De werken van Vondel. Deel 2. 1620-1627

[p. 53]

Vondels werken
Tweede deel

[p. 55]

[Gedichten]

Aendachtige betrachtinge
over Christus lyden,aant.aant.aant.aant.

Uit den Hooghduitschen vertaelt door M.L.B. en ter loops gerijmt door J.V.V.^*

Op de Wijze van den 91 Psalm.

Waek op, mijn ziel, wat slaept gy, hoe,¹

Uw Bruigom is voorhanden.²

Koop oli: schik uw lampen toe,³

Zoo blijft gy niet in schanden;⁴

Wanneer hy in zijn kamerkijn⁵

Te midnacht in zal streven,⁶

Zult gy een dwaze maget zijn,⁷

En in het duister sneven.⁸

Waek op de uur van 't harte dijn,⁹

En tel de klok haer slagen:

Het kan niet ver van twaelven zijn:

* Van omtrent 1620. Afgedrukt naar de oudst bekende tekst, in J.V. Vondels Poëzy van 1682, 2e deel blz. 654, onder ‘Oude Rymen.’
In de tietel: aendachtige betrachtinge: godvruchtige overweging. - M.L.B.: waarschijnlik Michiel le Blon, vriend van Vondel; hij was later agent (vertegenwoordiger) van koningin Christine van Zweden aan 't Engelse hof; Vondel heeft hem en z'n famielie-leden meermalen bezongen, en hem de Leeuwendalers opgedragen. - Op de Wijze van den 91 Psalm: dit gedicht heeft de vers- en strofebouw van de 91e psalm uit Het boeck der gesangen (zie Deel 1, blz. 768).
In vs. 1-12 roept hij met zinspeling op de gelijkenis van de dwaze en wijze maagden (Mattheüs 25:1-13) de sluimerende zielen wakker om zich gereed te houden voor de komst van de bruidegom, Kristus.

1 Waek op: ontwaak, wees op uw hoede (van ópwaken).

2 voorhanden: op handen, op komst.

3 schik.... toe: verzorg (toeschikken: toebedélen, verzorgen).

4 Zoo: dan; blijft gy niet in schanden: blijft ge niet in de schande (voor eeuwig buitengesloten te worden).

5 kamerkijn: kamertje.

6 Te middernacht binnen zal gaan (midnacht ouwe vorm met mid, als in middag).

7 maget ouwere vorm van maagd.

8 sneven: (vallen), omkomen.

9 uur (ure): was vroeger 'n de-woord; dijn: 't ouwe bezittelike voornw. voor 't enkelv. (nu nog in 't mijn en 't dijn); wees wakend op 't uur voor uw hart bestemd (dat de Bruidegom u roepen zal).

[p. 56]

 

O wee, gy moet vertzagen,¹²

 

Indien gy niet uw grof aertsch kleet

 

Met Joseph wilt verlaten,

15

En u ten ingangk houdt gereet,

 

Ontbloot van eer en staten.^13-16

 

 

Een staeltje neemt aen zijne min,¹⁷

 

Die kan zich zelven haten,

 

Op dat ge om hem uw eigen zin

20

Uit weêrmin zoudt verlaten.^19-20

 

Hy laet zijn rijk en leven wel²¹

 

Om uwe liefd' t'erlangen.

 

Hy daelt ook voor u in de hel,²³

 

Noch laet gy u niet vangen.

 

25

Zoo kan des weerelts snoode hoer²⁵

 

Door eigenliefde u vleien:

 

Doch in het ende breekt het snoer²⁷

 

En 't spel verkeert in't scheien:²⁸

 

Want zy boeleert, en kan haer echt

30

Niet ongebroken houden:

 

Wanneer de Doot uw ziel bevecht³¹

 

Moet 's weerelts liefd verkouden.³²

 

 

De werelt dan den rugge keert.³³

 

Volgh Christus met verlangen.

35

Met open armen hy begeert

 

U aen het kruis t'ontfangen.

12 vertzagen: in angst en vrees zijn (vertzagen uit 't Duits).

13-16 Gelijk Jozef in 't Oude Verbond eerst z'n schoonkleurige rok moest verliezen en vernederd werd tot slaaf, om daarna onderkoning van Egipte te worden, zo moet ook de ziel haar aardse kleed afleggen, zich van alle aardse eer en waardigheden (staten) ontdoen, om in te gaan tot God.

17 staeltje: voorbeeld; min: liefde (van Kristus).

19-20 uw eigen zin zoudt verlaten: aan uw eigen begeerte zoudt verzaken.

21 Hij verlaat zijn hemelse rijk (toen Hij mens werd) en zijn leven (aan 't kruis).

23 Tot in ('t voorgeborchte van) de hel is Hij neergedaald.

25 des weerelts snoode hoer: de snode verlokkende wereld (hoer des weerelts: de tot 't kwaad verleidende wereld; naar Openbaring 17).

27 breekt het snoer: breekt 't snoer, de band die de wereld aan u verbond.

28 En bij 't scheien verandert 't spel, is 't spel uit.

31 ziel: leven.

