta Gomes da Silvera. De eene een cleyne halve mijle West, wel soo noordelijck de riviere op van Coandu, anderhalve mijle West Suytwest, wel soo suydelick het riviertken Manaou opwaerts, leyt de Aldea Manaou. Daer sijn althans weynich Brasilianen, ende die daer sijn, sijn meest oudt ofte sijn uyt de Aldeas van beneden daer gevlucht, om datse optreckende met sijn Excie, ofte vande troupen gelopen, ofte eenige andere quade feyten in hare Aldeas gedaen, om de straffe te ontgaen aldaer leven. Dit sijn de uytterste lantpalen, die tot noch toe van Portugiesen ofte eenigerhande overzeeschen volcke bewoont sijn geweest.
Vijff ofte ses mijlen vande Curaels van Duarti Gomes, West ende Suytwest aen leyt het landt ofte geberchte genaemt Cupa Oba, ofte soo sommige seggen Ocupaoba. Dit geberghte is seer hooch ende steyl om op te climmen, ende is den wech, die de curieuse reysers daer toe gebruyckt hebben, schuyns daer langs heen opgemaect om der steilte wille, soodat men oock een gantschen dach daer over toebrenght voor datmen boven compt. Boven sijnde bevindt men daer te wesen een groot ende vlack effen landt, oock soo groot, dat noch niemant aende andre eynde desselffs geweest heeft.
Het is aldaer een gesonde lucht en seer getempert; des nachts ist daer veel kouder dan inde andere benedenste contreijen van Brasil, 'twelck overmits de hoochte seer apparent is. Personen, die daer geweest sijn, getuygen datse daer sommige nachten gehadt hebben, dat het velt wit berijpt was. De curieuse ondersouckers hebben alhier proeff genomen aende vruchtbaerheyt deses landts, ende niet alleen bevonden dit landt bequaem te wesen tot suyckerriet ende andere Brasiliaensche vruchten, maer oock tot

{==346==} {>>pagina-aanduiding<<}
graen, wijn ende meer andere Europasche vruchten voort te brengen; want oock dit landt de mieren soo niet onderworpen is gelijck d'andere deelen van Brasil.
Men vindt daer oock verscheydene soete rivieren, die inde regentijt met groot gedruys daer aff wateren.
Nae dat de eerste ontdeckers vande vruchtbaerheyt deses landts prouff genomen hadden, hebben moeiten aengewent om eenige familien uyt Pharnambuco te trecken, om die in Cupaoba neer te setten, mits haer toeseggende voor een jaer met noodige lijfftocht te willen versorgen, tot datse van haren arbeyt vruchten tot lijffsonderhoudinge souden aengeteelt hebben. Maer alsoo de luyden, die alrede geseten waren, tot cultiveringe van nieuwe landen niet al te bereet waeren om op te staen, is den ijver wat vertraecht. Ondertusschen de Geoctroijeerde Westindische Compie der Vereenichde Nederlanden Fernambuco veroverde ende den oorloch in Brasilien brengende, hebben de ondeckers den lust om hetselue te bevolcken ende varder te ondecken geheel laten varen. Alhier sullen Siera da Cupaoba laten ende keeren wederom naer Mongougoappi beneden aenden seestrant, edoch voor dat het Noortwart wenden, ondersoecken waerom dese riviere Mongougoappi heet.
Over dese naem sijn de inwoonders van̄ contreijen van verscheydene gevoelens ende houdent sommige daer voor, dat de riviere den naem naer het eylandt Das Nanguas, dat aende zeestrant leyt, gegeven is. Andere seggen, overmits dese riviere veel moerassige plaetsen heeft, daer het vol vorsschen is, welcke genaemt worden Mangoa Vaguaba, soo willense seggen als off den naem daer van her soude gekomen sijn. Eenige houden het daer voor, dat d'eerste vande Pituguares langs de seestrant wonende, de riviere opwarts vervolgende om haer eynde te vinden, dickwils seyden: ‘Mamouguappe,’ soo veel geseyt als ‘riviere waer loopt gij heen.’

{==347==} {>>pagina-aanduiding<<}

Van Ilha das Monguas, ofte den mont der riviere Mongougoappi, ist Noortwest twee mijlen tot de Bay Tracaon. Dit is een seer grootte wijde Bay, daermen een soo machtigen armade van schepen in soude mogen bergen alsser tegenwoordich ter see uytgerust soude connen worden. Den Generael Boudewijn Heyns heeft daer inden jare.... 1) met sijn armade langen tijt gelegen ende verscheyden landttochten inde districten van Mongougoappi ende Camaretuba gedaen.
Aen dese Bay heeft een Aldea van Brasilianen gelegen, die den Gn̄ael Boudewijn Heyns ende de sijnen, inden tijt dat hij daer lach, toevielen ende vele goede diensten deden, ende oversulcx nae het vertreck van dito armade, door last des Conincx van Hispanien tot slaven sijn verordineert, om alsoo straffe te dragen van haere rebellie tegens den Coninck, ende is alsoo t'sedert den jare 1628 ditto Aldea vervallen ende verlaten.
De naem Bahia de Tracaon schijnt haer gegeven te sijn vande Portugesen, ende is te seggen de Bahia vant verraet, waer uyt te vermoeden staet, dat alhier eenich verraet, het sij de inwoonderen tegens de Portugesen, ofte de Portugesen tegens d'inwoonderen ofte onder malkanderen, moeten aengesticht hebben, daer van dito Bay haren naem ontfangen heeft: want de Pituguares ofte Brasilianen van dese contreijen seggen, dat dese Bay onder haerluyden altijt genaemt is geweest Tibira Caioutuba ofte Caeiouael de Tibera, dat soo veel te seggen is als: het Casioubosch, ofte de plaetse daer de casiou wast, vande sodomiterije, welcke sonde dat schijnt inde voorgaende tijden in dit kasiou-bosch gepleecht te sijn.
Dese Casiou is een vrucht, inde gedaente als appelen in Europa, is voos ende spongiachtich, maer anders veel saps, dat wat te samen treckende off astringerende is,

{==348==} {>>pagina-aanduiding<<}
welck sap de Brasilianen daer uyt drucken ende eenen dranck daer aff maken, waerin sij haer gansch droncken drincken, ende als dan vervallen tot grove ende barbarische sonden. Dese vrucht rijpt maer eens des jaers, te weten in December ende Januario, te welcken tijden de Brasilianen om der Casiou wille niet veel lust hebben om te arbeyden.
Een weynich benoorden de geseyde bay Traycaon loopt de riviere Camaretuba in see; sij strect haer landewaert op, gelijck Mongougoappi, meest Noortoost ende Suijdt West; langs dese rivieren leggen verscheyden coeraels ende hocken, daer veel teelders woonen. Edoch is soo hooch niet bewoont als Mongougoappi.
Dry a 4 mijlen vande seestrant, de riviere op, leyt de Ingenho genaemt Camaretuba, nae dito riviere, daer van dat alsnoch heer is den opbouwer vande selve, genaemt Antonio Barbalho inden jare.... 1); doen den Gn̄ael Bouwen-Heyns inde Bahia Tracaon lach, is dese man geheel verdorven, soo dat de Ingenho vervalt, ende kan door sijn onvermogentheyt niet aent malen gebracht worden.
Een mijle boven dese Ingenho compt uyt den Suyden een riviertgen in dese riviere vallen, genaempt Tapititina, boven 't welcke twee mijlen van dito Ingenho een Aldea in ouden tijden gestaen heeft, genaempt Maripitanga, maer is nu gansch vervallen ende de Brasilianen in andere Aldeas verstroyt. Daer sijn noch verscheydene rivierkens meer, die in dese rivier vallen, maer met de namen ons niet bekent, oversulcx niet aengetekent.
Vande Ingenho, 5, 6 a 7 mijlen de riviere opwaerts, is schoon weylandt voor beesten, ende heeft het vee aldaer goeden aert om vet te worden. Het is aldaer seer vol vledermuysen, die soo groot sijn als de crayen in Nederlandt, ende commen met hoopen bij nacht op de beesten vallen;

{==349==} {>>pagina-aanduiding<<}
konnen met haer allen een koe doot bijten en op eeten. Cameratuba betekent een plaetse daer seker cruyt int wilt wast, geheten op Brasiliaens Camera; draecht gele bloemkens, en Tuba is te seggen den vader ofte moeder van sulck kruydt; dit is een manier van spreecken gelijck wanneer men de aerde een moeder ofte een aenteelster van alle vruchten noemt, also oock hetense dese contreyen neffens de rivier een moeder van dese kruyden.
Vande Ingenho Noordt-westaen, een mijle over de campy ofte hooge landen, is de riviere Epitanga, komende tusschen de bergen doorlopen; aen dese riviere leggen twee, drie beestenhocken, doch nu niet bewoont, maer loopt noch eenich vee daer van int wilt.
Omtrent anderhalve mijle beneden de Ingenho vermengt sich dese riviere met Cameratuba; het water vande selve schijnt rootachtich aen te sien, daervan den naem compt Ipitanga, 't welck op Brasilians betekent root water.
Een mijle Noordtwest van den pas over Ipitanoa, de hooge velden over, is de riviere Erioene, welck woordt op Brasiliaensch betekent swarte honingh; off dit is om dat dit water mede uyt den bruynrode siet, dan off eygentl. van swarten honingh (die hieromtrent int wilt gevonden wordt) affkomstig is, is ons als noch onbekent.
Opden Noordtoever van dese riviere, bijden pas ofte doortocht, staet een steene grensepael, daerin gehouden is op le suytsijde Paraiba ende opde noortsijde Rio Grande, betekenende dat dese riviere de beyde Capitania Paraiba ende Rio Grande van malkanderen scheydt.
Dese riviere vermengt sich met een ander cleyn rivierken aen de seekant, genaemt Wasjou, lopende twee mijlen van Camera Tuba besuyden bay Formosa in see.
Dese Capitania van Paraiba streckt sich van Rio Papoko, inde welcke Taperoubou haer verliest, vanden Suyden de seestrant langs noordtwarts tot Rio Wasjou, inde welcke Erioene haer verliest, vijftien of sestien mijlen, dit is te

{==350==} {>>pagina-aanduiding<<}
rekenen recht door see; souden anders door bochten ende puncten de strant langes ongelijck meer wesen.

Vande vruchtbaerheyt der Capitania Paraiba.

De oude wereltwijse, willende beschrijven een gematichde ende tot des menschen gesontheyts dienende locht, hebben tot allen tijden geseght op de vier algemeyne hooftstoffen, die wij elementen heten, ende sijn Vier, Locht, Water ende Aerde, uyt de welcke alle wesentlicke dingen bestaen, bevindende deselve gematicht ende van goede aert, soo moet uyt desselffs wesentlicke vereeningh een gematight en goet aerdich wesen voort comen. Dit wesen, het sij dat wij nemen voor de vier hooftstoffen selve, wier een sonder d'ander niet is, soo sullen wij bevinden, soo goet als het eene is om door sijn deucht het andere oock goet te maecken, dat het verdorvene in tegendeel immers soo quaet is om 't andere te verderven. Soo seggen wij dan, dat een gematichde hitte, daer water ende aerde goet is, de locht gematicht ende gesont behout om daer inne te leven; wederom een vergiftichde locht onstelt niet alleen de levendige schepselen, maer vergifticht oock de vruchten, met alles wat water ende aerde tot des menschen leven dienstich voortbrenght.
Alle welcke dingen alhier in de provincie Paraiba wel aengemerckt hebbende, bevynden een subtyle ende, volgens de nature van dat climaet, een gansch gematichde ende gesonde locht; die hitte die inde selve locht woont, en is niet al te hittich ofte overvloedich, ende mach volgens de bevindinge naulijcx voor de Zona Torrida om der gematichts wille genaemt worden.
Alsoo en is het landt aldaer oock soo seer niet verbrant als de landen van Africa onder 't selve climaet. Maer integendeel is overal groen en̄ loff dragende, als waer 't in Europa; die alderverdorste plaetsen dragen noch

{==351==} {>>pagina-aanduiding<<}
gras en kreupelbosch, behalven dat anders het landt overal seer boschachtich ende met alderhande riet, kruyt ende geboomte dicht bewassen is, jae soodanich, dat daer niet is door te comen.
Het heeft seer schoon water ende bijsonder soete ende klaere fonteynen om te drincken, behalven de schoone ende grootte visrijcke rivieren, niet alleen soo bequaem om te drincken, als visch, oesters ende andere lijftocht te geven, als om met cleyn vaertuych op ende neder te varen, om met geringe moeyte vanden eenen te halen ende tot den anderen te brengen 't gene men tot 's lijffs nootdruft, als tot stadts opbouwinge, nutbaer ende gedienstich acht.
De Capitania van Paraiba, gelijck hier voor int besonder breet verhaelt is, heeft langs de riviere 19 Ingenhos ofte Suyckermolens, te weten negen aende suytsijde ende thien aende noortsijde, met seer schoone rietvelden, immers soo schoon alsser in eenige contrijen van Brasil gevonden worden. Het hout, 't welck een vande nodichste materialen is tot de Ingenhos, hebbense meest alle soo nae ende wel gelegen bijder handt, als eenige suyckermolens in gansch Brasil.
Ende overmits de weelderige ende groeysame bosschagien in deese Capitania, soo woonen alhier veel rossiers 1) en aenteelders van farinha, rijs, milie ende andere aertvruchten: want het is alhier te lande een spreeckwoort, dat daer het hout ende bosch wel groeyt, daer wil oock de mandioque (dat is de wortel daer de farinha van geraspt wordt) wel wasschen. Deese geseyde farinha is het broot van Brasil, waerbij dat meest alle menschen daer te lande leven.
Sij wordt geplant inde aerde van affgekapte en verbrande bosschen, te weten de stocxkens vande zedes (sic) rijpe farinha, gesneeden omtrent de grootte van een halff elle,

{==352==} {>>pagina-aanduiding<<}
ende die alleen slechtel. inde aerde gesteecken en de aerde daer rondom opgehoopt als een mollen hoop, dat het stocxken een vinger langh daer boven uyt kijckt. Dese planting geschiet inde maent Januario ende Augusto; dit krijght terstont een wortel, diemen mandioque noemt, ende schiet hooch op, omtrent de hoochte ende oock hooger als een man. Naer een jaer ofte anderhalff is dese wortel bequaem om farinha te maecken, ende uytgetrocken, wordt schoon geschrapt ende dan tegen een radt gehouden, dat met blick ofte coopere raspen bekleet is, twelck een ander omdraijen̄, de voornoemde wortel kleyn raspt. Dit aldus gedaen sijnde, hebbense een parsse, als een wijnparsse, daer men dit geraspte dan in doet en parst het sap daer uyt, 'twelck vergiftich is; daer nae doetmen het geraspte in een breede pan, boven een fornays vaststaende, ende droocht het dat het is als sageles 1); dit is dan farinha ende wort gebruyckt ende genutticht tot alderhande spijse in steede van broodt.
Den rijst, die alhier wast ofte geteelt wordt, is seer weynich, maer niettemin goet, want den arbeyt is alhier soo costelijck, datmen op sulcke geringe dingen niet veel acht slaet, ende heeft derhalven yder sijn oogh opde suyckeren, die wel 't meeste voordeel geven.
De milie, int vaderlant genaemt Turcksche tarwe, wort hier veel aengeteelt ende is dienstich om de slaven ende swarten te spijsen; het wordt oock meest gebruyckt inde stede van haver voorde paerden. De milie rijpt twee mael 's jaers, eens inde maent van May ende de tweede in September ende October.
Hier worden mede aengeteelt tweederhande soorten van boonen, gansch bequaem om te eeten, de grootste sijn wat grootter ende breeder als de groote boonen in Nederlandt, maer sijn platter ende dunder en bovendien gansch

{==353==} {>>pagina-aanduiding<<}
wit, veel lieffelicker om te eeten en dunder van bast dan die in ons landt; de cleyne verscheelen niet veel vande Turckse boonen, alleen datse noch wat cleynder sijn ende oock niet soo goet; andersints hebben bij naest het selffde loff ende wassen mede langs de aerde. De boomvruchten sijn oraingien appels, limes, limoenen, citroenen, cocosnooten, bananias, kackovas &c., daer van genochsaem inde beschrijvinge vandien 1) ende Africa geseyt is.
Men heeft alhier noch eenen boomvrucht, genaemt Mongabas; is de abricoos gansch gelijck; moet nae dat sij affgepluckt is, een dach twee a dry leggen, dan is sij op haer best. Daer binnen sijn eenige steenen, gelijck als die vande mispelen, maer meerder in getal. Dit is een vande lieffelijckste vruchten in Brasil, doch wast in dese Capitania soo abondant niet als in Parnambuco.
Hier wast noch een vrucht, genaemt Masseranduba; heeft de grootte van een karsse, de boomen als pruymboomen, sijnde een weynich rootachtich ende ront; is een gansch soete vrucht, ende bequaem om de loop te stoppen, gelijck oock sijn de granaetpruymkens, als mede de granaetpeeren, anders choabes genaemt, sijnde van binnen root ende korrelich, ende gansch bequaem om te vervarschen.
Daer is noch een boomvrucht, genaemt Marquisa; is tweederley, d'eene is vande grootte als een gansenei, ende de cleyne is vande grootte als een hennenei; 't gene daer in is, alsmense opsnijt, is korrelijck, als den granaet, maer van coleur bruyn blauw; is een schoone vrucht om te eeten. De schillen worden geconfijt, ende sijn seer lieffelijcke confituren. Vande casiou hebbe hier vooren gesproocken. Dit is een vande profijtelickste vruchten van haren tijt in gansch Brasil. Behalven dat dien appel gansch bequaem is om den dorst te lessen, soo heeft hij nochtans voor op 't ende een castanie, die tusschen beyde

{==354==} {>>pagina-aanduiding<<}
de bovenste basten een olie heeft, dat soo scherp ende penetrerende is, dat wie 't aen de lip krijcht, terstont een gat daer in maeckt ende bijt; edoch is bequaem om inde lamp te branden. De castanie is gebraden seer excellent ende goet om te eeten in steede van broot; is veel lieffelicker dan d'amandelen.
De Brasilianen hebben hier te lande noch een boomvrucht genaemt Jende paap ofte Jenipoba; deese, groen ende onrijp sijnde, is gansch bequaem om daer swart mede te schilderen, want het sap daer uyt is soo klaer als water, maer waer sij 't opbrengen besterft heel swart. Wanneer dese vrucht rijp is ende van selffs afvalt, siet daer uyt als verrotte ofte gesooden peeren, alleen datse wel soo groot is; het sap als dan daer uyt gedruck verscheelt in smaeck niet veel vande most van Fransche wijn.
Men heeft hier te lande oock vijgen gelijck de vijgen van Portugael, maer seer weynich, behalven dat hier oock wilde vijgen wassen opde tippen vande grootte dystelboomen. De onder d'aert vruchten sijn de patatters, in fatsoen en grootte als de raepen van ons landt, maer veel drooger ende aengenamer van smaeck; hebben weynich off anders geen onderscheyt met d'aertaeckers dande grootte, ende worden hier bij vele geoordeelt aertaeckers van Brasil.
Meloenen, pompoenen, comcommers en̄ diergelijcke vruchten wasschen hier seer schoon, ende in grootte abondantie het gantsche jaer door; neffens dewelcke wast noch een vrucht, int fatsoen als de groene pompoenen, niet soo lang, maer rondtachtiger, van binnen in carnadijn root met swarte korlen doorgaens, ende worden genaemt balansins, ende bij onse natie watermiloenen, sijn seer waterachtich en kout van nature, maer soet ende aengenaem voor den dorst te eeten.
Ananassen ontbreecken hier oock niet, wasschen hier alsoo schoon en groot als in eenige plaetsen van Indien.
Men heeft hier te lande oock schone druyven, soo wel