32 Moet de liefde, die de wereld voor u leek te hebben verkoelen (kan niet over de dood heen blijven).

33 Keer daarom (dan) de wereld de rug toe.

[p. 57]

 

Hy neigt zijn hooft, om u een kus

 

Al neigende te geven.

 

Wat schuwt gy zijne doodt aldus?³⁹

40

Z' is oorzaek van ons leven.

 

 

Gy vraeght, wat hem aen't kruisse bracht:⁴¹

 

Dat zal men u uitleggen:

 

Uw ontrouw en zijn liefdbetracht,⁴³

 

Die zullen't u wel zeggen:

45

Want als de slang u brocht ten val,⁴⁵

 

Door 't ooft vol ongelukken,⁴⁶

 

Wat schepzel was in 't aertsche dal⁴⁷

 

Dat u van hem kost rukken?⁴⁸

 

 

De Goddelijke liefde most⁴⁹

50

U wederom verwerven⁵⁰

 

En u, die hem het leven kost,

 

Genieten door zijn sterven.⁵²

 

Hierom zoo hing het heiligh Lam

 

Door 't vier der liefd gebraden,⁵⁴

55

En dorst naer u aen 's kruishouts stam⁵⁵

 

Noch laet gy u niet raden.⁵⁶

 

 

Want hy, die is het eeuwigh soet,

 

Moet suren edik drinken,^57-58

39 zijne doodt: zijn dood aan 't kruis, de aan 't kruis stervende Kristus.

41 kruisse: ouwe vorm van kruis (kruyce).

43 zijn liefdbetracht: 't betrachten van zijn liefdeplicht, de daad die Kristus z'n plicht acht omdat hij zo grote liefde heeft (het betracht van betrachten, zoals betoog van betogen).

45 als: toen; brocht: dialekt-vorm van bracht.

46 't ooft...: de vrucht (de verboden vrucht in 't paradijs), in 't algemeen: de zonde vol rampen.

47 't aertsche dal: benaming van de aarde, 't dal, 't laag gelegene tegenover de hemel.

48 van hem kost rukken: van de slang (de duivel) weer kon bevrijden (kost Brab. bijvorm van kon).

49 most: moest.

50 wederom verwerven: terugwinnen.

52 Genieten: verkrijgen (de ouwere betekenis).

54 vier: vuur; gebraden: verteerd (gebraden had in 't middeleeuws en in 't 17 d'eeuws nog de betekenis van branden, door 't vuur verteren; hier toch wel in mystieke zin met zinspeling op 't Paaslam der Joden, dat in 't vuur gebraden moest worden, Uittocht 12:9).

55 dorst: verlangt hevig; aan 's kruishouts stam: aan de stam van 't kruishout.

56 raden: ten goede raden.

57-58 Letterlik en overdrachtelik bedoeld: Hij moet aan 't kruis de azijn drinken, en: Hij die de eeuwige liefde is, moet de wrange haat dulden; edik: azijn.

[p. 58]

 

En bittre gal van wraek, tot boet⁵⁹

60

Der menschen zich laet schinken.⁶⁰

 

Gewont is hem ook na zijn doot⁶¹

 

Het hart met booze daden:

 

Dies zich de zon verberght uit noot,

 

De sonne der genaden.^63-64

 

65

Uw beurs gy boven Christus stelt,

 

En knort als wert vergoten⁶⁶

 

Den balsem van der armen gelt,

 

Op 'sHeilants hooft gevloten.^66-68

 

Al ziet gy met den rijken man

70

Aen Lazarus veel zweeren,

 

Gy neemt u zijnes gansch niet an,⁷¹

 

Schoon wormen hem verteeren.^69-72

 

 

Beschuldigt Judas, noch en schelt⁷³

 

Hem om zijn valsche daden,

75

Want gy ook om 't vervloekte gelt

 

Self Christus hebt verraden.

 

Of gy hem met den mont belyt,⁷⁷

 

En schijnt den kus te geven,⁷⁸

 

Om dartigh penningen profijt⁷⁹

80

Brenght gy Godts Lam om 't leven.

 

59 wraek: straf (voor de zonde); tot boet: tot redding, zaliging (boete: verbetering, genezing).

60 schinken: dialekt. vorm van schenken.

61 Na Kristus' dood, werd zijn hart met de speer doorstoken.

63-64 Letterlik van de zon die verduisterde na Kristus' dood, en van Kristus de goddelike zon van genade, die zich verbergt als de mens zondigt (door ‘booze daden’); uit noot: uit angst, uit verdriet; De sonne der genaden: Kristus.

66 En gromt wanneer wordt (wert) vergoten.

66-68 Zinspeling op 't misnoegen van Judas, toen Maria Magdalena de kostbare balsem uitstortte over 't hoofd van Kristus (Matth. 26:7); gevloten: uitgevloeid (gevloten van vlieten).

71 Gij bekommert u over hem (zijnes) helemaal niet (zich of hem aannemen, met de 2e n.v.: zich iets [iemand] aantrekken, om iets bekommeren; nog dikwels zo in kerkelike taal met 2e n.v. zoals zich ontfermen); zijnes (zijns) ouwe 2e n.v.