{==355==} {>>pagina-aanduiding<<}
muscadel als andere blancke druyven; maer alsoo dese dingen weynich profijt ende veel moeyten om te bewaren bijbrengen, soo wordt daer weynich vlijt in gedaen om die in meenichte aen te teelen.
Behalven alle dese vruchtbaerheden der aerden ende des velts, is dese Capitania oock ter nootdruft, soo tot lijffstocht der inwoonders als om de landen te cultiveren, versien ende verrijckt met alderhande viervoetich gedierte: want Mongougoappe, Cameretuba, Mirerey, Mombaba ende Garamama teelen ossen, carjen, schapen, geyten, verckens ende diergelijcke bestiael, meer als dese Capitania voor haer selffs noodich heeft, behalven noch dat men aldaer vindt de beste rijtpaerden van Brasil.
Daer is noch meenichte van wilt, als hinden, reen, wilde swijnen en waterverckens, conijnen ende diverce soorte van wiltbraet meer, te lanck om hier te verhalen.
De gehele seestrant langs wert bewoont van visschers, die alleen haer werck maecken van visschen, en slaven daer op houden, visschende van Augusto tot Februario ende Maert naer een soort van visch, genaemt Teynkes, bijde onsen Harder, die een weynich met sout besprenght ende inde son gedroocht, het gantsche landt door gevoert wordt, sonder dewelcke de Ingenhos niet souden bestaen connen.
Ende gelijck dit landtschap met de aromatyque Indien onder een climact leyt, is het niet minder vruchtbaer van geneeskruyden ende wortelen als droogerije, daer van int corte mede sullen overlopen, voor soo veel als tot noch toe daer van tot onser kennisse gekomen is. De Brasilische peper, die onder allen een vande vehementighste ende hittighste specien is, wast hier het gantsche landt door ende is meenigerhanden. De grootste, sijnde meer als een vinger lanck ende bloet root, is wel de slapste; daer nae volcht een soort, de langte van een lith des vingers; dese wert gebruyct de sommige groen, de sommige root ende is conform de grootste, heet inden eersten graet.

{==356==} {>>pagina-aanduiding<<}
Nae dese is een soort, kleyn als kleyne witte erwitten, mede root, daer beneffens eenige wat lanckwerpich vande selffde grootte; dese is heet inden tweeden graet; maer die daer nae volgende soorten sijn tweederhande, d'eenen smal en̄ spits ende d'ander gelijck d'ordinari kriecken in Nederlandt ende sijn heet inden darden graet; de spitsen worden genaemt achy, sijn tweemael soo groot als een garstekoorn, worden in Brasil veel gesonder geacht, inde spijse gebruyckt, dan eenigerhande peper uyt Indien.
Piper longum ofte lange peper wast hier inde bosschen ende langs de wegen in grootte meenichte, gelijck als wilt kruydt; van gelijcken oock den gengber, ende is soo gemeen, dat niemant moeiten daerom wil doen die te vergaderen.
Canna fistula hebbe in geen landtschappen van Brasil gesien, dan alleen in Paraiba, alhoewel geloove datse in Fernambuco ende andere plaetser gebrocht worden; achte dat daer van genoech sal geschreven sijn.
Radix china, ofte die selve wortel, alhoewel niet uyt China, wast hier in Brasil abondant, immer soo krachtich ende bequaem tot genesinge vande pocken ende suyveringe vant bloet ende andere sieckten, als die van China; hebben derhalven dese, om van die van China te onderscheyden, Radix brasilica genaemt.
Mecheocana wast hier soo overvloedich, datmen geen moeyten daerom wil doen die te droogen, maer men bevindt dat eenige persoonen die wortel groen geraspt, een succus daer uyt geparst, inde son gekogeleert ende bijeen vergadert hebben, in forma als een schapen hooffken, waer van de grootte als een boon, met een weynich wijn ingenomen, de lieffelijckste ende sachste purgatie maect, die van medicinen van minder verswacking des lichaems souden connen bedacht worden.
Colloquintappels vintmen hier op verscheydene plaetsen bij grootte meenichten.
Anil, dat is het kruyt daermen d'indigo van maect,

{==357==} {>>pagina-aanduiding<<}
wast hier met sulcken meenichte int wilt als off gesayt ware; het wast hoogh als de hoochte van een man, heeft het loff ende bladeren gelijck in Nederlandt de wicken ofte wilde erwitten. Men vint hier te lande noch Portugesen die gedencken, dat het in ouden tijden is onderstaen te maecken, maer is laest vanden Coninck verboden, om de West Indies niet van hare negotie te versteecken.
Hier vallen noch diverse andere soorte van verwen behalven het Brasilienhoudt, als sekere basten van boomen, verwende schoon purpur; seker soort van hout om vast ende helder swart te verwen, sonder te blauwen. Item een vrucht, in dopjens beslooten, genaemt urucu, om schoon oraingien te verwen; maer alsoo dese dingen in Nederlandt noch niet bekent sijn, laten deselve voor de ondersoeckers.
De gommen sijn hier oock meenigerhande ende dat overmits dit landt seer bosch- ende boomrijck is. Gemeene ordinarie klandergom loopt hier uyt de casioubomen, soo dick ende dicker als de boomen selver sijn; compt oock uyt andere boomen, maer meest uyt de casiou.
Gommelack hebbe oock in Paraiba, en̄ nergens anders in Brasil gevonden; hetwelcke bij geval geschiede, siende 't selve aen cleyne boomkens soo root als corael hangen ende soo tay als weeck was, 't welck in een pampier affnemende ende andere getoont wat het weesen mochte, seyden 't selve gommelack te wesen. Daer nae hebbe een oudt Portugies gevonden, die het tot segellack bereyden conde ende plaetsen aenwees, daer veel dier aert boomkens stonden daer 't uyt loopt, ende wort meest gevonden inde maent Augustus en September. Men vindt daer vele, die om haer brieven te segelen, niet dan de blootte gomme (gelijck die vande boomen genomen wort) gebruycken; maer door de kaers ofte vier gepasseert ende op het pampier gedruypt, gelijckt heel bruyn en̄ meer swart als root.

{==358==} {>>pagina-aanduiding<<}

Daer is noch een boom inde bosschen van Brasil, wiens bast ofte schorsse van buyten op sommige tijden heel wit is, klevende en schor aen̄ vingeren, gelijck gepulviseerde hars; heeft eenen lieffelicken reuck. De Portugeesen inwoonderen noch de naturelen des landts weten die nergens toe te gebruycken, dan alleen weten uyt het hout vandien boom een sekere olye te trecken, 't welck sij seggen voor koude, gicht ofte verstijvinge vande kou inde armen ofte beenen seer goet te wesen. Dese olye heeft bij nae een reuck als dito gomme.
Hier sijn noch verscheyde balsemachtige kruyden, die bij den Indiaen tot verscheyden seeren ende accidenten gebruyct worden, maer tot noch toe bij d'onse niet bekent: derhalven sullen deselve voor de curieuse ondersoeckers laten.
Den grondt ende aerde van Paraiba wort gehouden op verscheyden plaetsen ende besonder boven op Sartāo ofte wildernisse van Brasil, seer salpeterachtich, daer van de wateren ende beexkens ter plaetsen selven getuygenis geven, als mede de mineraelkenders, 't selve ondersocht hebbende, getuygen dat deselve aerde rijckelijck salpeter kan uytgeven.
Van andere kostelijcke mineralen van gout off silver wordt verscheydentlijck gepresumeert, maer tot noch yets sekerliex daer van bevonden.

Een corte beschrijvinge vant leven der Tapuyas.

Alsoo wij hier te vooren aengeroert hebben inde beschrijvinge van Paraiba van eenige oorlogen, die de Brasilianen ende naturellen des selven landts gevoert hebben tegens hare nagebuyren, de Tapuyas, soo hebbe niet ongeraden gevonden oock een weynich van het loven en̄ manieren vande selve te beschrijven.
De Tapuyas dan is een volck, wonende westwart landwaert in, omtrent ende over het geberchte, daer de Capi-
{==359==} {>>pagina-aanduiding<<}
tanias, bijde blancken, soo Portugesen als Nederlanders, nu beseten, op 't uytterste bewoont werden, ende sijn verdeelt in verscheyden natien, te weten: daer sijnder die dwers van Parnambuco woonen ende genaemt Carriry, hebben tot een Coninck Kerioukeiou. Daer is noch een ander natie wat vorder gelegen, genaemt Carirywasy, haren Coninck is Karupoto. Daer is noch een derde, die sij noemen Careryjouw. Besonder kennen wij de natie off Tapuias, genaemt Tarairyou, diens Coninck is Jan Duwy over een gedeelte, en Caracara oock over een gedeelte Desen houden haer landt int Westen van Rio Grande en Cunhau. Sij hebben geen sekere steden off dorpen daerse woonen, maer trecken het landt door, wonen nu op den eenen dan op andere plaetsen, komen inde kasiou tijt, 't welek is in November, December ende Januario, wel affsacken nae de seekant, want hoogh int landt heeftmen weynich off geen kasiou. Dus reguleren sij haer nae den tijt van 't jaer, om haren cost te soecken.
Dit geseyde volck is kloeck van lichaem, groot van stature, groff ende sterck van gebeenten, dick ende groot van hooft; sijn van coleur uyt de natuer bruynachtich, swart van haer opt hooft, inde neck gemeenlijck neerhangende, maer voor tot over de ooren gelijck affgecort, als offse een bonet opt hooft hadden; doch laten sommige het hooft overal affscheeren, nae de wijse van onse natie. Sij hebben het haer alle seer groff en wreet.
Sij gaen geheel moeder naect, uytgesondert op sommige tijden als sij feest houden ofte ten oorlogh gaen; als dan behangen sij gemeenlijck hun lichaem met vederen van arraras, dat sijn Westindische raven, item van marganaus, papegayen ende parquitten, die bij haer seer schoon sijn. Hare mannelickheyt halen sij 't vel over, ende binden het met een bandeken toe, soo dat het geheel int lijff sit. Dit snoerken is het vijgenbladt, waer mede hare beschaemte bedect is, 't welck los gaende ende bre-
{==360==} {>>pagina-aanduiding<<}
kende, bij haerlieden soo grootte schande is, als off imant van onse natie sijne schaemte onthlootten.
Sij dragen gansch geen baerden noch haer op eenige gedeelte des lichaems, maer soo haest haer eenich haer begint uyt te wassen, plucken sij 't selve terstont uyt, ende benement alsoo den voorderen wasdom.
Het sijn onwetende ende ongeleerde menschen, geen kennisse hebbende vanden waren Godt ofte sijne geboden, maer integendeel dienen den Duyvel ofte eenigerhande boose geesten, gelijck wij uyt hare ommegangen dickwils gespeurt hebben. Tot dien eynde hebben sij onder haer Fetisseros ofte Duyveljagers, die bij haer in grootte achting sijn. Dese (wanneer sij op tochten gaen tegen hare vijanden, om te weten hoe 't haer vergaen sal; wanneer sij verre van hare vrienden sijn, om te weten hoe die varen; item wie doot geslagen sal worden ende wie niet) weten op verscheyde wijsen de geest bij haer te doen komen in soodanige gestalte als sij begeren, doch meest in haer eygen gedaente, als waert mede een Tapuyer; laten hem oock wel in haer lijff varen inde gedaente van een vliege ofte ander cleyn gedierte, om door haer te spreken toecomende dingen, die sij begeeren te weten, hun seker betrouwende op de woorden, die hij tegen haer seyt.
Doen de soldaten onder den Oversten Artiszoski, tot dienst der West Indische Compagnie trocken, nae de verovering van Barra Canhou in Rio Grande, waren geassisteert mette Tapuyers vanden Coninck Jan Duwy, hebben gesien ende getuygen verscheyde Nederlandtsche Bevelhebberen, dat sij den duyvel bij haer deden komen in gedaente als een Tapuyer; hadde maer een been ende sprack een fijne stemme gelijck een vrouwe, konde anders uyt haer niet gekent worden; doen hij nu voor haren oogen verdween, begonden alle de vrouwen te huylen en te schreeuwen, waer mede sij hem schenen te vereeren, want als sij eenige teeckenen van vreuchde off blijschap

{==361==} {>>pagina-aanduiding<<}
willen betonen, bestaet in het gehuyl en gekrijs der vrouwen.
Dese natie is haer Overicheyt seer onderdanich ende hare bevelen gansch gehoorsaem, bijsonder als sij met haren Coninck te velde gaen ofte ten strijde tegens hare vijanden, daer hij dan vooraen moet gaen, ende heeft groot gesach, maer sonst bij huys ofte verre vanden vijandt wordt soo veel niet geacht.
Ende alsoo dit volck, gelijck geseyt is, gansch naeckt, soo en kanmen den Coninck noch sijn grootste heeren niet kennen door uytmuntende kleederen, dan alleenich aent haer ende nagelen aen haer vingeren. Den Coninck is 't haer opt hooft geschooren gelijck een kroon, draecht aen beyde de duymen lange ende ongekorte nagelen, 'twelck neffens hem niemant en vermach te dragen; daer en tegen sijn vrunden ende bevelhebberen dragen lange nagelen aen alle de vingeren, uytgesondert aende duymen, die sij kort offsnijden, om den Coninck in sijn eere niet te verkorten; voorts wordt onder haer meest geeert die de langhste nagelen aende vingeren heeft.
Dit volck is seer bequaem om den voortvluchtenden vijandt te vervolgen, want sij door de banck seer sterck sijn int loopen: souden een paert verdueren, ende sijn in occasie van overwinninge seer geneycht om doodt te slaen sonder onderscheyt. Sij dragen geweer van Brasilienhout gemaect, aen wedersijden plat ende scharp, int midden wat dickachtich ende verheven, vooraen een grootte handt breet ende swaer doordringende, met dewelcke sij ymant raeckende sal 't opstaen wel vergeten.
Sij dragen mede pijl ende booge, doch meest asegaeijen, daer sij veel quaets mede connen doen onder hare vijanden, connen die seer net uytwerpen, daer toe sij lichte houten hebben, halff soo lang als haren asegaey, sijnde met een gootgen uytgcholt, daer sij deselve in leggen ende soo snel van haer schieten, dat het een naect men-
{==362==} {>>pagina-aanduiding<<}
sche, geen been raeckende, door 't lijff sal vliegen. Sij gebruycken oock cleyne handtbijlen, daer sij lange steelen in maecken, tot haer geweer tegens hare vijanden. Vant geweer onser soldaten maecken sij gansch geen werck, seggen̄ 'tselve duyvels consten te sijn; sij marcheren oock in geen ordre, maer loopen int hondert door malkanderen, edoch soo weten sij embuscaden te leggen, daer uyt sij veel quaets doen aen hare vijanden, 'twelck onse soldaten getuygen tot verscheyden malen bij haer gesien te hebben.
Voor leyden sij een gansch beestachtich en̄ sorgeloos leven, sayen noch en planten niet, noch en trachten naer geen voorraet om van te leven. Komen sij ergens inde benedenste quartieren buyten haer landt, daer vee ofte bestiael is, dat alhoewel wilt ende sich niet en laet vangen inde bosschen, weten sij te belopen ende met haer asegaeijen te schieten, dat sij 't onder de voet krijgen ende haer voor den tegenwoordigen tijt een spijse daer van bereyden. Eeten alles op, sonder yet te bewaren voor den dach van morgen; wanneer sij sijn ter plaetse daer overvloet is, soo kan een man van haer soo veel eeten als vijff off ses vande onse; daer beneffens oock, wanneer sij sijn daer niet veel te becomen is, soo connen sij oock wel vier a vijff dagen vasten, gordende haren buyck telekens in met sekere basten van boomen, dat haer den honger wat doet vergeten, tot dat sij weder comen daer eeten is, ende dan den bandt des hongers affdoen.
De gulsicheyt int eeten van dit volck doet dat sij, treckende door 't landt, niet langer als twee a drye daghen op een plaetse connen blijven, ende dat overmits sij het dan aldaer op gegeten hebben, andere moeten gaen soecken. Oversulex maecken sij oock geen huysen dan van een weynich rijs, en beschutsel voor den regen off voor de heete sonne, maeckende bij nacht grootte vieren, daer sij hare hangmacken langs spannen om haer te verwermen. Wanneer sij vertrecken, soo steeken sij dese legerplaetsen