69-72 Zinspeling op de gelijkenis van de rijke brasser, en de arme Lazarus die voor z'n deur lag, bedekt met zweren (Lukas 16:19-vlgg.).

73 noch en schelt hem: noch berisp hem, en berisp hem niet (dubbele ontkenning met en).

77 of gy: of gij al; met den mont: naar Matth. 15:8: dit volk eert mij met de lippen.

78 En in schijn hem liefde bewijst (door 'n kus zoals Judas).

79 dartigh: dial. vorm van dertig (met zinspeling op de 30 zilverlingen van Judas' verraad).

[p. 59]

 

De nacht ook buiten u niet is,

 

Daer Christ geboeit moet zuchten,

 

Als in der zonden duisternis

 

De Jongers angstig vluchten.^81-84

85

Aldus raekt uw stantvastigheit

 

Door slaep en vlucht aen 't glijden:⁸⁶

 

Gy vlucht van Christus, wijt verspreit,

 

Wanneer hy gaet aen 't lijden.⁸⁸

 

 

Gy smijt met Petrus in de schaer,

90

Als 't kruis begint te naken,^89-90

 

Maer dorft in noot en lijfsgevaer⁹¹

 

Wel drywerf Godt verzaeken,

 

Eer drywerf kraeit geweetens haen,⁹³

 

Ook op een wijfs bedragen.⁹⁴

95

Gy zoudt met Christus sterven gaen

 

In vreught en goede dagen.^95-96

 

 

De Hoogepriesters meer en meer⁹⁷

 

Ook zelfs in u vergaren;

 

Dat zijn vernuft en menschenleer,⁹⁹

100

Die Christus staegh beswaren.¹⁰⁰

 

Zy roepen: kruist, ja kruist hem, och

81-84 Ook in u is de donkere nacht van Kristus' gevangenneming; zoals in de nacht van Kristus' lijden de apostelen (Jongers) weggevlucht zijn van Kristus, zo vlucht ook gij in de nacht van uw zonden weg van Kristus; Daer Christ: waar Kristus; De Jongers: de leerlingen (zie Dl. 1 blz. 708 op regel 1).

86 aen 't glijden: aan 't wegglijden, aan 't wankelen.

88 hy gaet aen 't lijden: hij z'n lijden begint, begint te lijden.

89-90 't Eerste ogenblik van 't lijden zijt ge moedig, zoals Petrus; smijt: slaat; schaer: de schaar van Kristus' vijanden (Petrus sloeg met 't zwaard in op de menigte, die Kristus wilde gevangen nemen).

91 dorft: durft; lijfsgevaer: levensgevaar.

93 geweetens haen: de haan van 't geweten, de waarschuwende stem van 't geweten (met zinspeling op 't hanegekraai bij Petrus' verlochening van Kristus).

94 Zelfs op de aanklacht van 'n vrouw (zoals Petrus Kristus verlochende op de aanklacht van 'n dienstmaagd) dus: bij de minste moeilikheid.

95-96 En ge zoudt met Kristus willen sterven, hebt ge vroeger beweerd, toen alles goed ging en er geen gevaar was (zoals Petrus ook gezegd had: ook al moest ik met u sterven, ik zal u niet verlochenen, Matth. 26:35).

97 De Hoogepriesters... vergaren: de hogepriesters en de oudsten van't volk vergaderden... en overlegden om Jezus te doden, Markus 26:3, 4; zo ook beraadslagen in uw binnenste 't menselik vernuft en de menselike leer om Kristus te verdrijven.

99 Dat zijn: 't zijn.

100 beswaren: beschuldigen, kwaad ten laste leggen.

[p. 60]

 

Laet Barrabas by 't leven:¹⁰²

 

Verschoont den ouden Adam toch,¹⁰³

 

Den nieuwen vry laet sneven.¹⁰⁴

 

105

Met stok en spiets van uw vernuft¹⁰⁵

 

Gy Christus wilt bevechten.

 

Neuswijsheit aendacht heel verbluft,¹⁰⁷

 

En weet niet uit te rechten.¹⁰⁸

 

Gy schermt al t' ydel in de lucht,^109-vlgg.

110

En Godts en Christus namen

 

Zijn blixems blikren zonder vrucht.¹¹¹

 

Met recht moet gy u schamen.

 

 

Gy zijt van Malchus slagh gewis,¹¹³

 

Wiens recht oor afgehouwen:¹¹⁴

115

Dus hoort gy niet wat Godts wil is,

 

Maer laet u zachtjes klouwen¹¹⁶

 

Door lof het slinker ezelsoor,¹¹⁷

102 by 't leven: in 't leven.

103 Verschoont....: spaart de oude Adam toch (laat de zondige mens die naar de natuur leeft, zich maar uitvieren).

104 En laat de nieuwe Adam (Kristus, de nieuwe Adam, en de nieuw herboren mens die naar de genade leeft) maar gerust (vry) sterven.

105 Met de scherpte van uw menselik verstand (spiets naast spies, zie Dl. 1, blz. 525 op regel 8); met zinspeling op Markus 14:43: Judas van Iskarioth kwam, en met hem 'n grote menigte met zwaarden en stokken (om Kristus gevangen te nemen); Vondel spreekt van spiets zoals ook sommige Bijbelvertalingen hebben (o.a. Deux-aes) maar dan voor stokken.

107 Uw eigen neuswijsheid overbluft door uw schijnredeneringen uw godsvrucht, uw godsdienstige overtuiging geheel, (neuswijsheit: 'n wijsheid die wil achterhalen met 't verstand, wat 't verstand niet achterhalen kan).

108 niet uit te rechten: niets uit te richten, niets goeds tot stand te brengen.

109-vlgg. al t'ydel: heel ijdel, vergeefs, zonder iets te raken: tegen de drogredenen van uw eigen verstand schermt ge vergeefs met de namen van God en Kristus, omdat 't voor u niets dan namen zijn; ge zijt niet doorgedrongen in Kristus' leer en bedoeling; daarom moet ge met recht u schamen.

111 Die namen zijn 't flikkeren (blikkeren) van krachteloze bliksems (zonder vrucht).

113 van Malchus slagh: van 't soort van Malchus, mensen zonder 't juiste gehoor voor Kristus' leer (Malchus, de knecht in 't Evangelie, wiens rechter oor werd afgehouwen door Petrus); hier rechter en linker oor in zinnebeeldige toepassing: rechts dikwels: goed, juist; tegenover links: verkeerd.

114 recht: rechter (recht en slink in plaats van rechter en slinker bij Vondel heel gewoon; maar in 117 en 119 -er; recht dan verder zonder buiging -e, zoals dikwels); afgehouwen: afgehouwen is (ongewone uitlating van is).

116 klouwen: strelen.

117 het slinker ezelsoor: 't linker ezelsoor (ezels- en slinker allebei om die domheid, van naar die vleierijen te luisteren).

[p. 61]

 

't Welk gy best af liet snijden,¹¹⁸

 

En 't rechter aenzetten daer voor

120

Om quaet geklap te mijden.¹²⁰

 

 

Al deed gy Christus leet op leet

 

Om 's Keizers vrientschaps wegen,¹²²

 

En droomt van duivels spook, alreet

 

Gy zoekt uw hant te vegen

125

Met water, als Pilatus eer,^123-125

 

Met kerkgangk Godt te paejen,

 

En Doop en Nachtmael, om den Heer¹²⁷

 

Een neus dus aen te draejen.¹²⁸

 

 

Veel slagen schimpen hoon en noot¹²⁹

130

De Heilant heeft geleden.

 

Der woenden misbruik al te snoot¹³¹

 

Hem aentrekt andre kleeden^132-vlgg.

 

Dan wit, als by Herodes rot,

 

Dan purpere gewaden:

135

Zoo maekt gy Christus tot een spot

 

O schande! o quaet der quaden!¹³⁶

 

 

Uw eerzucht dorf de doornekroon¹³⁷

 

Hem om zijn voorhooft drukken.

118 best: 't best, beter.

120 quaet geklap: boosaardig gepraat (tegen Kristus' leer).

122 Om... wegen: vanwege, om de vriendschap van de keizer; met zinspeling op Pilatus, die uit vrees de vriendschap van de keizer te verliezen, Kristus veroordeelde (Joannes 19:12).

123-125 Deze verzen zinspelen op Matth. 27:19 en 24: de vrouw van Pilatus waarschuwde hem, dat hij Kristus geen leed moest doen, omdat zij in 'n droomgezicht veel om Hem geleden had. Pilatus waste z'n handen om z'n onschuld te betuigen, dus deed iets uiterliks, alsof ie onschuldig was, maar deed de boze daad; zo ook zij die God trachten te paaien met uiterlikheden; duivels spook: verschijning van de duivel ('t droomgezicht van Pilatus' vrouw); alreet.... te vegen: reeds zoekt ge uw handen te wassen in onschuld (alreet uit alrede: alreeds, reeds); eer: eertijds.

127 Nachtmael: 't Avendmaal (bij de Protestanten).

128 Een neus.... aen te draejen: voor de gek te houden.

129 noot: angst.

131 De al te boosaardige onbeschaamdheid van de woedende soldaten; misbruik: onbeschaamdheid.

132-vlgg. Ze trokken Kristus uit spot bij Herodes 'n wit kleed aan ('t kleed van de dwazen, Lukas 23:11) en bij Pilatus 'n purpere (konings)mantel (Matth. 27:28); Dan..... Dan: nu.... dan; rot: bende.

136 o quaet der quaden: o ergste boosheid.

137 dorf: durft (dorf ouwere vorm).

[p. 62]

 

Uw boosheit is het kruis vol hoon,

140

Waer onder hy gaet bukken.