{==363==} {>>pagina-aanduiding<<}
in brand, waer aen men sien kan waer sij geweest hebben, 'twelcke dient tot een baecke, wanneer men haerder begeert ofte bij haer wesen wil, daermen dan opde vieren aengaet.
De vrouwen sijn door den banck cleyn ende corter van stature dan de mannen; sijn mede bruynachtich van coleur, dragen lanck ende swart haer, redelijck schoon van tronie, gaen oock gansch naeckt, uytgesondert voor hare schamelheyt ende achter behangen met groene bladeren. Sij sijn hare mannen gansch gedienstich ende onderdanich in alles wat sij begeren dat redelijck is. Sij en connen geen overspel verdragen, maer houden veel van trouw. De mannen, die begeeren een wijff te trouwen, moeten al eer die daer toe comen, betonen dat sij een recht mannelick hart hebben, het sij aen hare vijanden door kloeckmoedicht van wapenen, ofte bij huys door 't dragen van eenige swaere boomen, daertoe verordineert, stuckweechs tot proeff van hare sterckheyt. Welcke manhaftige qualiteyten voor yder gebleecken, soo wort haer een wijff gegeven, ende dat met volgende ceremonien. Men steeckt haer in yder wang een gat, daer sij stockgens off witte beentgens in dragen, in fatsoen al waren 't stucken van affgebroocken tobacxpijpen, sommige drye, vier a 5 duymen lanck, 't welck een recht teycken is, dat sij op hare wijse getrouwt sijn. Die dese teeckens niet en dragen ende nochtans tot hare mannelicke jaren gecomen sijn, worden in cleyn respect ende achtinge gehouden. Dese gaetgens inde wangen worden oock wel gegeven aen die, die twee coppen van hare vijanden gebracht, tot teken van die gedoot te hebben.
Wanneer eenich houwelijck gecelebreert wordt, dat geschiet in presentie van haren Coninck, met groot gehuyl ende gekrijsch van vrouwen en kinderen, 't welck op haer maniere (als geseyt) een teecken is van grootter eeren en blijschap. Dese feeste vier a vijf dagen geduyrt heb-
{==364==} {>>pagina-aanduiding<<}
bende met huylen ende schreeuwen, soo wort hem de bruyt toegebracht tegens den avont in eenen toebereyden dans, daer sij op haer maniere seer luyt onder singen, hebbende haer lijff ende aensichten opt aldercostelijckste beschildert met verwen, caramentijn, ururu en penipaba. Daer en boven behangen met alderhande soorten van schoone vederen, datse beter een vogel ofte eenigerhande monster, dan een mensch gelijck sijn. Ontbreeckter aen dit cieraet dan noch yets, dat wordt met corael ende bellen geholpen, datmen haer danssen soo vert hoort klincken als eenige bellart ofte gildes opt uytgaen vande vasten.
Nae dese feesten van het eerste trouwen vermogen sij soo veel vrouwen te nemen als sij begeren; maer en trouwen niet meer op soodanige ceremonien als dese: want indien sij dan noch een andere dochter tot haer vrouwen begeerden, en kan de vader de dochter volgens hare maniere hun die niet weygeren. Edoch hoe grootter personagie, hoe meerder vrouwen dat hij heeft: want den Coninck heefter wel vijff en twintich.
Als een vrouwe van haerluyden compt te baren, soo nemen sij gemeenlijck een andere, ende houden de voorgaende bijnae als hare slavinnen, die haer dan moet gehoorsaemen, om waer sij gaen of vertrecken, hun de bagagie ende hammacken nae te dragen, item waer sij comen te legeren, rijs te halen, een hutte te maken, sonder dat sij de vrouwen ergens in behulpsaem willen sijn, maer hebben liever, om niet te verstijven, somwijlen een grootte boom van twee a drye hondert ℔ een stuck weeghs te dragen, latende de vrouwen ondertusschen haer arbeyt doen, daer sij seggen datse toe geboren sijn.
Ende alsoo sij noch Godt noch Godes dienst kennen, soo en weten sij oock noch van doop, noch van besnijdenis: niettemin hebben eene eeremonie met hare kinderen: wanneerse 7 off 8 jaren oudt sijn, dan maken sij die, soose seggen, tot menschen, ende geschiet aldus. De vrien-
{==365==} {>>pagina-aanduiding<<}
den komen met haer ordinaris getier bij malkanderen, dan soo neemt d'oudtste onder haer het kint op ende hout het, dat sij in yder oor, int onderste lelleken, een gat steecken, als mede een boven de kin inde benedenste lip, daer sij dan een groen, wit, swart ofte coleurt steentgen in setten, ende steecken door de gaten inde ooren houtgens ofte beentgens, daer toe gemaect. Dit sijn de tekenen sijner menscheyt; hier over houden de geseyde vrouwen feeste met haer ordinari geschreuw ende gehuyl als vooren verhaelt, Soo yemant van haer luyden compt te sterven, het sij man ofte vrouwe, die eeten sij, doot sijnde, op, seggende dat die niet beter bewaert noch begraven connen werden als in haer lichaem, ende geschiet aldus. Sij nemen het doode lichaem, wassen ende schrobben het schoon, maecken een groot vier opde aerde, leggende 't lichaem daer op ende bradent wel; wel geroost ende gaer sijnde, eetent op met groot gehuyl ende geraes; somwijlen en mogen sij 't niet te gelijck op, dan bewaren sij 't overschot tot gelegener tijt, bijsonder het gebeente, dat sij branden ende stampent dan tot pulver, doent onder hare farinha en eetent daer mede op. De naeste vrunden vanden overleden, het sij man ofte vrouwe, laten hun 't haer affscheeren, 'twelck een teken is, dat hij over sijne doode vrienden treuren; het huylen ende crijten der vrienden en duert niet langer als tot dat het doode lichaem schoon opgegeten is. Sco een Coninck ofte Comatyn, dat is des Coninex soon, die naest den Coninck gebiet, ofte eenig ander groot heer sterft, soo werden sij van hare vrouwen alleen opgegeten, want daer geen slechte personen, om mede van te eeten, bij te pas comen. Opde plaetse waer sulck een sterft wordt een
gedachtenis gestelt, daer sij alle jaeren eens bij comen, om den duyvel een offerande te doen, op dat sij sijne knechten mogen werden, want sij hem voor haer Godt houden; dit en mach de slechte luyden niet gebeuren.

{==366==} {>>pagina-aanduiding<<}

Wanneer 't gebeurt dat een vrouw barende een doodt kint ter werlt brenght, soo eeten sij 'tselve weder op, seggende het niet beter kan bewaert worden als in haer eygen lichaem, van waer het gecomen is.
De jonge kinderen beginnen daer om de negen off thien weken te gaen, 'twelck het meeste is om te verwonderen, ende lopen dan int water om te leeren swemmen, want men vint niemant onder haer, hij sij man off vrouwe, ofte connen meesterlijck swemmen.
Sij worden oock int gemeen heel oudt, de sommige hondert vijftich, 160 tot 200 jaren, soo datse niet meer gaen en connen, maer moeten in hammacken gedragen worden; sijn niettemin in grootte achtinge: want hoe ouder dat sij sijn, hoe meerder eere dat haer wert gedaen, te weten onder de manspersonen, maer niet onder de vrouwen, als voor verhaelt, maer een kint off twee gehadt hebbende, wordt gehouden als een slavinne.
De Tapuyers comen dickwils uyt haer landt naer de benedenste frontieren en grensen van Brasil, voornamentl. wanneer 't drooge soomers sijn, datse in haer landt niet wel te eeten hebben, want sij selven houden de benedenste quartieren van Brasil voor beter, gesonder ende vruchtbaerder dan haer eygen landt, 'twelck sij seggen klipachtich en van weynich lijfftocht versien te sijn; is daer en boven vol ongediert. Insonderheyt sijn daer grootte fenijnige slangen, die wel 24 voeten lang sijn, hebbende eenen schilt opt lijff, dese vallen haer dickwils onversiens uyt de klippen aen en bijten haer in armen ende beenen dat de tanden inde wonden steken blijven, welcke beet soo fenijnich is, datse terstont ofte ten langsten binnen 4 a 5 uyren daer van sterven; evenwel het doode lichaem vande soodanige, schoon het met de beet vande slange ontsteken is, eeten sij 't nochtans op ende 't en schadet haerluyden niet. Sij seggen oock grootte rivieren in haer landt te hebben, waerin een soorte van visschen is, die

{==367==} {>>pagina-aanduiding<<}
sij noemen carfa, de gedaente van lijff hebbende als een vercken, uytgesondert den staert, die als een vis is. Dese visschen sijn haer seer sorchlick, wanneer sij die rivieren passeren, bijten haer stucken uyt het lijff, jae sommige arm ende beenen aff.
In haer landt seggen se geen vee ofte bestiael te sijn tot lijftocht dienende, anders als wilde verkens, daerse altemet eenige van becomen. Sij seggen mede, dat se somwijlen wel twee ofte dry dagen reysen sonder bij water te comen, anders dan 't gene vanden dauw smorgens opde klippen in hoeckjens ende winckeltjens bij een gelopen is. Daer valt oock hoonich, die sij vande boomen crijgen; valt soo dick ende wit als melck, dien sij eten om haer lijff daer bij te onderhouden.
Sij weten oock een seecker worteltjen te vinden, dat omtrent een stroo dick ende een voet lanck is, 't welck sij de vrouwen geven om cleyn te kauwen, die 't bij malkanderen vergaderen, gekaeuwt sijnde, ende eenen dranck daer uyt maecken, die sij in haer tael Cauwau noemen, waer aen sij haer bescheydentl. droncken konnen drincken.
Wanneer dese Tapoeyers in dese benedenquartieren van Brasil comen, daer toe gelast van 's Coninex wegen, soo brengen die tot een teken des Coninex bardesaen mede, die den Oversten Artiszeoski van wegen de geoctroijeerde Westindische Compagnie haer gegeven heeft. Sij comen gemeenl. als vrunden in Rio Grande en dese quartieren; maer wech gaende, connen niet scheyden sonder d'inwoonderen quaet te doen: oversulex soo moet men haer altijt een convoy mede geven, diese tot opde grensen geleyden, op datse niemant overlast en doen.

Hiermede sal besluyten 't gene tot noch toe schrijffwaerdich ondervonden hebbe. Recif de Parnambuco den lesten Julij 1639. Ende was getekent, Elias Herckmans.


{==368==} {>>pagina-aanduiding<<}

Representatie eeniger pointen van clachten der Nederlantsche Oostindische Compagnie, waer ouer ende ouer andere meer sij reparatie ende redres versoeckt ten laste van d'Oostinde Compe van Engelant, achtervolgens het Tractaet tusschen haer beyden gemaeckt, anno 1619, ende het accort, ao 1623.

(Uit het Archief van Hilten).

Als het Tractaet ao 1619 met sijn explanatie sal ordentl. werden nagesien en̄ geexamineert, soo sal bevonden worden, dat daer in niet een eenich articul en staet twelck niet door d'Engelsche Oostinde Compe verscheydentlijcken is gecontravenieert ofte qual. geobserveert, soo als anno 1629 de clachtpointen in Engelant daer van sijn ouergegeven.
Ende om eenige daer van int corte te representeren, soo sal dienen het navolgende tot exempel.
Opt 4e, 5e ende 6e Art. vant Tractaet. D'Engelsche Oostinde Compe op haer eygen versoeck, heeft haer selven en̄ de Nederlantsche Compe bij Tractaet geengageert in den oorloch tegens de Pangoran van Bantam, om, gemeenderhant en̄ met gemeene oorlochmacht, den peperhandel aldaer tot vrijheyt en̄ redel. prijs in den incoop en̄ tollen te brengen, volgens het 6e articul vant Tractaet en̄ het expres reglement daer op gemaeckt ao 1619, ende hier tegens heeft d'Engelsche Compe merckel. gedaen.

{==369==} {>>pagina-aanduiding<<}

1o. Int begin, nae de publicatie vant Tractaet in Indien ao 1620, hebben sij wel eenige scheepen nevens de Nederlantsche Compe gefurneert totte besettinge van Bantam, maer binnen den tijt van 16 maenden hebben d'Engelschen daer in soodanige defecten gehadt, dat Coninck Jacobus Hoochl. Mem. haer daer ouer heeft doen boeten en̄ betalen aende Nederlantsche Compe tachtich duysent gul. Uwe Ho. Mo. gelieven daeruyt te gissen, dewijle de Engelsche Compe sedert Augusto 1621 haer de gansche besettinge van Bantam heeft ontbrooken tot desen tijt toe, en̄ dat de Nederlantsche Compe deselve besettinge met haere scheepen alleen int geheel heeft waergenomen, daer in d'Engelsche Compe, op het Tractaet, de gerechte helft aen de Nederlantsche Compe restitueren moet, wat een groote somme 'tselve sal bedragen voor soo langen tijt, t'sedert ao 1621 tot ao 1639.
2o. Behalven het voors. defect, d'Engelsche Compe haer selven dispenserende vant Tractaet, tegen danck van de Nederlantsche Compe, die het feytel, wel conde beletten, heeft haer particulier accordt gemaeckt met Bantam, is binnen Bantam gaen handelen, jae gaen woonen, en̄ heeft aen de Nederlantsche Compe daer door dienvolgens doen verliesen het succes van den oorloge, daer aen dese Compe voor veele millioenen in haere commercie is beschadicht, alsoo den peperhandel den hoofthandel van gants Indien is, en̄ waertoe de Nederlantsche Compe van hare zijde alle haere oorlochscosten voor de helft heeft gedragen, die welcke mede alle tot laste van de Engelsche Compe hier moeten werden gebracht, alsoo de Nederlantsche de vrucht daer van t'eenemael is comen te verliesen door de notoire contraventie (om niet harder te spreecken) vant Tractaet wegens d'Engelsche Compe.
Op het Tractaet voor de vrijheyt, die d'Engelsche op haer versoeck is toegestaen in den handel der Nederlantsche Compe tot Paliacate op de cust Chorromandel, is

{==370==} {>>pagina-aanduiding<<}
d'Engelsche Compe gehouden, in de gerechte helft van het Nederlantsch garnisoen, fortificatien en̄ van alle andere oncosten tot onderhout vant Nederlantsche Casteel Geldria en̄ de bewaringe vandien.
3o. Tsedert ao 1621 en heeft d'Engelsche Compe daer toe niet eenen penn̄ betaelt, die sij nu schuldich sijn te betalen en̄ geeyscht sullen worden in d'eerste aenstaende conferentie.
4o. Ter contrarie, en̄ tot destructie van dien handel en̄ plaetse der Nederlantsche Compe, hebben die van d'Engelsche Compe de Nederlantsche werckluyden met groote beloften uyt Paliacate getrocken, en̄ soo veel in haer is, den handel aldaer getracht te ruineren, 't welck sober vruchten sijn van goede Tractaetsgenoten.
5o. Daerenbouen hebben d'Engelsche een ander plaets, niet verde van Paliacate, uytgecoren onder d'Indiaensche inwoonders aldaer, alwaer zij haeren handel apart hebben vercregen, en̄ dat met uytsluytinge vande Nederlantsche Compe, directel. contrarie het 27e articul vant Tractaet.

Opt 8e Art. vant Tractaet. Opt Tractaet sijn d'Engelsche ingelaten voor een derde in den handel van de eylanden Molucques, Amboina ende Banda, op seeckere vaste reglementen ende op conditie expres, dat d'Engelsche Compe daertegens oock sal dragen het gerechte derdepart inde oncosten ende lasten der fortressen, guarnisoenen ende alle andere meer, volgens het Tractaet ende de naerder explanatie daer op gemaeckt.

Jegens dit ar̄l ende de claere reglementen:

6o. D'Engelsche Compe heeft alleen voor eenigen corten tijt het voors. derdepart in de oncosten betaelt, soo dat zij aen de Nederlantsche Compe noch betalen moet de soldien vant crijchsvolck, fortificatien ende alle andere oorlochslasten oner de Molueques, Amboina ende Banda

{==371==} {>>pagina-aanduiding<<}
voor den tijt van 16 jaeren geduerende, twelck bedraecht veele tonnen gouts.
7o. Ende hebben d'Engelschen, in plaets van luyden wegen haere Compe tot de Residentie in de voors. eylanden te stellen, die in alle vruntschap, trouwe ende eerbaerheyt haer souden dragen tegens de Nederlantsche Regieringe ende commercien aldaer, soo hebben sij tot haer facteurs gestelt inde Molucques eenige luyden, die onder de hant de nagelen opcochten voor d'Engelsche Compe int particulier; andere in Amboina, die bij ontdecte conspiratie de Regieringe deser landen aldaer hebben getracht te ouervallen, ende als die conspirateurs daer ouer bij de Justitie sijn gestraft, in plaets dat d'Engelsche Compe haer van alle suspitie conde purgeren bij acquiescement vande gedane Justitie, soo hebben zij ter contrarie daer op pretext genomen om de geheele Molucques, Amboina ende Banda te verlaten, ende hebben de Nederlantse Compe alsoo alleen mette lasten laten sitten.
8o. Jae hebben d'Engelse hen selffs daer nae aengespannen met de Macassaren ende andere Indiaensche natien, ontrent de Molucques ende Amboina gelegen, die tegens de Contracten ende die Tractaten de nagelen steelsgewijse aen de Nederlantsche ontvreemt hebben, ende den Engelschen toegevoert, die deselve tot hooger prijs hebben ingecocht ende ontfangen, ende de verleyders aengehouden ende soo gestijft hebben, dat de Nederlantsche Regieringe door hare onderdanen eenen openbaren oorloge aengedaen is geworden, die noch niet volcoomentl. en cesseert.
Opt 10e Art. D'Engelsche Compe volgens het Tractaet is gehouden te furneren de helfte van 20 cloecke scheepen van oorloch, te weten yeder Compe 10 scheepen van 600 off 800 vaten groot, yeder versien met 150 coppen, met 30 stucken geschuts ende de noodige amunitie daertoe,

{==372==} {>>pagina-aanduiding<<}
ofte soo veel meer ofte min als bij gemeen consent van beyde de Compen goetgevonden soude worden.
9o. Nae de publicatie vant Tractaet in Indien en heeft d'Engelsche Compe dese haere 10 schepen noeyt ten vollen gefurneert, maer een gedeelte, ende dat voor eenen corten tijt; dan heeft de Nederlantsche Compe dese machtige vloote int geheel alleen voor beyde de Compen moeten houden, ende de defentie van Indien alleen waernemen, ordinaris in de Straet van Malacca, in de Molucques, ontrent de Mahilhes, nae Goa ende Custen van Indien, welcke hare helft d'Engelsche Compe schuldich is aen de Nederlantsche Compe te vergoeden ende te voldoen; ende wert U Ho. Mo. in bedencken gegeven, wat het onderhout van soodanige tien cloecke oorlochschepen jaerl. heeft gecost, ende voor den tijt van ontrent 17 ofte 18 jaeren geduerende, wat een somme 't selve comt te bedragen.
10o. Daerdoor dan de Nederlantsche Compe tot extraordinarise equipagie hier in Europa is genootsaeckt geworden, ende nieuwe scheepen te meer nae Indien te senden, ende ondertusschen andere Nederlantsche schepen uyt de noodige commercie te ontleenen, ende seer groot versuym in haren eygen handel comen te lijden, welcke schaden aen de Nederlantsche Compe moet worden vergoet ende betaelt.
11o. Dese vloote van defentie, bestaende uyt 20 cloecke oorlochschepen in getal, was opgestelt tot bevrijdinge ende openinge van̄ commercie, ende om daermede geduerige exploicten te doen tegens de vijanden, 't sij in Manilla, voor Goa, Malacca ofte ergens anders, tot affbreuck van̄ Portugesen ende Castilianen. Maer d'Engelsche Compe en is niet alleen bij het voors. gebreck blijven staen, maer daerenbouen, tegens het 28e expres articul vant Tractaet en̄ de speciale beloften van sijne Mat van Groot Brittannien, is een andere nieuwe Oostinde Compe tot Londen opgericht, diewelcke binnen den tijt van dit loopende Trac-
{==373==} {>>pagina-aanduiding<<}
taet haer selven heeft ingesteecken in de Commercie van Indien, daer door seer groote excessiue schade aengedaen is aen de Nederlantsche Oostinde Compe.
12o. Maer bouen dese schade inde commercien voor de Nederlantsche Compe, soo heeft oock dese Engelsche Compe haer directel. begeven bij den vijant in Indien, ende in plaetse dat met gemeene macht d'Engelsche Compe met de Nederlantsche te samen souden helpen verhinderen de Portugesen in haeren handel van Portugael op Goa, van Goa op Malacca, van Malacca op Macau, ende wederom alsoo int wederom keeren van plaetse tot plaetse nae Goa en̄ Portugael, welcke navigatie der Portugesen genouchsaem verhindert en̄ gedestrueert was door het toedoen vant Tractaet, - soo heeft dese Engelsche Compe haer begeven bij den vijant, om de waren en̄ coopmanschappen der vijanden in te laden in d'Engelsche schepen, en̄ onder haere banniers te beschermen, ende die alsoo vrijel. te vervoeren van Goa nae Malacca en̄ Macau, en̄ van Macau wederom nae Malacca ende Goa, selffs int gesicht vande Nederlantsche vlooten. Soo dat daermede de Nederlantsche oorlochsexploicten door haer infructueux gemaeckt en̄ vernieticht sijn, ende dienvolgens mede alle oncosten veriooren, die daer toe bij de Nederlantse Compe aengelecht sijn. En̄ hadde de Engelsche oude Compe volgens het Tractaet haer met de vereyschte equipagie bij de Nederlantsche gevoucht, souden zij t'samen 'tselve hebben connen verhinderen, derhalven dat de Compe van Engelant de eenige oorsaecke claerl. is, en̄ consequentel. dat sij gehouden sij 'tgeene door haere schult verlooren is (dat is de oncosten der equipagien voor de helft van de Nederlantsche Compe), te restitueren aen de Nederlantsche Compe ende deselve in alles daer ouer schadeloos te houden.
13o. D'Engelsche Compe is mede oueral defectueux geweest haere part te furneren inde galijen, fregatten ende ander cleyn roeytuych, 't geene meer totte defentie van

{==374==} {>>pagina-aanduiding<<}
Indien gebruyckt is geworden, daer van meede eerst haere helft, en̄ om redenen hier vooren mede de wederhelft, behoort in alles aen de Nederlantsche Compe te werden gerestitueert.
Het Nederlants schip van defentie, genaemt 't Hart, uit exploict voor Mocambique verseylt, is d'Engelsche Compe gehouden voor de helft te betalen, volgens de taxatie alvooren gedaen bij den Raet van Defentie, sonder dat de Nederlantsche Compe (hoewel in eene claere saecke) tot noch toe eenige satisfactie heeft connen becomen &c.