 

Met Simon van Cyreenen woudt¹⁴¹

 

Gy Christus kruis niet dragen,

 

Ten zy men u den rugge touwt,¹⁴³

 

En daer toe drijf met slagen.¹⁴⁴

 

145

Geen smit hier ook aen 't anbeelt hoort,^145-vlgg.

 

Die spijkers smeedt van staven.

 

Terwijl gy Christus hant doorboort,

 

En voeten hebt doorgraven.¹⁴⁸

 

Uw doen en wandel maer betracht,¹⁴⁹

150

Die nagel maekt quetzuren:¹⁵⁰

 

Het wort al in dit kruis volbraght,¹⁵¹

 

Op nieuw in u alle uren.

 

 

Gy maekt schriftuurs rok nadeloos^153-vlgg.

 

Een beedlaers rok ten leste.

155

De letter is de geest te loos,

 

Als die dient tot uw beste:^155-156

 

Maer houdt de letter niet de proef,¹⁵⁷

 

Zoo verft gy schriftgeschillen

 

Of knypt die, als een valsche boef

160

Den terlingh, naer uw grillen.^158-160

 

141 Simon van Cyrene werd gedwongen Kristus' kruis te helpen dragen (Matth. 27:32).

143 touwt: ranselt.

144 drijf (drijve): zou drijven.

145-vlgg. Geen smid is hier nodig bij 't aambeeld, om spijkers te smeden van ijzere staven voor Kristus' handen en voeten; gij doet dat door uw zondige daden.

148 doorgraven: doorboord.

149 Let maar op uw handel en wandel.

150 Die nagel....: die nagel (van uw zondig leven) maakt verwondingen.

151 Alles wordt in dit kruis vervuld, ieder uur opnieuw in u door uw zondig leven.

153-vlgg. De ene onverdeelde geest van de H. Schrift wordt hier vergeleken met 't kleed zonder naad (de nadeloze rok) van Kristus, waarom door de soldaten gedobbeld werd, en die ten slotte door hen in stukken werd verdeeld, om ieder tevreden te stellen. Dus (153-154): gij maakt de nadeloze eenheid van de H. Schrift tot 'n gescheurd bedelaars-kleed, door uw verkeerd uitleggen en vervormen van de eenvoudige geest van de H. Schrift.

155-156 De letter (letterlike betekenis) is de geest te slim af, die stel je boven de geest, als die tot je voordeel dient.

157 houdt.... de proef: gaat 't bewijs volgens de letter niet op (volgens je verlangen).

158-160 Dan verzint ge geschillen, de mogelikheid van verschillende betekenissen van de Schriftuurwoorden, of vervormt, verdraait (knypt) die, zoals 'n valse dobbelspeler met de dobbelsteen foefjes uithaalt, naar uw verlangens; verft: kleurt; geeft 'n kleur, 'n schijn, vindt uit; boef: valse speler; terlingh: teerling, dobbelsteen.

[p. 63]

 

De weerelt speelt om Christus kleet¹⁶¹

 

Met niet dan ydle vragen:¹⁶²

 

Men schut met een bewijs gereet¹⁶³

 

Hier op een anders slagen.

165

Zoo laet men Christus, 't rechte wit,¹⁶⁵

 

Zich uit de handen rooven.

 

Zoo houden wy den dop voor 't pit,

 

Daer andren vast hairklooven.^167-168

 

 

Des slinkschen moorders ongedult

170

Vertoont gy in uw lijden,^169-170

 

Wanneer het hart u bieght uw schult¹⁷¹

 

In d'avont van 't verblijden.¹⁷²

 

Bidt gy niet naer 's bekeerden wijs¹⁷³

 

Dat Christ u heil wil geven,

175

Wanneer hy komt in't paradijs,

 

Uw zonde aen 't kruis blijft kleven.¹⁷⁶

 

 

Van Christus graf gy vliet en scheit,¹⁷⁷

 

Als zijnde sterk bewaeket^178-vlgg.

 

Van weereltlijke overheit,

161 Christus kleet: om de woorden van 't Evangelie die Kristus' geest bevatten, zonder zich om de geest, om Kristus zelf te bekommeren; speelt: dobbelt, zoals de soldaten om Kristus' kleed (zie aant. op vs. 153).

162 niet: niets; ydle: zinledige, schijngewichtige.

163 Men heeft al 'n betoog klaar (gebouwd op 'n tekst) om 'n anders aanval te keren; schut: houdt tegen, keert; bewijs gereet: gereed betoog.

165 't rechte wit: 't eigenlike doel.

167-168 Wij houden de letter, 't uiterlike, in plaats van de geest, terwijl anderen voortdurend (vast) nog blijven twisten; 't pit: de kern; 't pit ook nu nog 'n de- en 'n. het-woord; dus: als men 'n stuk van 't kleed heeft, 'n paar Schriftwoorden naar z'n verlangen, dan meent men zich rijk, en men heeft alleen 'n stuk kleed, 'n paar woorden, en niet Kristus.

169-170 't Gemis aan berusting, zoals de moordenaar aan Kristus' linkerkant gekruisigd, toont gij in uw lijden; slinks: naast links en linker, zie vs. 114 en 117.

171 Terwijl toch uw hart uw schuld erkent (bieght: belijdt).

172 Op de vooravend van de blijde paradijsvreugd (Kristus zei tot de goede moordenaar: ‘Heden zult ge met mij zijn in 't paradijs’).

173 naer 's bekeerden wijs: op de wijs van de bekeerde, de goede moordenaar: ‘Heer gedenk mij als ge komt in 't paradijs.’

176 Dan blijft uw zonde aan 't kruis; ge wordt niet bevrijd van uw zonde en uw kruis.

177 vliet: vlucht (van vlieden).

178-vlgg. Omdat 't door de wereldlike overheid bewaakt wordt en door 't kerkelijk gezag verzegeld is; beide vervloeken en bannen uit, hun die Kristus' geest en kracht verlangen en niet maar woorden zoeken. Deze stroof schijnt te wijzen op de twisten van Arminianen en Gomaristen, die 't wereldlik gezag in godsdienstzaken lieten beslissen en predikanten lieten afzetten, en op de kerkelike banvonnissen van de Dordtse synode van 1619; de doopsgezinden erkenden geen eigenlik geestelik gezag.

[p. 64]

180

Daer toe ook vast vermaeket¹⁸⁰

 

Door 't zeegel des Hoogpriesters meest,¹⁸¹

 

Die bey met ban en vloeken

 

Vernielen, die naar Christus geest

 

En kracht in't graf gaen zoeken.

 

185

In zomma Christus bittre doot¹⁸⁵

 

Is maer uw vleeschlijk leven,¹⁸⁶

 

Zijn smerten en vijf wonden root,

 

Uw lust hem overgeven.¹⁸⁸

 

Hy sterft en staet niet op in u,

190

Voor gy uw lust wilt sterven.^189-190

 

Zijn doot is zelf uw leven nu,

 

Kunt gy zijn liefd verwerven.

 

 

Al roept men: Heere, Heere, sterk,¹⁹³

 

Het is hem een afgrijzen:¹⁹⁴

195

Men moet de handen slaen aen 'twerk,

 

Dat zijn kruisbroeders wijzen.¹⁹⁶

 

De roos toch onder doornen groeit.¹⁹⁷

 

Gy moet den kelk ook nutten,¹⁹⁸

 

Dat bloetsweet langs u aenschijn vloeit,¹⁹⁹

200

Zoo helpt zijn kruisgangk stutten.²⁰⁰

 

180 Daer toe: bovendien; vermaeket: gemaakt.

181 meest: vooral.

185 In zomma ('t Latijnse in summa): in één woord.

186 Is maer: is enkel ('n gevolg van).

188 Zijn smarten en vijf rode wonden leveren hem over aan uw begeerte (lust). Hij heeft zijn smarten en wonden ontvangen om uw zondige begeerte. Hij is dus daardoor aan u overgeleverd.

189-190 Zolang gij aan uw lagere lusten toegeeft, is Kristus in u niet gestorven en opgestaan: Kristus' dood en verrijzenis zijn vruchteloos voor u; maar (191-192) als ge zijn liefde kunt verkrijgen (door uw eigen zondige lusten af te sterven), dan is zijn lichamelike dood juist uw leven naar de geest, dan leeft ge in Hem, en met Hem; (191) zelf: juist.

193 Al roept men luid (sterk): Here, Here; zinspeling op Matth. 7:21: Niet ieder die tot mij zegt: Heer, Heer, zal ingaan in 't rijk der hemelen, maar die de wil doet van mijn vader (vs. 195 Men moet de handen slaen aan 't werk).

194 een afgrijzen: iets afgrijseliks.

196 Dàt zijn manieren van broeders in 't kruis, die Kristus' broeders zijn in 't kruisdragen.

197 toch: immers.

198 den kelk: de bittere lijdenskelk, waarover Kristus bad in de Hof van Olijven: Vader, als deze kelk niet kan voorbijgaan zonder dat ik die drink, uw wil geschiede (Matth. 26:42).

199 Dat: zodat 't bloedzweet (evenals bij Kristus in de Hof).

200 Zoo helpt: daarom kom Kristus kruisgang steunen.

[p. 65]

 

Het leit ook niet aen wetenschap^201-vlgg.

 

Hoe Godt om u most sterven.

 

In't leven leit de kracht en 't sap,

 

Al is 't met uw bederven.²⁰⁴

205

Is niet zijn kruis in't hert gegront:²⁰⁵

 

Veel weten brengt geen zegen.

 

Een aesken schults, van duizent pont

 

Niet eens wort opgewegen.^207-208

 

 

De bant der liefde in't algemeen

210

Is eenen last te dragen,²¹⁰

 

Daer twee, in lief en leet, nu een²¹¹

 

Malkander onderschragen.

 

Hoe mint gy Godt en Christus trouw,

 

Dien gy altijt valt tegen,²¹⁴

215

En daeghlijks kruicight, zonder rouw,²¹⁵

 

In uw verkeerde wegen?²¹⁶

 

 

Maer wilt gy naer zijn liefde staen,²¹⁷

 

Zoo kruist uw stijve zinnen,²¹⁸

 

En laet u naekt aen 't kruisse slaen.