Dese bovenstaende pointen als gedisponeert sijnde om lichtelijck geestimeert te connen worden tot geltsommen, hebben de Bewinthebberen van de Nederlantsche Compe onder anderen noodich geacht aen U Ho. Mo. int cort te representeren, op dat gesien mach worden, dat het gantsch noodich is, dat de aenstaende conferentie 1) gehouden werde tusschen Compe ende Compe, en̄ int generael op alle pointen, daer op d'een en̄ d'ander Compe sullen hebben te geven contentement en̄ satisfactie op het Tractaet, om oock te bewijsen dat dese pointen, noch van de heere President Boswel, als sijnde een publicq Minister, niet en connen werden geeyscht, noch veel min dat sijn Ed. de Engelsche Oostinde Compe soude connen verobligeren tot soo groote excessiue sommen aen de Nederlantsche Compe te betalen, ende dat soodanigen maniere van conferentie t'eenemael noodich is voor de Nederlantsche Oostinde Compe, soo wel om haere goede comportementen alle de werelt bekent te maecken, als oock om de imputatien van de Eugelsche Compe te wederleggen en̄ van deselve te becomen justitie ende betalinge, soo als recht en̄ reden is. Dit doen̄ &c.





{==375==} {>>pagina-aanduiding<<}

Remonstrantie der bewinthebberen vande geoctroyeerde Oostind. Comp. deser Nederlanden, gedaen aen haere Ho. Mo. op den 19. May 1639, eerst mondelinge en̄ naemaels schriftel. ouergelevert, raeckende de differenten tusschen de voornoemde Compe ende de Oostind. Compe van Engelandt ende op wat voet ende regel deselve geaccordeert ende wech genoomen sullen connen worden.

(Uit het Archief van Hilten.)

Ho. Mo. Heeren.

De jegenwoordige openstaende differenten tusschen de Oostindische Comps van Engelandt ende dese Nederlanden ende werden niet gemoveert alleen van eene sijde; de Engelsche beclaegen haer ouer de Nederlantsche 1), ende dese beclaecht haer ouer d'Engelsche Compe, beyde sustinerende dat het Tractaet ao 1619 tusschen haer gemaeckt, niet naer behooren en is geobserveert.
De clachten van d'Engelsche Compe sijn in geschrifte vervadt, ende anno 1629 ouergegeven aende Gedepude vande Nederlantsche Compe, doenmaels in Engelandt sijnde 2), soo dat deselve sijn bekent, ende die sij t'sedert sullen verder willen doen, connen bij ampliatie daerbij gevoucht werden.
De Nederlantsche clachten tegens d'Engelsche, tot die tijt toe bekent, sijn doenmael oock in geschrifte ouergegeven aende selve Engelsche Compe, soo dat die aende Engelsche Compe niet en connen sijn onbekent, maer wel aen U Ho. Mo. en̄ aenden heere Resident Boswel.
Off nu d'een off d'ander, off oock hoe verde die wel

{==376==} {>>pagina-aanduiding<<}
ofte qual. sijn gefondeert, dat sal connen blijcken uyt de justificatien ende defensien respectivel. daer toe ofte daer tegens te doen, ende dat bij examinatie der selver ofte het Tractaet, als sijnde de wet ende den eenigen regel tusschen beyde de Comps, ende dat die examinatie gedaen werde bij conferentie tusschen beyde de voorn̄ Comps, ende ist noot ten ouerstaen vande Heeren Gedepde wegens S. Mat van Groot Bretaignen en̄ van uwe Ho. Mo.
Dit is den voet, Ho. Mo. Heeren, die altijt tsedert anno 1613 tot noch toe is gebruyckt, die wel en̄ met vrucht is gesuccedeert, ende die selffs is geordonneert bij het gemelte Tractaet anno 1619, daer op beyde de Comps reciproquel. d'een aen d'ander verbonden sijn.
Nu wert de saecke van d'Engelsche sijde geheel contrarie gedreven, soo dat alle dese fondamenten souden werden voorbij gegaen, want dese Nederlantsche Compe, indien sij yets tegens ofte buyten het Tractaet gedaen ofte naegelaeten heeft, en can maer daer ouer gehouden ende aengesproocken worden door d'Engelsche Oostind. Compe, met dewelcke sij bij Tractaet in eenige gemeenschap van oorloge en̄ commercie getreden is, en̄ niet met yemandt anders. Ende U Ho. Mo. gelieuen te bemercken, dat de voors. Engelsche Oostindische Compe hier niet en spreeckt, maer wel de heere Resident Boswel.
Men en begeert niet te handelen tusschen Compe ende Compe, volgens het Tractaet, maer tusschen den Staet ende Staetsgewijse, ouer middelen ende 't recht van particuliere, die met den anderen hebben gecontracteert, ende onder de hoochste protestatie van reverentie, niet met den Cō ofte met den Staet.
Men begeert niet te handelen met ordre ende op den regel vant Tractaet, twelck reciproce d'een en̄ d'ander Compe verbindt, tot mutuele observantie van̄ poincten daer inne vervat, maer men eyscht alleen satisfactie voor een gealligeert feyt, dat noch niet en is geprobeert, veel

{==377==} {>>pagina-aanduiding<<}
min geexamineert, off het geschiet is wel ofte qualijck, ende de Nederlantsche Compe sal bewijsen, in ordre van handelinge, indien men daer toe comt, dat 'tgeene daer in gedaen, 'tselve gedaen is vermogens het recht aende Nederlantsche Compe daer ter plaetse competerende, selfs volgens het Tractaet.
Men stelt de Nederlantsche Compe als responsabel aende petitien van een publycq Minister, die de saecken en̄ comportementen vande Nederlanders in Indien en̄ der Bewinthebberen in dese landen alreede heeft gecondemneert, eer de defentien sijn gehoort, en̄ die welcke nochtans, soo als voorgegeven wert, als rechter neffens U Ho. Mo. soude pretenderen te staen ouer d'een en̄ d'ander differenten. Hoe can de qualiteyt van partie en̄ rechter bestaen in één persoon. Wat vertrouwen can een verweerder hebben inde billickheyt en̄ onpartidicheyt van een pretens rechter, die de straffe solliciteert voor de examinatie vande saecke en̄ sententie?
Men stelt op die maniere de Nederlantsche Compe in die postuyr, dat sij wel soude connen werden verclaert schuldich en̄ gehouden te sijn aen d'Engelsche Compe (want yder een selffs buyten commissie de saecke van een derde wel vermach te verbeteren en̄ te vervorderen), maer niet dat de Nederlantsche Compe wederom van soo een publicq Minister mede recht met effect sal connen vercrijgen. Want d'Engelsche Compe heeft menichtvuldige inobservantien en̄ excessen gepleecht tegens het Tractaet, die niet de heere Resident, maer wel d'Engelsche Compe moet boeten en̄ repareren op het Tractaet, en̄ daer en wert geene procuratie vertoont van d'Engelsche Compe, en̄ dat sij daer ouer haer verantwoordel. stelt inden persoon van den Heere Resident. Ende als sulcx al soude wesen, soo waere dan de heere Resident partie, en̄ en soude niet connen doen de goede debvoiren, die een Minister van Staet, nevens U Ho. Mo., op het Tractaet sijn versocht

{==378==} {>>pagina-aanduiding<<}
bij te brengen, in gevalle de twee Compen den anderen niet soude connen verstaen bij haer selffs; maer dat onderlinge accommodatien bij bemiddelinge wegens de Regieringen souden moeten werden te wege gebracht, en̄ als al dese laetste swaricheyt soude comen te cesseren, soo waer de Nederlantsche Compe seer qualijck aengespannen, gelijck men sien can uyt de voorige schriften en̄ memorien. De Nederlantsche Bewinthebberen willen respecteren de heere Residents qualiteyt, maer indien d'Engelsche Compe op die maniere soude comen te spreecken, men soude seggen dat sij modester en̄ buyten injurien hare geschriften souden hebben in te stellen; men soude reden en̄ recht tegens hare injurien connen versoucken; maer hoe soude de Nederlantsche Compe derven clagen ouer het doen van een publycq Minister? En als 'tselve aen U Ho. Mo. alreede dickmaels soude sijn versocht, soo en wert nochtans daer in geene verbeteringe bespeurt.
Soodat, om alle dese inconvenienten en̄ incongruyteyten te vermijden, de Bewinthebberen alnoch reverentel. versoucken, U Ho. Mo. gelieuen aengenaem te hebben, dat den ouden wel gepractiseerden en bij het Tractaet geordonneerden voet mach werden gevolcht. Dat is, dat de Engelsche Oostind. Compe hier in den Hage wil senden haere Gecomde, voorsien met behoorl. credentien en̄ procuratien, om reden en̄ satisfactie te geven en̄ te ontfangen, ouer de clachten en̄ pretentien die d'een en̄ d'ander Compe op d'ordre vant Tractaet sal voorstellen, om deselve te examineren en̄ te accommoderen, ist doenl. tusschen den anderen, en̄ indien de Comps te samen niet en connen accorderen, dat dan U Ho. Mo. en̄ de heere Resident werden gebeden de moyte te nemen om de openstaende verschillen te vergelijcken bij inductie, tot onderlinghe contentement van d'een en̄ d'andere Compe, soo als het Tractaet mede brengt. Dit doende &c.


{==379==} {>>pagina-aanduiding<<}

Poincten daer op alle de cameren vande Westindische Compagnie beschreven sijn, omme in conformité vanden octroije tegen den eersten meert st. n., wesende donderdach, goet tijts haere gecommitteerden te senden binnen der stadt Amsterdam, omme als dan in besoigne te treden, op poene van ses guld. daeghs bijde defaillanten te verbeuren, als breeder &c.

(Uit het Archief van Hilten.)

1. Vooreerst werden de Leden versocht door hare Gecommitteerde met te laten brengen perfecte lijsten van alle 't gene sij gesonden hebben opde restanten vanden jare 1639, en̄ nieuws geresolveerde voor den jare 1640, soo van vivres, equipagie, cleyn vaertuych, amunitie, coopmanschappen, soldaten, matroosen, treynspersonen, alsmede wat scheepen gemaeckt off gecoft hebben, achtervolgende de Resolutie van̄ XIX, in dato 16en Junij 1639. Item wat penningen over de tweede verhoginge, soo van oude als nieuwe capitalen inde respe Cameren ingebracht sijn, om den selven ontfangh te liquideren ende verdeelen, naer advenant de negende parten, ende de verhoginge te sluyten.
2. Alsoo de Hr Adriaen vander Dussen jegenwoordich int Vaderlandt is gecomen, om rapport te doen vanden geheelen staet van Brasil, sulcx als die bij sijn E. opt affscheyt aldaer gelaten is, worden de respe Cameren ver-
{==380==} {>>pagina-aanduiding<<}
socht, hare Gecommitteerden te gelasten, dat sij 't selve rapport sullen aennemen, ende mette voor desen mede gegeven Instructie confereren. Ten eynde sijn E. behoorl. werde ontlast, ende de Compagnie kennisse gedaen, op wat voeten de sake vande conquesten aldaer sich bevinden, ende ingevalle yetwes tot naerder ordre ende welwesen vande Compagnie uyt hetselve mochte resulteren, volcomentlick gelast te komen, omme 't selve aff te doen, ende te statueeren, datmen te wedersijden gerust mach wesen, het beleyt van saecken soodanich te weesen, dat soo wel Bewinthrs als andere geinteresseerden moogen sien ende vernemen, dat de respective reke 1) ende hetgene men meer te verantwoorden heeft, werde gestelt, om daer uyt de volkomen gerustheyt ende billijck contentement te konnen erlangen.
3. Om hetselve gevouchlijck te konnen uytwercken, sal nodich wesen, dat de respe Cameren ende Bewinthebberen resumeren de respe Resolutien, Notulen, Brieven, Advysen ende alle soodanige papieren, die van aenbegin tot informatie ende contentement vande Kameren bijden Hoogen Raeth van Brasil overgesonden sijn, ende daer uyt door Commissarissen te doen trecken de belastingen van alle avancementen, 't sij van Negros, Ingenhos, geconfisqueerde goederen, verpachtinge, toegesonden coopmanschappe, ontfangen recognitien ende vrachten, ende wat meer tot voordeel vande Compagnie int gemeen bij haer E. gebeneficieert mochte wesen, van 't welcke de Regieringe in Brasil gedebiteert sal werden, om hetselve tegens de Vergaderinge vande XIXe te verantwoorden, niet twijffelende off de Heer van der Dussen tot decherge vandien behoorlicke rekeninge ende lijste mede gebracht hebben. Ende aen d'ander sijde werden de Cameren oock versocht die Regieringe van Brasil voorn̄t te ontlasten van sooda-
{==381==} {>>pagina-aanduiding<<}
nige retouren, betalinge binnens 's lants, beneficieringe van goederen, besteden van wercken, ende 't gene vorders tot de Comps laste naer sijn nature gebracht moet worden, (als) behoorl. sal wesen Ten eynde alles gesien, geapprobeert, geexamineert ende geslooten werde, datmen aen alle kanten bespeure niemant, voor soo veel hem aengaet, excedere inde administratie, soo hem van wegen de Compagnie betrouwt mocht sijn geweest; waeraen geoordeelt wort de substantie vande Compagnie ende gemeene participatie ten hooghsten gelegen te wesen, ende alle deliberatien te vergeeffs te sijn, indien hierin niet klaer gesien noch getreden kan worden.
4. Ende alsoo 't verloop van saecken, mitsgaders verscheyden misverstanden daeruyt ontstaen, klaerlijcken aenwijsen, dat de administratie vande Compe in grootte ende swaare disordren geschapen is te vallen, ende alreede in veel deelen gecomen sijn, doordien de respe Cameren ende Leeden met geen gemeene reecke en̄ behoorl. verantwoordinge aenden anderen sijn gebonden, maer yder, soo als tot noch toe is gepractiseert, sijne boucken sluyt ende opneempt buyten des anderens kennisse, sulcx dat door hetselve groote misverstanden reede sijn ontstaen, ende voor het toecomende noch swaerder te verwachten sijn, sullen de respe Leeden daer op gelast willen comen, offmen niet bij forme van een Reeckencamer alle de Cameren hunne doen ende administratie int generael sal doen verantwoorden, welcke Rekencamer met behoorlicke instructie versien ende opgerecht sijnde, van haer bevindingh sou hebben te rapporteren aende Vergaderingh vande XIXe, dewelcke macht en̄ autoriteyt dient behouden, omme de respective Cameren in debvoir te houden, ende met eenen in dese Vergaderinge middelen beraemt, in wat manier, soo wel de deffailjanten, als die uyt autoriteyt comt te excederen, in debvoir gebracht sullen worden. Op dat door dat middel voorgecomen mogen sijn de sware confusien

{==382==} {>>pagina-aanduiding<<}
ende onlusten, dewelcke langer en meer met onvermijdel. interest voort gemeen de Compagnie schijnen te dreygen, ende de Cameren soo gestelt blijven, dat hem d'eene op des anders debvoiren billick te verlaten heeft.
5. De Conquesten van Brasil ende het gene met Godes zeegen daer noch meer mochte bij komen, sal voor al versorcht en̄ gemeinteneert moeten worden bij de vergaderinge vande XIXe, aende welcke, als representerende den gemeenen interest vande Respe Kameren en̄ Participanten, te besorgen staet onder de Hooge Regieringe vande Ho. Mo. Heeren Staten Gn̄ael, dat behoorlijck betrouwen ende respect meer en meer geconfirmeert ende versekert werde. Sal daeromme inde selve vergaderinge geadviseert en̄ geresolveert werden, op wat voet men het respect ende interest vande Compagnie inde quartieren aldaer sal bewaren; oock aenleydinge geven, dat soodanige Remonstrantien, de welcke strecken sullen tot de versekeringe ende 't beste van̄ ingesetenen aldaer, inde vergaderinge van̄ XIXe mogen werden ingelevert ende daer op naer hare natuire favorable resolutie genomen; oock daer uyt verder gebracht, indien deselve mochten wesen van dien aert, dat daer over hooger deliberatien van noode waren; daeromme d'ingesetenen aldaer aen te schrijven ende te belasten vrij ende onbeschroomt hunne klachten ende consideratien herwarts over te senden aen dese Vergaderinge, met belofte dat daerop bij de XIXe sulex sal werden geleth, als de importantie vandien meriteert.
6. Ende alsoo wt verscheyden clachten, van Brasil overgecomen, vernomen wert, dat eenige officieren, soo wereltl. als geestelijcke, hun beclagen over de sobere tractementen aende selve toegeleyt opt vervallen van hare montcosten, naerder gespecificeert inde respe aennemingen, werden de leden versocht dese sake naerder te resumeren, ende bij occasie deser clachten niet alleen te resolveren opt voors. versouck, maer oock te letten, oft men niet soude connen