220

Dat's 't merk van Godt te minnen.²²⁰

 

Zoo geesselt u door waere boet,

 

Met ootmoeds kroon van doren

 

Temt hoovaerdy, dat slanggebroet,²²³

 

En stopt voor haer uw ooren.

 

201-vlgg. Wat ge weet van Gods dood om u, is van geen belang, daar ligt (leit) 't niet in, maar uw leven volgens 't kruis van Kristus, daar ligt alles in.

204 Al is 't met de vernietiging van u zelf, met uw zelfverlochening.

205 Wanneer we niet doordrongen zijn van de geest van Kristus' kruis.

207-208 Duizend pond wetenschap weegt niet op tegen 'n greintje (aesken) schuld ('n greintje schuld wordt door (van) duizend pond wetenschap niet vergoed) (gewegen: oorspr. vorm van gewogen).

210 eenen last: één gezamelike last.

211 Daer: waar; nu een: nu een geworden (eerst twee, maar nu in lief en leed verbonden).

214 Dien gy altijt valt tegen: tegen wie gij u altijd verzet.

215 zonder rouw: zonder leed, zonder verdriet.

216 Op de zondige wegen (die gij bewandelt), door uw zondige levenswijze.

217 naer.... staen: naar.... streven.

218 stijve zinnen: harde, weerbarstige begeertes.

220 't merk: 't teken, 't bewijs.

223 dat slanggebroet: tot hovaardij is de mens in 't Paradijs door de slang verleid.

[p. 66]

225

Ook spijkren hand en voeten aen²²⁵

 

Met Christelijken wandel,

 

Op datze langs geen dwaelwegh gaen,

 

Maer drijven vromen handel.²²⁸

 

Ontziet niet eens of men u al²²⁹

230

Wil gal en edik schenken:

 

Een zoete en koele bronne zal

 

De doot en 't leet verdrenken.²³²

 

 

En of in u de zonneglans²³³

 

Zou schijnen te verbleeken,

235

De doot u ook verslinden gansch;²³⁵

 

Van't kruis dient niet geweeken:

 

Want als dan eens de voorhang rijt,²³⁷

 

Die Godt en ons komt scheijen:²³⁸

 

De Geest uw steenen harte splijt,²³⁹

240

Geweekt door kruis en schreijen.

 

 

O wat een zaelge duisternis,

 

Die ons het licht kan geven,

 

Een doot, die zoet en noodigh is,

 

Waer in men vint het leven:

245

Maer wee dat vleeschelijke licht,²⁴⁵

 

Daer nacht in is verborgen.

 

Wie zich naer 's weerelts leven richt

 

Zijn eigen ziel zal worgen.^247-248

 

225 Ook handen en voeten aanspijkeren, zoals die van Kristus aan 't kruis: ook handen en voeten bedwingen met kristelike zeden.

228 Maar zich deugdzaam gedragen.

229 Ontziet niet: Bekommer u niet, vrees niet.

232 verdrenken: doen verdwijnen (verdrenken: doen verdrinken).

233 of: of ook; als ook; in deze stroof wordt gezinspeeld op de duisternis die over de aarde kwam, toen Kristus stierf.

235 Al zou de geestelike zon, de zon van Gods genade in u schijnen te verbleken, al zou zelfs de dood, de algehele verlatenheid van God, u schijnen te verslinden.

237 de voorhang: 't voorhangsel voor 't heilige der heiligen van de tempel in Jeruzalem scheurde doormidden, toen Kristus stierf.

238 Als dan eens die voorhang scheurt, die God en ons vaneen scheidt, dan zal de Geest uw stene hart verbreken, uw ongevoelig hart treffen door Zijn genade, als 't zacht is door kruis en lijden (vergelijk Pinxterzang, Dl. 1 blz. 773 vs. 32); komt scheijen: omschrijving voor: vaneen scheidt.

239 Met zinspeling op 't opensplijten van de steenrotsen en de graven bij Kristus' dood.

245 dat vleeschelijke licht: dat aardse licht, die uiterlike glans.

247-248 Naar Joannes 12:25: wie z'n eigen (werelds) leven lief heeft, zal 't verliezen.

[p. 67]

 

Bekeert u flux, de tijt is reedt.²⁴⁹

250

Men zal de klok haest hooren.²⁵⁰

 

Vertrekt gy, nu het heeden heet,²⁵¹

 

Zoo gaet uw ziel verlooren.

 

Dan blijkt het eerst hoe dol en dwaes

 

Den morgen gy in weelde²⁵⁴

255

En uwen middagh ook, helaes,²⁵⁵

 

Met vleesch en bloet verspeelde.²⁵⁶

 

 

De negenste uur naekt onbewust,²⁵⁷

 

En Christus is verscheijen.²⁵⁸

 

Loop loop: hier is geen tijt van rust,

260

Nu help zijn doot beschreijen.²⁶⁰

 

Gy komt als 't licht verdwijnt in mist^261-vlgg.