{==383==} {>>pagina-aanduiding<<}
affdoen verscheydene groote extraordinarie oncosten, daermede men verstaet de Compagnie int gemeen aldaer beswaert te sijn. Versouckende de respe Cameren mede te willen brengen d'informatien ende memorien, soo hier toe dienstich mochten wesen, te meer dese sake niet sonder ondienst buyten een gemeen besluyt mach werden gelaten.
7. Sal mede geresumeert ende geresolveert werden opt versouck van̄ hooft Participanten Negotianten, hiermede gaende onder No. I. om voor te komen ende te verhinderen alle onbehoorlijcke indrachten ende beswaernissen, die tegens d'intentie vande vergaderinge der XIXe aldaer tot yemants lasten mochten insluipen, en met een hooge ende laege officieren in Brasil te belasten, bij aldien hun behoorlijck mocht blijcken bij aenclachte van̄ fiscael ende officieren aldaer ofte oock eenige andere informatien, dat deselve concussien metter daet werden geremedieert oock gerestitueert 't geen op dier vougen mochte genooten wesen, straffende voort d'overtreders vandien naer gemeene rechten. Kunnende dit werck niet worden geexcuseert van openbaer gewelt en̄ bedriegerye, alsoo d'officieren, die haer tractement vande Compe genieten niet onbewust connen wesen, dat sij tot sulcx heel onbevoucht sijn ende, anders doende, de goede luyden ende 't welvaeren van onse finantien ten besten wort gelaten van soodanige personen ende officieren, dewelcke volgens hunnen eedt ende soldyen haer billick hebben te vervougen, inde welcke de excessen dies te ondraechlijcker sijn ende vooral remedien vereysschen, soo men de Compagnie's beste ter herten neemt.
8. Alsoo verscheyden saecken dagelicx voorvallen, die nootsakelick expeditie vereysschen, ende evenwel van die nature sijn, dat daeromme geen vergaderinge vande XIXe beroupen kan werden, als van commissien te geven aen particuliere schepen om naer de limiten vant octroy vande Compagnie te gaen, mitsgaders de distributie vande dagelicxe retouren, die nu en dan werden ingebracht, sullen

{==384==} {>>pagina-aanduiding<<}
bij dese vergaderinge commissarissen geordonneert moeten werden, dewelcke gelast sullen wesen dese saecke naerder te resumeren ende eenen eenparigen voet ende personen te beraemen, die 't selve werck sullen expedieren, opdat de limiten vant octroy ende de bevaringe vandien sulcx gebruict werden, als den teneur vandien mede brenckt, ende de vergaderinge vande XIXe met kennisse van saecken heeft toegestaen, ofte noch in toecomende sal toestaen, waervan de consenten eenpaerlijck ende bij een gemeene kennisse inden naem vande XIXe behoorden te geschieden; oock een yder een versekert mach wesen, dat de beraemde reglementen, ordre ende instructie, daer over beraemt, over al opden selven voet werden gepractiseert.
9. Wijders de Heeren Commissarissen van sijn Hoocht soeckende affreeckeninge met de Compagnie te maecken aengaende sijn recht ende aenpart inde prinsen, opden vijandt becomen, sullen de Gedepden vande Respe Kameren hun laten gelasten ende informeren van̄ particulieren toestant desen aengaende, in hun registers, brieven ende memorien te vinden, dewijl dat 't selve niet als met grootte ondienst vande Compagnie verschooven ende uyt gestelt werdt.
10. De Respective Cameren werden met een versocht gelast te koomen opde generale rekeninge, die nu ultimo January beraemt is ende sijn voortganck moet hebben, om deselve te approberen ofte de differenten van dien volcomentl. aff te doen ende bij faulte van dien middelen te beramen in wat maniere ende ordre de gemeene Participanten hunnen interest ende recht gevonden sal connen werden.
11. Tot noch toe hebben de gemeene Participanten geavanceert de verhoginge van haere capitalen op een vast presuppoost, dat haere Ho. Mo. dese Compe souden bijweesen met alle gewoonlicke faveuren ende noch daer en boven met een subsidie van vijff hondert duysent gul.

{==385==} {>>pagina-aanduiding<<}
gevens gelts, ende een jaerlijcxe subsidie soo lange den tijt van het octroy duren sal van seven hondert duysent gul. jaerlijcx, mitsg. continuatie vant octroy voor xxv jaren, blijvende tot laste vande Bewinthebberen de sollicitatie ende invorderinge van̄ restanten, daerop men heeft inde administratie van̄ Compagie reguard genomen, sal dienen gedelibereert ende geresolveert, bij wat middelen ende wegen hare Ho. Mo. tot d'effectuele prestatie vandien gebracht sullen connen werden. Te meer weynich apparentie is de voors. participanten geinteresseerden tot voorder furnissement van penn̄ te brengen, ten sij alvooren hun werde gepresteert hetgene waerop eygentlick de verhoginge van̄ capitalen belooft ende toegestaen sijn.
12. De saecken van Africa comende meer ende meer in consideratie, sullen de respe Leden gelieven geinstrueert te comen een secunde ofte tweede persoon vande Generalitt aldaer te eligeren, ende met eenen over te brengen soodanige rekeningen, documenten ende papieren, als sedert December anno xvicxxxiiij tot nu toe in cargasoen en schepen derwarts gesonden sijn. Opdat de Leeden mach blijcken, in wat fatsoen ende debvoir de voors. custe tot noch toe gehouden is, oock ordre stellen, dat deselve hier naer in goede ordre gecontinueert werde, ende voor alle beloop bewaert. Te meer de rekeninge vande achtien schepen ydereen hoort te blijcken, soo wel de toegesonden cargasoenen, alsmede de retouren vandien, tot profijt vande respective aenparten behooren te werden gedistribueert, ende niet toegelaten kan werden, dat soodanige als tegen den beraemden voet minder cargasoen hebben gestuert, nevens andere souden genieten, die de resolutie van̄ XIXe voldaen hebben, ende voor het toecomende mede letten, offmen niet en soude konnen voornemen den voorslach, bijden Generael van Ypren gedaen, hier mede gaende onder No 2, off andere diemen int selve reguard soude weten voor te brengen.

{==386==} {>>pagina-aanduiding<<}

13. Alsoo de Hooge ende Secrete Raden in Martio van Brasil vertrecken sullen, ende de derde persoon tot Hooge ende Secrete Raet voorleden Vergaderinge vande XIXe, niet en is aengenomen, werden de leden versocht capable persoonen voor te draegen, omme bijde Vergaderinge vande XIXe verkooren ende aengenomen te werden.
14. Ende voorts op alle andere saken, soo wel uyt de lecture en̄ rapporten uyt Brasil als andersints sullen voorvallen, volcomentl. geinstrueert te comen, omme opde selve te adviseren ende resolveren, oock te concluderen met de meeste stemmen, alsoo vele onbedachte saecken vandien nature sijn, dat niet en kunnen uytgestelt ofte naegelaten werden, daer op de leden seer serieusl. versocht worden.




Rapport van gecommitteerden voor den beschrijvingsbrief.

Den 4en Februarij 1640.

De Heeren Burgemen Blomaert, Looten, Visscher, Berck ende de Raet, bijde vergaderinge gecommitteert, om te besoigneren opde poincten van beschrijvinge. Refereren

Opt je poinct. Commissarissen te belasten, yder int sijne, gereet te maecken de lijsten, om desen articul te voldoen.
Opt ije. Te confereren met d'Instructie, en dat Commissarissen gelast comen te helpen bearbeyden, dat het rapport, bij vander Dussen te doen, daermede mach overeen comen: en ingevalle sulcx niet soude connen geschieden, de redenen over nemen, waeromme sulcx niet gedaen wordt, en daer van met den aldereersten aende

{==387==} {>>pagina-aanduiding<<}
Camer rapport doen, om derselver goede intentie over het vervolgen ende decharge van vander Dussen naerder te verstaen.
Opt iije. Commissarissen elck int sijne te sommeeren hun gereet te houden, om aende Gedeputeerde inde XIXe volcomen instructie ende openinge te geven, sulcx als in dit articul werdt gerequireert.
Opt iiije point. Over dit articul souden Commissarissen van advis sijn, dat de gedeputeerde uyt dese Camer inde XIXe bij alle middelen sullen hebben te urgeren de nootsaeckelijcheyt van soo een gemeene Reeckencamer, opdat daer door gelijckelijck geverifieert ende behoorlijck gedemonstreert magh sijn, wat inde respective Cameren gepasseert is aengaende d'administratie, hun vertrouwt. Ende naer dat de saecke smaeckelijck sal gemaeckt sijn, zullen bij alle gevouchlijcke middelen ende redenen, daer toe dienende, die vande XIXe verthoonen, hoe nootsaeckelijck dat het is, dat deselve alhier residere, ten minsten bij provisie, opdat alle comptable ende andere, die aende liquidatie van reeckeningen gelegen leyt, een seecker acces ende aencompste mogen hebben; welcke voors. uytgewrocht sijnde, sal naerder door Commissarissen, soo wel opde instructie, als op het tractement ende getal vande voornoemde Rekenm̄rs gedelibereert ende aen̄ vergaderinge van advis gedient worden. Ende alsoo men bevindt, dat inde conquesten van Brasil tot noch toe niet gepractiseert en is het houden van een gemeene Reeckencamer, niettegenstaen̄ sulcx bij verscheyden instructien ende bevelen vande XIXe is geordonneert, sullen de Gedepde neerstelijck inquireren waerom dese voors. Camer naergelaten is. Ende met eenen letten off het de Compagnie niet dienstiger en̄ bequamer soude wesen, dat in de vergaderinge vande XIXe op nieuws eenige persoonen tot het becleden vant selfde ampt wierden genomineert ende met behoorlijcke instructie derwaerts gesonden, ofte soodanige andere

{==388==} {>>pagina-aanduiding<<}
t'employeren, alsmen tegenwoordich aldaer is hebbende, ende soo de politycque Raden voortaen laten tot de administratie ende expeditie van justitie, sonder hemluyden met eenige andere saecken te becommeren.
Opt ve poinct. Dat de Commissarissen vande XIXe gelast worden, den inhoudt van dit articul in allen deelen te secunderen, ende dienvolgende d'authoriteyt ende respect vande XIXe, soo wel als vande respective Cameren, soo verre t'extenderen, dat d'ingesetenen vande conquesten in Brasil, ofte andere plaetsen binnen de limiten vant octroy geconquesteert ende naemaels te conquesteren, alleen haer recours en̄ dependentien sullen te nemen ende te gebruycken hebben mette XIXe ofte soodanige persoonen ofte Collegien, als bijde XIXe geauthoriseert sullen mogen wesen. Dat oock de particuliere ende notable Officieren vande Compagnie, soo wel maritime als te lande, 't sij deselve oock in militaire ofte andere chergien souden mogen wesen, gedurelijck sullen gehouden wesen met die vande Compagnie t'adviseren bij alle gelegentht ende occasie, wat onder haerluyder respective administratie is voorvallende.
Opt vje poinct. Hierop naer te sien de memorien ende advisen, die inde respective Cameren sijn gecomen, mitsgaders te hooren het rapport van Adriaen vander Dussen, aengaende de maniere van uytdelinge der rantsoenen ende spijsinge, die tot laste vande Compagnie, 't sij dan voor een seeckeren tijt, ofte voor altijt gedaen ende uytgereyckt werden. Ende werden de Gedepde ter XIXe volcomentl. geauthoriseert, om bequame remedien tegen de disordre, daeruyt ontstaen, te mogen stellen.
Opt vije poinct. Dit poinct in naerder besoigne te brengen, om door Commissarissen te resumeren de remonstrantie bijde hooftparticipanten, als negotianten inde XIXe overgegeven.
Opt viije poinct. Alsoo d'executie van dit poinct ten

{==389==} {>>pagina-aanduiding<<}
hoochsten nodich is, ende de Compagnie niet beswaert en dient te worden met verscheyden Collegien, souden Commissarissen van advis sijn, dat den inhoudt van desen articul dient met alle neersticheyt gevordert, ende de Commissarissen ter reeckeninge geordonneert te lasten, datse bij haere instructie te besorgen sullen hebben, dat alles naer de intentie ende ordre vande Generale Vergaderinge der XIXe geexecuteert ende voldaen werde. Ende sullen in dien gevalle de XIXe hebben te despicieren middelen, waer door de respective Cameren daertoe werden gehouden dat haer resolutien promptelijck naegecomen werden, op soodanige poene en moderatie als deselve Vergaderinge sullen goedt vinden.
Opt ixe poinct. Den Commissarissen van dese Camer te versoecken, datse met alle behoeften hiertoe nodich willen gereet sijn, en bij conferentie van̄ andere Cameren, die vande XIXe uyt dese Camer te belasten, dat een eynde hieraff gemaeckt mach werden.
Opt xe poinct. Dat de Commissarissen ter XIXe, alvooren gehoort hebbende het rapport vande gene, soo over het opnemen vande generale reeckeninge sullen geweest sijn, volcomentlijck geauthoriseert werden, om de reeckeninge in desen vermelt te sluyten, ende bij aldien eenige notable swaricheden in het openen van dien hen mochten openbaren, daer van rapport te doen aen dese Camer, ende ordre affwachten, wat deselve goedt sal vinden daer in gedaen off gelaten te werden, waer onder te verstaen is, dat saecken van merckel. prejuditie niet sullen te passeren sijn, sonder voorgaende ruggespraeck.
Opt xie poinct. Dat Commissarissen uyt de XIXe sullen werden gecommitteert, die bij alle mogelijcke debvoiren ende remonstrantien, soo wel ter Generaliteyt als inde particuliere Provincien, de Heeren Staten respective daertoe sullen bewegen ende brengen, dat de subsidien in desen vermelt, eenmaels mogen vast gestelt en effec-
{==390==} {>>pagina-aanduiding<<}
tivelijck gepresteert werden, opdat de goede Participanten niet versteecken en blijven vande publicque assistentie, waerop haer E., soowel in dese als d'eerste aenneminge vant octroy, door haere jnteyckeninge sich selven geobligeert ende gesien hebben; daertoe oock sal dienen, de naerdere deductie vande hoocheyt ende authoriteyt, die desen Staedt wordt aengebrocht mette conquesten in Brasil ende andere plaetsen binnen de limiten vant octroy begrepen; wt de welcke desen Staet voor eerst is treckende haere vermeerderinge ende aenwas, ende den Coninck van Hispanien mitsgaders sijne adherenten affbreuk ende ongeval, soodat de regieringe datelijck geniet d'jntentie van haer octroy, ende de Participanten onseeckeren tijt moeten geven tot het affwachten van eenich vordeel, 't welck uyt het furnissement van hare capitalen soude connen voortcomen. Genietende ondertusschen de gemeene jngesetenen het voordeel, dat bij affbreck ende divertissement van oorloge, de voorn Coninck soo merckelijck wordt aengedaen, en oock daerom merckelijcke redenen dienen, waeromme de lasten van dese Compagnie, jmmers voor een goedt gedeelte, op de gemeene schouderen gedragen moeten werden.
Opt xije poinct. De Commissarissen verstaen, dat nootsaeckel. een secunde ter directie vande saecke in Guinea moet worden genomineert, ende stellen tot discretie vande Camer wat persoon sij tot het becleden vant voornoemde ampt sullen believen te nomineren. Aengaende het overbrengen vande reeckeninge vinden sulcx in alle manieren nodich te wesen, mits dat men voor d'approbatie aen dese Camer rapport doe, ende bij haer resolutie deselve approbere ofte satisfactie versoecke van soodanige posten als naerder eclarissement soude mogen vereysschen, ende middelen voorslaen, waer door de deficierende Cameren gebracht souden connen werden, hare debvoiren in desen te voldoen.

{==391==} {>>pagina-aanduiding<<}

Nopende de remonstrantie bij den Generael van Iperen, over het beneficieren van Goudtcust ende circumjacentie van dien voorgestelt, dienen de Commissarissen der XIXe gelast te wesen, omme de jnsichten ende motiven van leden over te nemen ende bij haer selven oock voorslagen te doen in wat manier men de gewesten aldaer voor het toecomende beter soude connen beneficieren. Doch niet finael besluyten, voor ende alleer sij van alles aende Camers rapport sullen gedaen hebben. Om welcke besoigne wel t'entameren, sal voor eerst in consideratie comen, offmen niet met dienst vande Compagnie soude connen blijven bij den gewoonlijcken voet, alrede jnde Compe aengenomen, ende deselve bij reglementen ende naerder ordre soo veel verbeterde, als eenichsints sal doenlijck wesen, - dan offmen sal gebruycken den voet ende maniere, daerop jegenwoordich de handelinge ende negotiatie van Brasil gedreven wordt, met soodanige veranderinge als de natuyre vande negotie derwaerts nootsaeckelijck soude mogen wesen, - mits hierinne niet final. en werde geconcludeert, als met goedt vinden ende toestaen van dese Camer.
Opt xiije poinct. Fiat.







{==392==} {>>pagina-aanduiding<<}

Rapport van den ambassadeur Aubery du Maurier, na zijn terugkeer uit Holland in 1624 ingediend aan den Koning van Frankrijk.

Medegedeeid door Mr. W.H. de Beaufort.

Sire.
La depesche de Vostre Majesté du 4e de ce moys d'Auril me fut rendue le 8e ensuiuant en Hollande, auec celle pour Messrs les Estats Generaux des Prouinces Vnies du Pays Bas, contenant l'octroy qu'il luy plaisoit me faire de ma retraite de cette legation, et son ordre de la venir trouuer au plustost. Pour a quoy satisfaire je me diligentay de sorte qu'aprèz auoir pris congé desdits Srs Estats, de Monsieur le Prince d'Orange, & de Monsieur le Prince Henry, son frere, je party de la Haye, lieu de leur residence ordinaire, le 12e ensuiuant, bien marry de n'auoir peu me rendre de la icy en moins de huict jours. Mais jay esté contraint de faire plus du tiers du chemin par eau, ou le vent ne m'a pas esté bon, et les deux autres par terre que je n'ay peu tout acheuer en poste.
Aujourdhuy, Sire, je viens louer Dieu en vostre presence d'estre si heureux de me trouuer aux piedz de Vostre Majesté, pour luy rendre l'hommage que je luy doy de la

{==393==} {>>pagina-aanduiding<<}
confiance qu'ell' a daigné prendre en ma fidellité durant vnze ans antiers en la charge que jay faicte pour son seruice, & les tres humbles graces dont je luy suis obligé de ce qu'il luy plaist combler mon bonheur, me rapelant en ma Patrie, me redonnant ma liberté, et m'admettant si benignement a luy rendre conte de mon Ministere.
Que je commenceray par protester a Vostre Majesté, comme deuant Dieu, qu'en tout le cours de cette mienne function je n'ay rien entrepris ny faict qu'en suiuant au pied de la lettre la regle de ses commandements, comme je le puis bien justifier, et que je n'ay eu en tout ce qui s'y est passé, autre affection ny passion, que de son seul seruice, quelques temps et mouuemens qui ayent eu cours, et quelques discours qui luy puissent estre faictz au contraire. En suitte de quoy, Sire, j'adjouste que Messieurs les Estats, Monsieur le Prince d'Orange, & Monsieur son frere, en prenant congé d'eux, m'ont prié d'asseurer Vostre Majesté de leur affection a son seruice, et d'adjouster mon temoignage a ce qu'ils ont chargé leurs Ambassadeurs de luy representer touchant leurs apprehentions et necessitéz presentes, desquelles ils protestent esperer les principaux remedes de Vostre prudence et pouuoir.
Pour a quoy satisfaire et ne deguiser a Vostre Majesté ce qui est de la verité, je la puis asseurer que jamais cet Estat la, de puis qu'il a commencé de prendre quelque forme, ne se trouua en plus dangereuse assiette, soit que lon considere les forces qui le menacent par de hors, soit en l'egard de ses maladies interieures, consistantes principalement en une tres dangereuse diuision par dedans.
Quand au premier point, je croy qu'ils auront representé a Vostre Majesté ce qui en est. C'est pourquoy je n'y entreray pas, croyant qu'ils n'y auront rien oublié. Mais pour le second je luy diray que depuis six ans cette diuision s'est glissée et fomentée principalement dans la prouince de Hollande, qui est tellement la principale des sept

{==394==} {>>pagina-aanduiding<<}
qui se sont associées pour leur commune deffense, qu'elle seule contribue beaucoup plus a cet effect que toutes les autres six ensemble, et par consequent en est la maladie d'autant plus perilleuse.
Peut estre que lesdicts deputéz n'auront découuert a Vr̄e Maté que celle qui est exterieure, tenans l'autre cachée pour certaines considerations particulieres. Mais n'ayant autre but que de faire veoir clairement a Vostre Maté l'estat de leur constitution presente, s'il luy plaist je la luy representeray succinctement et veritablement, affin que tant mieux elle puisse former ses resolutions sur ce qu'il luy plaira faire en leur faueur pour la medeciner, et que cela redondant a leur plus grand bien, il ne soit aussy de tout point inutile au seruice de Vre Majesté.
Leur mal interne, et qui s'empire tous les jours, est. prouenu de quelques disputes qui suruindrent entre leurs docteurs en Theologie il y a enuiron treze ans, sur le point de la predestination et quelques autres en dependans, surquoy ils se sont depuis eschauféz de sorte, nommément en ladite Prouince de Hollande, qu'elle fut contrainte en l'an 1618, par resolution du Conseil ordinaire d'icelle, solennellement prise en la forme accoustumée, d'arrester et deffendre le cours de ces contestations, comme tendantes a diuiser les peuples, et a introduire des factions pernicieuses dans l'estat, enjoignant aux prescheurs d'enseigner les peuples simplement a bien croire et a bien vivre, comme ils auoient accoustumé en tout le temps precedent et de s'abstenir d'embrouiller les espris de questions difficilles et curieuses, qui pourroient engendrer schisme en la religion et diuision en l'estat.
Auquel decret quelques prescheurs n'ayans voulu obeir, ladite Prouince leur imposa silence comme a desobeissance. En suitte de quoy bientost apréz furent excitées des seditions populaires contre les Magistrats de quelques villes, qui vouloient tenir bon, pour faire obseruer le susdit de-
{==395==} {>>pagina-aanduiding<<}
cret, lesquels aussy tost furent qualifiez du titre odieux d'Arminiens, tellement qu'en certains endroits il y eut des hommes tuéz et des maisons pillées, au mepris des Magistrats desdites villes, les quels eux mesmes s'en trouuent en tel peril qu'ils furent contraints, comme en vne ville nommée Audouatre, de se retirer et quiter leurs maisons et leurs charges.
Ce que voyant ledit Conseil de Hollande, et que la consequence des dites mutineries et desordres pouuoit estre tres dangereuse, il eut recours au chef de leurs armes pour le requerir d'ordonner aux gens de guerre, estans en garnison dans les villes, de tenir main forte aux Magistrats d'icelles, tant pour leur propre seureté, que pour empescher les peuples de tumultuer.
A quoy leur ayant repondu que c'estoient disputes de religion dont il ne se vouloit mesler, n'y employer son pouuoir a l'effect qu'ils desiroyent de luy, ils eurent recours a la pratique ancienne, mesmes du temps qu'ils vivoyent sous leurs Contes et autres Princes qui les ont dominéz, ascauoir de prendre en seruice, suiuant leurs priuileges, pour la seureté de l'hostel de chacune ville et du Magistrat d'icelle, quelque petit nombre de soldats, pour garder lesdits hostels et n'estre exposéz aux seditions populaires.
Ce qui fut pratiqué en quelques villes des Prouinces de Hollande et d'Vtrecht, ou furent leuéz jusques a enuiron de mil ou douze cens hommes en tout, departis en diuers endroicts, pour la seureté de plusieurs maisons de ville.
A quoy la partie contraire audit decret donna si mauuaise interpretation, que lors on eclata en inuectiues de bouche & par escrit par toutes lesdites Prouinces, ou l'on decrioit en la susdite qualité d'Arminiens et d'ennemys du pays les Magistrats qui pour leur asseurance auoient eu recours au moyen susdit.
Ausquels desordres voyant prendre traict, j'en donnay

{==396==} {>>pagina-aanduiding<<}
auiz a Vostre Majesté, luy representant la verité du tout, & que s'il luy plaisoit contribuer quelque chose pour arrester le cours de ce mal, il estoit besoin de se haster et d'y employer de plus forts remedes que les offices qu'elle m'auoit ordonné faire a cette fin, lesquels acomplis fidellement par moy n'auoient operé le bien qu'elle desiroit pour preuenir leur mal.
Ce qui meut Vr̄e Majesté vers le mois de Juillet de l'an 1618 de depescher en Hollande feu Monsr de Boissize, qui s'y rendit a temps pour y trouuer encor toutes choses en leur entier.
Mais les raisons et conseils de Vostre Majesté, qu'il leur representa tresbien, tendantes a la conseruation de leur union, non seulement n'eurent non plus d'efficace que les miennes precedantes, ains furent rejettées jusques là, qu'ayans, luy et moy, procuré les moyens d'une bonne reconciliation entr'eux a l'amiable, ils furent rejettéz et eut on recours a ceux de la force, pour aneantir ledit decret de la Prouince de Hollande, en emprisonnant l'auocat general d'icelle auec quelques autres, qui auoient tousiours monstré buter a cheuir 1) ces differens par voyé de douceur.
En suitte de quoy furent destituéz les Magistrats desdites villes, ou le plus grand nombre d'iceux, ausquels on en substitua d'autres, chose non jamais pratiquée auparauant, non pas mesmes par les Princes Souuerains, ausquels ils ont esté sujectz, d'autant que les dits Magistrats par leur institution sont perpetuelz et ne peuuent estre deposez que par mort ou par forfaicture.
S'il n'y eust esté faict changement que de sept ou huict personnes, la necessité requerant cela bien souuent en toutes sortes d'estats, mesmement quand le choix des substituéz est faict auec si bon jugement que le public en

{==397==} {>>pagina-aanduiding<<}
est plustost fortifié qu'affoibly, cela n'eust excité les clameurs et engendré les mecontentements, qu'a produits ce grand remuëment et desestablissement, comme chose imcompatible auec les anciens et non interrompuz priuileges dudit pays, les villes duquel sont gouuernées de cette maniere qu'en chacune d'icelle il y a un Conseil perpetuel, composé es unes de trente, es autres de plus ou de moins des plus eminens, riches et bien entenduz au fait de la police, les quels sont remplacéz du corps de la bourgeoisie lors qu'il en meurt quelqu'un.
Au moyen de quoy la face desdites Prouinces de Hollande & d'Vtrecht se trouua changée en moins de huict jours, ceux qui y auoyent auparauant l'authorité principale ayans esté casséz, d'autres ayans esté mis en leurs places, desquels substituéz furent incontinent choisiz et nomméz vingt & quatre Commissaires, par jugement desquels, au bout de huict moys de prison, ledit Auocat de Hollande fut executé a mort, et les emprisonnés auec luy condamnéz a prison perpetuelle.
De laquelle procedure les autheurs ne voulurent se laisser demouuoir par les prudens et moderéz conseils que Vostre Majesté leur fit administrer par ledit Sr de Boissize, lesquels au contraire furent rejettez et blasméz avec autant de mépris, comme on refusa sur son instance, faicte par ordre de Votre Majesté, de luy faire reparation d'un libelle diffamatoire escrit & publié en Hollande contre Vostre gouuernement par un nommé Francois Arsens, lequel adherant a tous les mouuements de Vostre Royaume contre Vostre service, l'auoit remply de plusieurs notables impostures tres prejudiciables a la reputation de vos affaires, et ainsy fut contraint le dit Sieur de Boissize de s'en reuenir et laisser les choses en la confusion qu'il n'auoit peu empescher et sans rapporter a Vostre Majesté satisfaction quelconque en legard dudit libelle.
Depuis le quel grand changement je ne puis, ny doy,

{==398==} {>>pagina-aanduiding<<}
nier a Votre Majesté, que l'on a visiblement recognu les bienfaicts immenses et du feu Roy, vostre pere, et vostres avoir souffert une si notable diminution de gratitude par l'aneantisement desdicts anciens Magistrats, qui en avoient esté participans & temoins, qu'en toutes occasions il a paru n'en estre autant resté de memoire n'y de gré en ceux qui leur ont succedé, qu'il seroit a desirer.
Pour remedier ausquels inconveniens tant de leur desunion, que pour l'asseurance des biens que Vostre Majesté voudra leur faire a l'auenir, elle jugera s'il seroit expedient de leur faire cognoistre que pour leur propre salut ils doivent s'adonner a consolider au plustost cette playe, qu'elle scait estre profonde et dangereuse, ce qui se pourroit tres utillement et facillement, en reunissant et incorporant es villes de Hollande et d'Vtrecht et autres, ou ces changements ont esté faicts, les Magistratz et conseils anciens auec les nouueaux, pour n'en faire desormais qu'un corps, joint de coeurs et d'affections, pour s'adonner a la recherche des moyens de leur conseruation, effaçant ent'reux la memoire de toutes offenses de part et d'autre par vne saincte amnistie, et ordonnant que lesdits conseils fussent reduicts au nombre ancien jusques a ce qu'en chaque ville les supernumeraires eussent vaqué par mort.
A faute duquel expedient il est impossible qu'en un estat de la nature de cestuy la, leurs deliberations et contributions aillent jamais bien, tant par ce que les nouueaux establiz n'ont et ne peuuent auoir l'experience necessaire au gouuernement, n'y le credit parmy les peuples, comme les anciens, et que les anciens estans offensez de se voir abatuz et flestriz, sans auoir forfaict, leurs mecontentements s'estendent a tous ceux qui sont de leurs parentelles & dependances, qui sont tresgrandes.
Lequel expedient peut d'autant mieux reussir, qu'il est non seulement sans peril pour eux, mais dutout con-
{==399==} {>>pagina-aanduiding<<}
forme a leur propre salut, et que les restablissant en meilleure et plus ferme assiette qu'ils ne sont, ell'asseurera leur condition et ses bienfaits, en obligeant conjointement a soy tous les anciens et les nouueaux Magistrats a la recognoissance d'iceux, de la quelle au contraire en leur estat present Vostre Majesté n'auroit grande asseurance, leurs animositéz les pouuans commettre toute heure les uns contre les autres, et par consequent tenir leur République en continuelle fievre.
Or, Sire, la charge desdits Ambassadeurs extraordinaires estant, comme je l'ay mandé a l'auance a Votre Mté, d'implorer le secours de sa bourse, et de la requerir de l'honneur de son alliance, je luy diray tout ce que je scay sur l'un et l'autre de ces points, affin qu'elle mesme y puisse prendre une resolution la plus conuenable au bien de ses affaires.
Quant a l'assistance d'argent, il est tres vray, Sire, qu'elle leur est d'autant plus necessaire, que leurs necessitéz sont extremes, portans un fardeau dont la pesanteur excede la mesure de leurs forces, les subuentions de leurs peuples estans fort petites en comparaison de leurs depenses, comme je l'ay particulierement representé a Votre Majesté. et ces subuentions encor estans rendus plus difficilles par leurs desunions, joint que leur public est chargé de grandes sommes, qui courent a rente, et que leur credit est fort diminué.
Tellement, Sire, que si quelque grand accident suruenant a leur benefice ne trauerse les desseins du Roy d'Espagne, ou si Vostre Majesté ne les assiste tres puissamment, c'est chose certaine que leur ruyne ne fut jamais si proche d'eux qu'a cette heure. Car destituéz de moyens comme ils sont, ils ne pourront mettre leurs troupes en campagne, a quoy neantmoins ils seront contraints, quand le Marquis s'y mettra, et l'on dit que ce sera bientot, qu'ils ne s'exposent au hasard de voir des

{==400==} {>>pagina-aanduiding<<}
mutineries parmy leurs gens de guerre faute de payement, dont il n'a déja que trop paru d'indices des l'année passée en une poignée de gens, qu'ils tirerent de leurs garnisons vers la frontiere de Gueldres, et depuis mesmes en quelques vnes de leurs plus importantes places.
Quant a la somme dont Votre Majeste les voudra secourir, il dependra de sa volonté comment il luy plaira qu'ils la reçoiuent d'elle, n'y ayant que deux voyes, ou en don, ou par prest. Si en don, c'est ce qui a esté faict par le feu Roy, vostre pere, et par Vostre Majesté mesme qui leur a tres-liberalement remis des sommes immenses dont ils auoient baillé leurs recepissez, en vertu desquels on pouuoit bien les en rendre debiteurs a Vostre Couronne. Si par prest, il est vray que ç'a tousiours esté la pratique d'Angleterre enuers eux, la deffuncte Royne Elizabeth ayant voulu les tenir en bride et respect enuers elle par crainte de la repetition des sommes qu'elle leur bailloit, pour seureté desquelles ils luy auoient mesmes engagé trois bonnes places maritimes, a scauoir Ostende, Flissinghes & la Brille, que le Roy de la Grande Bretagne ne leur a depuis restituées que moyennant composition des sommes qu'ils luy devoyent. Mais Vos Majestéz ont tousiours voulu que cette République fust obligée de leurs secours a leur seule beneficence royale.
Quant au renouuellement d'alliance, qu'ils demandent, il n'y a doute qu'il seroit tres auantageux a la reputation de leurs affaires, s'il plaisoit a Vostre Majesté la leur accorder, d'autant qu'aux yeux de toute l'Europe Elle feroit paroistre qu'elle s'interesse (à) tout ce qui se peut en leur conseruation. Mais la dessus vient a considerer que le feu Roy, vostre pere, ne feit alliance deffensiue auec eux, limité a certain secours reciproque, qu'aprèz la conclusion de leur trefue, et pour le temps d'icelle, auec le Roy d'Espagne, par le moyen de laquelle se trouuans dechargez du faix de la guerre, ils pouuoient seruir Sa Majesté

{==401==} {>>pagina-aanduiding<<}
des cinq mil hommes de guerre qu'ils s'obligeoient luy fournir a son besoin, comme luy des dix mil, dont il promettoit les assister au leur, jugeant bien Sa Majesté que venans a rentrer en guerre, ils seroyent si empeschéz, pour eux mesmes, qu'ils ne pourroyent accomplir de leur part ce qu'ils luy auoient promis, et partant si ladite trefue n'estoit prolongée, reseruoit de leur faire du bien et favoriser leur subsistance selon la commodité de ses affaires, affin qu'ils n'en fussent tenuz qu'a sa seule bonne volonté et liberalité, et ne presumassent que ce fust par obligation qui l'y astraignist.
L'ignorance de la quelle raison a fait que la République de Venize, sur le poinct que ladite trefue estoit d'expirer, s'est engagée a une alliance deffensiue auec lesdits estats, moyennant un secours reciproque de six cens mil francs par an, que la Seigneurie leur paye, et qui la demandent d'elle en vertu de ce titre, par lequel ils la tiennent obligée, au lieu que si par raison d'estat ell'eust resolu de les assister annuellement de cette somme, comme ell'en a grand suject, ils eussent estimé ce benefice de beaucoup plus grand prix. Lequel exemple ayant passé deuant mes yeux durant mon sejour en Hollande, le seruice de Vostre Majesté ne me permet de le luy faire, affin qu'ell'y ait tel egard que sa prudence jugera.
Sire, aprèz ces deux poincts il en reste un tres important au bien de vos affaires, sur le suject duquel j'ay eu de frequentes contestations par dela durant les mouuements qui ont agité vostre Estat. C'est pour les transports qui se font ordinairement de plusieurs sortes d'armes et munitions en Vostre Royaume, ceux qui ont eu dessein d'y remuer ayans tousiours eu leur recours de ce costé la, pour en tirer et s'en preualoir. Pour a quoy obuier j'ay souuent tasché de faire observer une conuention que nous auions faite, portant qu'ils ne permettroyent la sortie d'aucunes armes ny munitions de leur pays, sinon qu'ils

{==402==} {>>pagina-aanduiding<<}
en fussent requis en Vostre nom et pour Vostre service. Mesmes que ceux qui en auroyent la conduite par mer, s'obligeroyent de bailler caution en quelqu'une de leurs villes, de rapporter certifficat dans trois mois, comme ils les auroyent dechargées seulement es ports et haures de Vostre obeissance.
Nonobstant quoy on en a laissé passer secretement grand nombre, dont la pluspart a mesmes esté découuerte et arrestée en Vostre costé de Provence, de quoy je me suis plaint vivement plusieurs foix par Vostre commandement, sans qu'il ayt esté faict aucune punition des contreuenans, Monsieur le Prince d'Orange ne m'en ayant jamais dit autre raison, sinon que leurs marchans se mettoient a tout hazard pour gagner, que mesmes durant le siege d'Ostande ils auoient clandestinement fourny des munitions a l'archiduc pour batre ladite place, dequoy l'un d'eux ayant esté conuaincu, il ne dist autre chose pour excuse, sinon, que s'il scauoit cinq sols a gagner en enfer, il iroit auec son nauire, s'il n'auoit peur d'y brusler ses voiles.
Quant a pourueoir & nommer aux charges, qui vaqueront par mort ou par demission es trouppes Francoyses, entretenues es Provinces Vnies, c'est chose qui ne doit appartenir qu'a Vostre Majesté, d'autant plus qu'elles sont composées de ses sujectz et entretenues du prouenu de ses liberalitéz, & d'autant que cette possession a quelques fois esté interrompue par les excez et desordres des temps, il importe a vostre dignité de la reprendre, et de stipuler cela si bien et expressement, que lesdites prouisions ne dependent que de Vostre Majesté seule.
Reste un point de tres grande importance, non seulement a Vostre dignité, Sire, mais aussi a vos sujects traffiquans sur mer, a scauoir de remedier aux depredations ordinaires, qui se font inpunéement sur eux par ceux des Estats, dont il est impossible de tirer raison, pouuant

{==403==} {>>pagina-aanduiding<<}
tres veritablement asseurer a Vostre Majesté que ces six dernieres années que je l'ay seruie par de la, c'est a dire depuis les susdictz changements, il m'a esté impossible d'un nombre infiny de depredations faicts sur vos sujectz et dont ils m'ont fait aparoir d'en faire reparer plus de cinq ou six, encor a ce esté a toute force, et par auoir trouué moyen d'empescher que ces actions fussent traictées en leurs justices ordinaires, pour estre decidées par amiable conuention, de toutes les autres qui vont pardeuant leurs jurisdictions, vos pauures sujectz en decheans tous infailliblement, n'en ayant veu un tout seul, durant un si longtemps, qui n'y ait perdu sa cause aprèz une treslongue et penible poursuitte, quelque bonne qu'il la justifiast. Ce qui provient de l'interest que toutes sortes de personnes ont en ces pays la es captures qui se font sur mer, ou chacun met son argent par esperance de gain, joint que les Amirautéz et les Amiraux en prenans une bonne partie pour les droicts qu'ils s'attribuent, ne jugent jamais en faueur des complaignans, pour ne diminuer leur propre utilité.
Auquel desordre il est tresnecessaire que Vostre Majesté pouruoye par un si bon et ferme reglement, pris la dessus auec eux, que desormais il ne puisse estre eludé.
Dont l'expedient peut estre pris, premierement en stipulant que le temps de la vendition des marchandises depredées sera prolongé jusques a six mois du jour qu'elles seront amenées dans leurs ports, n'estant maintenant que de deux seulement, et ce pour donner temps aux proprietaires de reclamer leurs biens, lesquels sont venduz ou plustost méuenduz 1) precipitéement, a leur grand prejudice, les preneurs mesmes s'en rendans adjudicataires sous noms supposéz, se confians qu'au pris aller ils ne seront tenuz de restituer que le pris de la vente, qui d'ordinaire ne

{==404==} {>>pagina-aanduiding<<}
vient pas au tiers de la juste valeur des choses: et encor sur ce tiers leur estant deduit grand nombre de faux fraiz.
Secondement: que la cognoissance de telles depredations ne soit plus attribuée auxdites Amirautéz, mais a des Commissaires nomméz du Corps des Estats Generaux, pour auec l'Ambassadeur de Vostre Majesté resoudre sur les moyens de faire restituer aux interesséz ce qui leur appartient. A faute de quoy ils souffriront tousiours les mesmes dommages, et Vostre Majesté le mesme déplaisir.
Quant a l'association desdits Estats auec les corsaires de Barbarie, l'experience aprend qu'ell'est tres prejudiciable a vos sujects, dont les biens et les corps encourent journellement la prise et l'esclauitude; aux quels maux Vostre Majesté scaura mieux pourueoir, comme aussi a s'asseurer suffisamment que desormais vostre banniere sera mieux respectée par eux qu'ils n'ont fait jusques a present, et quils ne troubleront aucuns de vos sujects en leurs nauigations, tant aux Indes Orientales, qu'ailleurs, sur pene de restituer eux mesmes ce qui leur aura esté depredé, n'estant raisonnable qu'ils rendent la condition de vos sujects mauuaise, puisque Vostre Majesté rend la leur si bonne.
Je n'importuneray point icy Vostre Maté des premieres actions de ma charge audit pays, comme du traicté de Xanten, touchant les pays litigieux de Cleues et de Juliers, auquel nous trauaillasmes, feu Monsr de Refuge et moy, parce que cela est eslongné. Et neantmoins je diray a Vostre Majesté qu'ayant entrepris premierement auec l'ayde de ses armes, et puis de son entremise, d'asseurer lesdits pays aux Princes de Brandenbourg et de Nieubourg, qui y pretendoient, et par le moyen dudit traicté ayant esté conuenu d'un partage prouisionnel entr'eux, les Espagnols, bien qu'ils fussent interuenuz audit traicté, trouuerent moyen bientost aprez de l'éluder et en suitte de s'em-
{==405==} {>>pagina-aanduiding<<}
parer de la plus part desdits pays, dont ils se sont grandement accreuz et fortifiéz depuis.
Sire.
Je ne pense pas auoir obmis, en ce que dessus, aucunes des principales circonstances de tout ce que j'ay peu gerer et cognoistre par de la, surquoy aprèz que Vostre Majesté aura pris ses resolutions, il ne me restera qu'a receuoir l'honneur de ses commandements et volontéz sur ce qu'il luy plaira que je face et deuienne desormais, osant la supplier treshumblement trouuer bon que je luy dise que de l'Ambasade, que j'ay faicte si longues années pour son seruice, ne me restant que l'acoustumance de viure de son pain, s'il luy plaist m'en donner encor pour ce qui me reste de jours, elle n'a pauure suject qui ait meilleure deuotion de le manger ny vser le reste de sa vie, qu'en rendant a Vostre Majesté le treshumble & tresfidelle seruice quil luy doit.





{==406==} {>>pagina-aanduiding<<}

Het feestmaal der Utrechtsche Priester-Broederschap.

De broederschap der Priesters, Vikarissen in de vijf kapittelkerken te Utrecht, over wier ontstaan en werking in het Archief v.d. Geschied. van 't Aartsbisd. Utrecht, IV bl. 391 vv., een merkwaardige bijdrage is geleverd, placht ‘ter versterking van den broederband, en ter viering van de nagedachtenis der Weldoeners’ jaarlijks op Dinsdag na St. Odulph, in de maand Juni, een broedermaal te houden, wat tevens diende ter sluiting der plechtige feestelijkheid, welke des morgens in de kerk was gevierd.
Ter nadere kennismaking met de zeden en gewoonten der zestiende eeuw zal het van belang zijn over zulk gastmaal iets naders te vernemen, te meer, wijl het een der aanzienlijkste standen uit de toenmalige maatschappij geldt. En al stelden ook de verordeningen der Broederschap vast, dat bij den besproken maaltijd ‘de hernieuwing en verlevendiging der broederschap gaan moest boven keur van spijs en drank,’ toch mogen wij met grond aannemen, dat de disch was aangericht in voege als voor den aanzienlijken stand der Priesterschap paste.
De tafel werd tweemaal gedekt, zoo als blijkt uit den telkens in de rekeningen der broederschap voorkomenden post: pro vino in prandio et in coena. Het prandium, dat blijkens de noot no. 6 hier achter op bl. 410, reeds om twee

{==407==} {>>pagina-aanduiding<<}
uur was afgeloopen, zal wel, in den zin der oude Romeinen, moeten worden opgevat voor een tweede ontbijt, dat na afloop der plechtigheden in de kerk den broeders werd aangeboden, bestaande in een stuk tarwenbrood met een glas wijn. Het eigenlijke hoofdmaal, coena, volgde in den loop van den namiddag. Als naar gewoonte werd het geopend met het kerkelijk ‘Benedicite’ en de daarbij behoorende gebeden, terwijl de dankzegging na tafel werd gesloten met eenige gebeden voor de in het afgeloopen jaar gestorven leden der Broederschap. Onder den maaltijd werd er naar oud kristelijk gebruik eene lezing gehouden, welke voor eerst een woord van stichting bevatte, ‘om tot spijs der zielen iets te vernemen over.... de waardigheid van het priesterschap’ (Zie bovengem. Archief, bl. 414). Vervolgens werd het geheugen der broeders verfrischt door de herlezing van de Stichtings-oorkonde met de regelen der Broederschap, gevolgd door hare drievoudige goedkeuring en bevestiging door de bisschoppen Jan v. Arkel, Rudolf v. Diepholt en David v. Boergondie. De gerechten, welke ter tafel werden opgedragen, waren van nabij geregeld; luidens voorschrift werd de maaltijd ‘telken jare aangelegd vooreerst van groenten of iets dergelijks, waarna nog twee behoorlijke gerechten worden opgebracht met kaas; hierbij zal elk der broeders ontvangen een mengel wijn met het noodige bier’ (Meergenoemd Archief, bl. 410). De ham, vaak als Westphalinger bestempeld, maakte steeds het midden uit van het eerste gerecht; daarna zal de beurt wel geweest zijn aan het telken jare wederkeerende schapenvleesch, dat immer in gezelschap van de noodige boter wordt vermeld. Als derde gerecht verscheen een goed veertigtal kipjes, vooraf door den deken behoorlijk gemest, naar het schijnt aan het spit gebraden en opgedragen met struif van kruisbessen: ‘Om polver in die struyf sub pullis
assatis’ heet het in de rekening van 150⅔ en volgende jaren, welke post

{==408==} {>>pagina-aanduiding<<}
naderhand vervangen wordt door ‘pro sukaro in fragris sub assatura’ zoo als hieronder voorkomt. Enkele malen kwam ook het ei als nevengerecht naast de telken jaar aanwezige Betuwsche kaas zijne plaats op de tafel innemen.
Na deze vluchtige afteekening van den omtrek en zijner hoofdvormen, kunnen wij tot de onderdeelen overgaan en uit de rekeningen der Broederschap den afloop van het maal gadeslaan. Wij kiezen in het bijzonder hiertoe de rekening van het jaar 1534/35, omdat deze de beste omschrevene is en met die van 1501 en volgende jaren genoegzaam in alles overeenstemt. Vonden wij elders belangrijke opgaven, dan hebben wij daarvan gebruik gemaakt door ze tusschen haakjes in den tekst op te nemen, of in de noot er van te gewagen.

Uittreksel uit de rekening der Priester-Broederschap te Utrecht, over het jaar 1534/35.

Exposita per me Gherardum Jacobi de Vollenhoe, animarum presbyterum 1) ecclesiae S. Salvatoris Trajectensis, decanum pro tempore fraternitatis sacerdotum quinque ecclesiarum Trajectensium, in anno xxxv circa prandium celebratum die Martis post Odulphi confessoris, xv Junii, ipso die Viti et Modesti Martyrum, in domo Dni Henrici d'Jonge, canonici S. Petri Trajectensis; - et Missa fuit in eadem [Sti Petri] ecclesia servata more solito.
Item in primis solvi pro decem spatulis sive armis 2) suillis mediocriter pinguibus (:quia sumus in fraternitate

{==409==} {>>pagina-aanduiding<<}
numero fratrum nonaginta sex:), in diocesi Monasteriensi fumigatis et ex Amstelredammis missis ab amicis et ibidem emptis, simul LXIII libris, qualibet libra 1 st.;
	flor,	st.
facit	iii -	iii - 1)
Item dedi nautae pro vectura	-	ij -
Item pro quadraginta octo pullis pinguibus et magnis, simul [om L hoeneren]	iii -	xv -
Item pro pastu pullorum vagitritico 2) cum portitura, simul	-	xxiij -
Item pro pane triticeo centum et xxv et pro cuneis et panibus siliginis pro cissoriis sive super cissoria ponendis, simul 3)	ii -	iij -
Item pro ij vase cerevisiae, cum melioratione excys et portitura simul	-	xxx -
Item pro duabus ovibus cum media, bonis et pinguibus, simul	iiiij -	-
Item pro incissione in domo mea 4)	-	ii -
Item pro butiro recenti [xx medios kintgens, et pro butiro] pro assatura, simul	-	xixj -


{==410==} {>>pagina-aanduiding<<}


	st.
Item pro caseis keteltgens 1)	-	viiij -
Item pro oleribus et petercelie	-	ii -
Item pro fragris sive doernbessen 2)	-	ix -
Item pro sukaro [in fragris sub assatura] 3)	-	viii -
Item pro sale et senapio	-	vi -
Item pro ramis et juncis	-	vi -
Item pro conductione cacaborum	-	ii -
Item pro cespitibus et lignis et apportatione, simul	-	xiij -
Item pro coco speciali	-	x -
Item pro ancillis juvantibus	-	viij -
Item pro curialitate 4) domus	-	xii -
Item pro apportatione mensarum et schamnorum	-	viii -
Item pro lotione mensalium et mapporum	-	x -
Item dedi duobus juvenibus ad S. Jheronimum, vertentibus assaturam 5)	-	ij -
Item custodi januae	-	ii -
Item pro apportatione utensilium	-	ii -
Item pro vino hinc inde, in parte propter grandinationem insolitam et raro visam 6)	xii -	ix -


{==411==} {>>pagina-aanduiding<<}


Item pro cantante Missam summam de Domina ad Sanctum Petrum	- -	1 brasp.
Item legentibus Ewangelium et Epistolam	-	ij -
Item legenti Missam animarum	-	i -
Item sacristae pro ornamentis exponendis	-	i -
Item organistae	-	i -
Item calcanti folles	- -	1 blanck
Item rectori scholarum	-	ii -
Item quatuor choralibus senioribus [cantantibus Missam]	-	ii -
Item legenti sermonem primo et postea fundationem	-	iii -
Item pro legibus decani et procuratorum	iij -	-
Item pro scriptura registrorum	-	iii -
Item pro mundatione certarum schuttelarum stangnearum, in quibus erant flagrae sive cruysbessen etc.	-	v -
Summa omnium expositorum ordinariorum	xxxviii -	xiiij -

Aan het slot der rekening van het jaar 1535/36 vinden

{==412==} {>>pagina-aanduiding<<}
wij melding gemaakt van het tafel-gerief der Broederschap, als volgt:
Anno millesimo quingentesimo tricesimo sexto, completis annis decanatus mei Gherardi Jacobi Vollenhoēn, ecclesiae Sti Salvatoris animarum presbyteri, quarta et finali computatione mea facta tradidi Dno Johanni Gheverdinck, vicario ecclesiae St. Petri Trajectensis, decano noviter electo, successori meo:
In primis tradidi duas cistas, et quamlibet quinque clavibus et clausuris clausas, quarum quilibet procurator quinque ecclesiarum Trajectensium duas claves habet cujuslibet cistae, unam in quibus infrascripta continentur:
Item septem schutellae stanneae magnae, pro armis suillibus in refectione imponendis [= grote scottelen om schouweren the dienen] 1).
Item quadragintae schutellae de stagno pro carnibus ovinis sive arietum imponendis, et pro assatura [= cleyne plattelen].
Item octoginta schutellae stanneae, hoc anno noviter reformatae et permutatae, pro oleribus ministrandis [= moesscottelen].
Item triginta novem amfrae de stanno, quaelibet de amfra vini [= quaerts-kannen].
Item quinquaginta quinque amfrae stanneae pro cerevisia ministranda [= sleepgens, scleepjens].
Item octoginta schutellae stanneae pro cenapio ministrando. Sex dosyn cissoriorum de stanno [= tinne teljuren].
Decem et novem vascula stannea sine coopertoriis pro sale imponendo [= open tinne zoutvaten].
Decem et octo crusilia pro vino ministrando, ubi vitra deficiunt [= tinne drinckcruysen].
Item 3 dosijn houten teljuren.

{==413==} {>>pagina-aanduiding<<}

Item quinque longa mensalia [= lange tafel-laken].
Item novem longa, pro manutergiis sub cissoriis ponenda.
Item een trisoer-laken.
Item acht drogel-doken.
Item een besloten korff, out, myt een slot, om 't linnenwaet in t' leggen.
Item een brede mande myt een henxel, ende een broetcorff, om teljuren mede op t'nemen, ende anders mede op ende off t'nemen, tempore refectionis.

Dat de Heeren hun tafel-gerief in behoorlijken staat onderhielden, valt af te leiden uit de volgende posten: a der rekening van 1533/34:
Item pro permutatione quinque scutellarum antiquarum inaequalium pro armis suillis imponendis et pro mutatione duarum scutellarum inaequalium et fractarum pro assatura et carnibus ovinis imponendis, ponderantibus simul xxxj ℔; et ego accepi septem scutellas aequales pro armis suillis, cum duabus aliis, ponderantibus simul xii ℔ plus in pondere quam ego tradidi; pro permutatione et pondere plus ponderante quam ego tradidi de xii libris facit simul de immutatione et plus in pondere.. xxxvii st. i blanck.
Item pro duabus ciphis ligneis novis, in quibus butirum paratur i st.
b der rekening van 1535/36:
Item pro permutatione septem scutellarum et lxxx scutellarum pro oleribus et pro i dosyn novorum cissoriorum de stagno; pro permutatione, pro signatura et additione stagni simul.......... iii flor. i blanck.
Item solvi Wilhelmo fabro pro reparatione clausurae cistae, in qua vasa stannea fraternitatis continentur; quae erant concessae conventui in Outwijck per sollicitationem Magri Anthonii de Amerongen, canonici Trajectensis; quae clausura erat destructa, ita quod in toto recuperari oportuit cum ligatura ferrea; solvi........ v st.

{==414==} {>>pagina-aanduiding<<}

Voor de waardeering der munt moet hier nog worden aangemerkt, dat de rekening gehouden is in de zware Hollandsche munt: ‘xx stuf. Hollandiae pro floreno computato.’
De Hollandsche gulden telde toen 20 stuivers;
De stuiver had 8 ‘deutkens’ of 16 penningen (denarii);
Een branspenning gold 10 duiten, 20 penningen;
Een blank had 6 duiten, 12 penningen;
Het oortje deed 2 duiten, 4 penningen.
De verhouding tot de lichtere Utrechtsche munt was als volgt:
Twintig Utr. stuivers maakten een Utrechtschen gulden, en 12 Utrechtsche witjes (alben) maakten een Utrechtschen stuiver; doch de Hollandsche stuiver was zoo veel swaarder, dat er 15 Utrechtsche witjes ingingen. Dit geldt voor de jaren (1530 seq), waarin wij ons hebben bewogen. Voor andere tijden verwijzen wij den onderzoeker naar het rekenboek zelf, dat loopt over de jaren 1500 tot 1608. Het berust in het archief der stad Utrecht onder no. 684.
Aan het Edelachtbaar Bestuur der stad Utrecht, dat door zijn gunstige beschikking ons in staat stelde het merkwaardige boek met zorg te bestudeeren, zijn wij voor de verleende gunst zeer veel dank verschuldigd. Ook jegens den verdienstelijken stadsarchivaris Mr. S. Muller Fz. achten wij ons om zijne welwillende hulp zeer verplicht, en zeggen hem daarvoor nogmaals onzen dank.

J.H. Hofman.


{==415==} {>>pagina-aanduiding<<}

INHOUD.

	Bladz.
Naamlijst der leden van het Historisch Genootschap	3.
Ten geschenke ontvangen boekwerken	13.
Memorie van den Capitain ter zee Ver-Huell, met 's lands Esquader in het jaar 1784/5 in Indië geweest zijnde. Medegedeeld door Jhr. H.C.A. Ver-Huell	24.
Het oprichten eener Vroedschap te Utrecht, door Mr. S. Muller Fz.	73.
Zeezaken; medegedeeld door den Heer P.A. Leupe, 95-118.	
	Rapport van Carel van Cracouw, als Commissaris naar Spanje gezonden in het belang van den Staat, en het daarop genomen besluit van de Staten Generaal, 1618	95.
	Commissie voor den Capitein Merten van Rijsbergen, als Commissaris op de schepen van oorlog, onder bevel van den Commandeur Quast, en zijn verzoekschrift bij de Staten Generaal ingediend, ter bekoming van zijn achterstallig tractement, voorgeschoten ongelden enz. 1618	108.
	Verzoekschrift van de reeders van het schip de Bontekoe gevoerd door den schipper Willem IJsbrantsz. Bontekoe van Hoorn, 1618	111.
	Verzoekschrift van de vrouw van den schipper Dirck de Ruyter, om brieven van voorschrijving ten behoeve van haar man, gevangen zijnde in de Allerheiligen Baai, aan de Autoriteit aldaar, 1618	112.
	Verzoekschrift van Pieter Woutersz. van Zierikzee, als Raad gediend hebbende in de vloot van den Commandeur Quast, om betaling van gemaakte onkosten enz., 1618	113.
	Verzoekschrift van de weduwe van den Luitenant Admiraal Egbert Meeuwsen Cortenaer om pensioen (1684)	116.
	Brief van Rijkloff van Goens, Raad van Indië, Super-Intendent en Admiraal over Ceilon enz., aan den Gouverneur Generaal Maetsuycker, in het belang van den Engelschen Vice-Commandeur Jonas Handid, 1673	117.


{==416==} {>>pagina-aanduiding<<}


	Bladz.
Verbaal van het gepasseerde binnen de stad Delft, bij de Electie van Z. Hoogh. den Heere Willem Carel Hendrik Friso, Prince van Oranje, tot Stadhouder, etc. 1747. Medegedeeld door den Heer Mr. J. Soutendam	119.
Papieren van D. Bavy wegens het voorgevallene te Bengalen, 1763. (Uit de papieren van een Bewindhebber de Oost-Ind. Compagnie.)	145.
Stukken uit het Archief van Hilten, p. 257.	
	Sommier discours ouer den staet vande vier geconquesteerde Capitanias Parnambuco, Itamarica, Paraiba ende Rio Grande, inde Noorderdeelen van Brasil	257.
	Generale beschrijvinge vande Capitanie Paraiba	318.
	Representatie eeniger pointen van clachten der Nederlantsche Oostindische Compagnie, waer ouer ende ouer andere meer sij reparatie ende redres versoeckt ten laste van d'Oostinde Compe van Engelant, achtervolgens het Tractaet tusschen haer beyden gemaeckt, anno 1619, ende het accort, ao 1623.	368.
	Remonstrantie der Bewinthebberen vande geoctroyeerde Oostind. Comp. deser Nederlanden, gedaen aen haere Ho. Mo. op den 19. May 1639, eerst mondelinge ende naemaels schriftel. ouergelevert, raeckende de differenten tusschen de voornoemde Comp. ende de Oostind. Comp. van Engelandt ende op wat voet ende regel deselve geaccordeert ende wech genoomen sullen connen worden	375.
	Poincten daer op alle de Cameren vande Westindische Compagnie beschreven sijn, omme in conformité vanden octroije tegen den eersten Meert st. n., wesende Donderdach, goet tijds haere Gecommitteerden te senden binnen der stadt Amcterdam, omme als dan in besoigne te treden, op poene van ses guld. daeghs bijde defaillanten te verbeuren, als breeder &c.	379.
Rapport van Gecommitteerden voorden beschrijvingsbrief	386.
Rapport van den Ambassadeur Aubery du Maurier, na zijn terugkeer uit Holland in 1624 ingediend aan den Koning van Frankrijk. Medegedeeld door Mr. W.H. de Beaufort	392.
Het Feestmaal der Utrechtsche Priester-Broederschap	406.



1) Mr. Will. Arn. Alting.

1) De zin loopt niet goed af, doch de bedoeling is duidelijk genoeg.

1) Wellicht moet in plaats van volgens een wat gelezen worden: volgens hen van.

1) De t'huysreys is hier abusivelijk op 8 maanden gereckent, 't moet 9 weezen. Dit geeft over de massa een duyt minder per dag voor de man, dus 8 duyten.

1) Zooals uit het hier medegedeelde blijkt, is het aldaar op p. 294 genoemde jaar 1610 niet dat, waarin een college van permanente leden of ‘vroedschap’ werd opgericht: het jaar behoort te zijn 1618. Bij de revolutie van 1610 is in den vorm van het college niets veranderd.

1) Van de Water, Placaatb. III p. 317.

2) Van de Water, Placaatb. III p. 340.

3) Bor, Nederl. Oorl. 11e Boek, fol. 301.

1) Raadsnotulen 17, 22, 28 October 1577.

2) Raadsnotulen 30 Oct. 1577.

1) Raadsnot. 29, 30, 31 Oct. 1577.

2) Raadsnot. 24 Dec. 1577.

1) De Raadsnotulen dd. 16, 20, 27 Januari 1578 vermelden alleen, dat Foock schriftelijk en later mondeling rapport deed.

1) Bor, Nederl. oorl. 19e Boek, fol. 8.

2) Bor, Nederl. oorl. 19e Boek, fol. 8. - Raadsnot. 12, 13 Nov 1584.

3) Van de Water, Placaatb. III. p. 89, 91. - Heda. p. 305.

4) Heda. p. 314.

1) Dat deze bepaling over de benoeming ‘collegialiter ende met gemeene stemmen’ niet overbodig was, blijkt uit de klacht van den heer Van Moersbergen in de Statenvergadering van 28 Juli/7 Augustus 1618, dat Edelen door de oprichting der Vroedschap ‘geheel wierden vuytgeslooten ende onder die Magistraet niet hadden te seggen te meer alzoo die nominatie nu niet bij die personen inde Magistraet synde, maer byde meeste stemmen vant geheele corpus geschiede’, terwijl vroeger ‘niet het geheele corpus, dan elck persoon in die Magistraet wesende een persoon selffs nomineerde.’ (Verbaal der Gecommitt. v. 1618, in de Raadsnotulen van 1618.)

2) De Ordonnantie is afgedrukt bij: Van de Water, Placaatb. III. p. 94. - Zie ook: Raadsnot. 8 Jan. 1585. - Bor, Nederl. oorl. 19e Boek, fol. 8.

3) Van de Water, Placaatb. III. p 95.

1) Zie hierboven p. 77.

2) Raadsnot. 8 Jan. 1585.

1) Deze mededeeling omtrent den persoon van Thin is niet onaardig: hij schijnt dus, zij het ook buiten huwelijk, gesproten te zijn uit het aanzienlijke geslacht der Van Ewycks. - Eene andere bizonderheid omtrent zijne partikuliere aangelegenheden staat te lezen in de Raadsnotulen van 18 Mei 1585. Als goed lid der libertijnsch-aristocratische partij had hij zich op 23 December 1578 door Duyfhuys in de St. Jakobskerk laten trouwen. Nadat de in deze kerk gevestigde godsdienstvorm onderdrukt was, verschenen velen van de daar gehuwde paren voor de magistraat, met verzoek hunne geslotene verbindtenissen te willen registreeren, uit vrees dat men de wettigheid daarvan later zou betwisten. En zoo legden ook 18 Mei 1585 ‘deersame ende hoichgeleerden Mr. Floris Thin ende Regina Claes Loeden dochter’ voor drie leden van de magistraat ‘ter woenstede van Mr. Floris Thin, staende inde Minrebroeders straet’ de verklaring af, dat zij met elkander voortdurend als echtelieden wilden blijven leven en dat zij hunne kinderen, zoo zij die krijgen mochten, als echte kinderen wenschten beschouwd te zien. (Zij verklaarden, dat dit alles geschiedde ter voldoening aan de Ordonnantie van de Staten op de huwelijken, die bepaalde dat iedereen zijn huwelijk moest aangeven bij de magistraat: het is echter zeker geen toeval, dat alle voorbeelden, die mij van dergelijke verklaringen zijn voorgekomen, huwelijken
betreffen, die in de St. Jakobskerk gesloten waren.)

1) Het afschrift met de kantteekeningen berust in de collectie Booth. No. 444. (Prov. Utr. archief.)

2) Bor, Nederl. oorl. 19e Boek, fol. 10.

1) Raadsnot. 9 Sept. 1585.

2) Bor, Nederl. oorl. 20e Boek, fol. 58.

3) Raadsnot. 1 Oct. 1585.

1) Het is althans zeker, dat bij de hieronder te vermelden uitzetting van Thin en Foock, die verbanning behalve de leiders der aristocratische partij verschillende Roomschgezinden trof, die ook in 1585 uit de stad verwijderd waren. Ook Willem Lodewijk van Nassau noemde libertijnen en Spaanschgezinden in éen adem. (Fruin, Tien jaren. p. 46.)

2) Raadsnot. 5 Juli 1585.

3) Van de Water, Placaatb. III p. 96.

4) Bor, Nederl. oorl. 21c Boek, fol. 38.

1) Raadsnot. 14 Aug. 1598.

2) Raadsnot. 30 Aug. 1598.

1) Deze of dergelijke woorden zijn in den afdruk der resolutie zeker uitgevallen.

1) De resolutie is afgedrukt bij: Van de Water, Placaatb. III p. 96.

2) Raadsnot. 4 Sept. 1598.

1) Van de Water, Placaatb. III p. 97.

1) Denkelijk hadden dus deze heeren een zéer werkzaam aandeel genomen in het op touw zetten der geheele zaak, en zoo heet dan ook de Ordonnantie ergens zelfs ‘Articulen ende poincten by de Gecommitteerden vande gemeente aen de Staten van Utrecht overghegheven.’

1) De Geeligeerden wier voortbestaan na de reformatie in 1582 bij verdrag was bepaald, waren namelijk bevreesd, dat de stad, als vroeger ten tijde van Leycester, weder het initiatief zou nemen om hen te casseeren.

2) De beslissing van den Prins liet de zaak echter in hoofdzaak onveranderd.

3) De Ordonnantie is afgedrukt bij: Van de Water, Placaatb. III p. 97. - De hier medegedeelde bizonderheden zijn ontleend aan het Verbaal van de Gecommitteerden der Staten-Generaal, waarvan een authentiek afschrift in de Raadsnotulen van 1618 is opgenomen. - De Ordonnantie werd gewijzigd door eene resolutie der Staten-Generaal dd. 16 Sept. 1619, die, nevens eenige wijzigingen van ondergeschikt belang, eene belangrijke uitbreiding van den invloed van den Prins bevatte in de bepalingen: 1o. dat Z.H. bij de jaarlijksche magistraatsverandering de aftredende Burgemeesters en Schepenen zou mogen herbenoemen, al waren zij niet daartoe voorgedragen, en 2o. dat Z.H. jaarlijks eenige leden van de Vroedschap door andere personen mocht vervangen. (Van de Water, Placaatb. III p. 98.)

1) Zie over K.v. Cracouw, Kron. v. het Hist. Gen. 1861. 390. en Dr. Brill's voortzetting van Arend, Algem. Gesch. des Vaderl. onder veel and. plaatsen, D. III. St. III, bl. 4, en St. IV, bl. 319.

2) Overgelevert ter Vergaderinge Hare Ho. ende Mo. Heeren Staten Generaal der Vereenichde Nederlanden, opten xviij July xvjc achtien.

1) Madrid.

1) Algiers.

1) De bekende Schipper van het O.-I.C. schip Nieuw Hoorn op zijne reis derwaarts, 1618. Den 26. December uit Texel vertrokken.

2) Gibraltar.

1) Deze Schipper was geen onverdienstelijk kaartenmaker. Van de verschillende in het Rijks Archief aanwezig en door hem vervaardigd is er eene van Rio de Janeiro. Mede bestaat van hem nog een Toortse der zeevaert. Vlissingen, 1623.

2) Brazilie.

1) Zie over hem Kronijk, jaargang 1875.

1) Gibraltar, 1607.

1) Algiers.

1) In het gevecht, door Cornelis van Quaelbergen op den 1 September 1673 tegen de Engelschen op de kust van Cormandel geleverd, was het schip van dezen Vice-Commandeur, na een dappere verdediging, in onze handen gevallen. Zie over dit gevecht het door ons medegedeelde rapport van den Commandeur van Quaelbergen, in de ‘Verhandelingen en Berichten betrekkelijk het Zeewezen, 1856, 2 Afd. No. 2.’

1) Het geslacht Vockestaert heeft niet minder dan vijf Secretarissen aan Delft geschonken. Die het verbaal opmaakte schreef eene ver van fraaije hand, maar toch is zijn schrift kalligraphie te noemen, vergeleken met dat van een zijner naamgenooten en voorgangers in de 17. eeuw. Iemand, die zoo krabbelde, had eigenlijk geen Secretaris mogen zijn geworden, tenzij men hem inderdaad als geheimschrijver wilde beschouwd hebben, wiens schrift alleen door hemzelf kon worden gelezen. Maar als penvoerder van Burgemeesteren en Regeerders van Delft en met hunne correspondentie belast, was zijn naauwelijks te ontcijferen kladwerk tegenover de geadresseerden een onbeleefdheid. Edoch, laat men niet vergeten, dat er toen nog een andere ‘correspondentie’ bestond, die het schrijven van een leesbare hand met onder de onmisbare eigenschappen van een Stads-Secretaris rekende.

1) Is door eenige Heeren geoppert, dat veele inwoonders van gedagte waeren, dat na het exempel van hetgeen tot Rotterdam is geschiet, een groote Princevlagge op het stadhuys en een op de Nieuwekerckstoorn behoorde te werden geplaetst, is aenstonds tot het vervaerdigen van soodanige Vendels ordre gegeeven, en is een van dien op de middagh aen de zuydzijde van het stadthuys booven de baluster, onder het gejuych van een groote meenigte van volck, geplaetst, gelijck een andere Vlagge des namiddags omtrent drie ueren op den Nieuwekerckstoorn is gestelt geworden.

1) d.i. bediendens.

1) Het Spaansche entregar, overleveren.

1) boven bl. 259, regel 10 en 11: Marcaugpe.

1) Oningevuld.

1) Niet ingevuld.

1) Joh. Gijsseling, zie Arend, Algem. Gesch. d. Vaderl. D. III, St. V. bl. 46.

2) d.i. kenden.

1) D.i. beschadigd.

1) Oningevuld.

1) Oningevuld.

1) Oningevuld.

1) Niet ingevuld.

1) Niet ingevuld.

1) Niet ingevuld.

1) Niet ingevuld.

1) Roza is een ontgonnen stuk land. Rozar heet ontginnen.

1) Zie de noot op bl. 337.

1) Niet ingevuld.

1) Niet ingevuld.

1) Zie de noot op bl. 337.

1) d.i. zaagsel.

1) Misschien moet gelezen worden: van Indien ende A.

1) Dit is de conferentie, van welke gewaagd wordt in het vervolg op Arend, Algem. Gesch. des Vaderl. D. III, St. V, bl. 188.

1) Zie Arend, t.a. pl.

2) Zie ald. D. III, St. IV, bl. 479, Noot 1.

1) Rekeninge.

1) Composer.

1) vendu à vil prix.

1) De priester, die de zielzorg had over de onderhoorigen eener kapittelkerk.

2) In de landtaal scouweren (schouders) genoemd, hetzelfde wat wij thans aanduiden door: hammen.

1) Bij den aanvang der rekening wordt gezegd, dat 20 Hollandsche stuivers op den gulden gesteld worden.

2) In de rekening van het volgend jaar staat ter verduidelijking er bij: Quia plures ad quinque ebdomadas habui. Het vagitriticum, misschien 'tzelfde wat door de Duitschers nog after-weitzen wordt genoemd, diende alzoo tot mesting der kipjes.

3) De rekening van het volgende jaar zegt: ‘Item pro pane triticeo centum et xxv, quolibet de octo mitis, et pro centum cuneis, quolibet de i oirtgen, et pro octo panibus siligineis longis super cissoria ponendis.’ - Cuneus wordt door du Cange verklaard met: species seu forma panis; Busschius in zijn Chronic. Windesem. lib. 2. cap. 43 schrijft: Uno cuneo, hoc est albo pane, modicisque cibariis in hebdomada sustentabatur. - Cissorium is volgens du Cange: Orbiculus ligneus, in quo convivae scindunt dapes sibi appositas.

4) De rek. van 't volg. jaar heeft: Pro mactatione et incissione in domo mea, d.i. voor het slachten en afhakken (der schapen.)

1) Rek. van 't volg. jaar: Item pro caseis keteltgens, ex Batua.

2) Elders stecbesses, cruysbessen.

3) Reken. van 1533/34. Assatura = caro assa, Gallice roti (Du Cange).

4) Curialiatas, verwant met het Fransche courtoisie, schijnt te duiden op eene vereering aan het huis, waar het feestmaal werd gehouden.

5) Assatura zal hier wel het braadspit moeten aanduiden.

6) De buitengewone hagel, waarvan hier wordt gerept, staat aan het hoofd der ‘Recepta extraordinaria’ nader vermeld als volgt: ‘Item in decantatione Missae de Domina Nostra in ecclesia S. Petri Trajectensis, die Martis post Odulphi [die] Viti et Modesti Martyrum, xva Junii; et erat eodem die post prandium 2a hora grando inauditus, ante multos annos non visus similis. ‘De penningmeester legt er nadruk op, dat de uitgaaf voor den wijn, welke in het vorig a ar 11 gl. 2½ st. bedroeg, om den buitengewonen hagel (ex parte propter grandinationem insolitam) thans hooger was geloopen. Toen hij in het volgend jaar 13 gl. 3 st. in rekening moest brengen ‘pro vino hinc inde, in domo But ½ aem, in penere dominorum ac alias lato’ voegt hij er wrevelig bij: ‘ob nimiam potationem,’ Of die wrevelige afkeuring niet uit al te strenge nauwgezetheid van geweten voorkwam? Als men het getal der aanzittende broeders, toen 96, in rekening brengt, daarbij niet vergeet, dat reeds bij het ‘prandium’ de wijn moest dienen, en ten slotte verneemt, dat ook in de vergaderingen van deken en kameraars de wijn moest komen om de zorgen te verlichten (Pro vino in refectione nostra, tam in mensa dominorum, quam post per procuratores), dan schijnt de gewraakte buitensporigheid van het jaar 1535/36 zoo schreeuwend niet.

1) Wat wij hier en vervolgens tusschen haakjes hebben ingesloten, is ontleend aan de lijst van 1531/32.