 

En moet by duister dolen,²⁶²

 

Gy vint voor Christ den Antichrist,²⁶³

 

Nu is het licht geschoolen.²⁶⁴

 

265

O lieve ziel, dat is de boom²⁶⁵

 

Die goet en quaet kan geven:

 

In u is hemel hel en schroom,^267-vlgg.

 

De doot en ook het leven.

249 flux: terstond; is reedt: is vervuld, loopt op 'n eind, (reedt naast gereed, voorn. in noordelike en Fries-Frankiese grenstalen).

250 haest: spoedig.

251 Talmt ge, nu 't nog heden genoemd wordt, nu God u nog tijd geeft en genade ter bekering, nu de avend, 't einde van uw leven er niet is; Vertrekt gy: talmt gij; nu het heeden heet: naar St. Pauwels aan de Hebreeën 3:13: vermaant elkaar elke dag, zo lang 't heden heet.

254 Den morgen: de morgen van uw leven, uw jeugd.

255 uwen middagh: de middag van uw leven.

256 Met vleesch en bloet: met lichamelike lusten.

257 negenste: negende, op 't negende uur stierf Kristus; negende: dat is volgens onze rekening om 3 uur 'smiddags; de Romeinen telden van 's morgens 6 uur af; naekt onbewust: nadert ongemerkt.

258 verscheijen (van verscheiden): gestorven.

260 help: kom.

261-vlgg. De duisternis bij de dood van Kristus wordt nu toegepast op de geestelike duisternis in de wereld, als Kristus niet gekend wordt; 't licht: 't licht der genade en de gever daarvan, de stervende Kristus.

262 by duister: in 't duister.

263 voor: in plaats.

264 geschoolen: verborgen; geschoolen van schuilen, dat nu meestal zwak vervoegd wordt.

265 O lieve ziel: 't anima dilecta van de middeleeuwse ascetiese werken; dat: 't kruis is de boom, die goed of kwaad geeft aan de mensen, volgens eigen vrijwillige gesteltenis.

267-vlgg. In uw eigen ziel is alles naar uw eigen wil: de geestelike dood of 't leven, hel of hemel (hel en schroom: hel en afschuwelikheid: helse afschuwelikheid).

[p. 68]

 

Het weerelts leven is de doot,

270

Die Christus krenkt met smarte:²⁷⁰

 

Maer sterft gy in zijn wonden root,²⁷¹

 

Zoo leeft hy in uw harte.

 

 

O lieve ziel, bedenk toch dat,

 

En wilt ten kruice loopen.²⁷⁴

275

Volgh Christus op het rechte padt:

 

Wilt al uw goedt verkoopen.²⁷⁶

 

Gy mooght niet uw gerechtigheit²⁷⁷

 

Op Christus kerfstok snijden.²⁷⁸

 

Wilt gy ten leven zijn bereit,²⁷⁹

280

Gy moet eerst met hem lijden.

 

 

Teltge u in't uitverkooren tal,²⁸¹

 

Zoo merk u met het teken:

 

Het kruis van Christus overal

 

In't voorhooft zy gestreken.²⁸⁴

285

Wat baet de wolf des Lams geween,²⁸⁵

 

Indien hy huilt hier tegen:

 

Noch min als eenen harden steen²⁸⁷

 

De vruchtbre dauw of regen.

270 krenkt: pijnigt.

271 Maar sterft gij met hem in zijn bloedige wonden, sterft ge met Kristus aan de wereld.

274 ten kruice: naar 't kruis.

276 Naar Markus 10:21: ga, verkoop alles wat ge hebt...., en kom, volg mij.

277 uw gerechtigheit: uw werken van gerechtigheid.

278 Als schuld van Kristus rekenen; vergoeding van Kristus vragen voor (hoeveel schuld men had, werd vroeger wel aangegeven door kerfjes in 'n stok); deze regels slaan waarschijnlik op Markus 10:17-22: de rijke jongeling, die wel alle geboden, de gerechtigheid, had onderhouden, maar Kristus niet wilde volgen in z'n armoede en lijden.

279 ten leven: voor 't eeuwig leven.

281 Teltge u: rekent ge uzelf (met de bedoeling: dat kunt ge, 't hangt van u zelf af); tal: getal.

284 In 't voorhooft gestreken: in 't voorhoofd getekend; (op 't voorhoofd geschilderd).

285 In tegenstelling met 't uitverkoren getal, denkt de dichter aan de anderen die versteend blijven voor 't roepen van Kristus, en als wolven tegen Zijn klagen in huilen.

287 Nog minder als voor 'n harde steen.

TEKSTKRITIEK: vs. 36 U, de oude uitgave heeft Uw.

TEKSTKRITIEK: vs. 53 hing, de oude uitgave heeft lang. - vs. 55 aen 's kruishouts stam, de oude uitgave heeft aen 't kruishoutsstam.

TEKSTKRITIEK: vs. 59, de oude uitgave heeft achter boet een komma. - vs. 80 gy, de oude uitgave heeft hy.

TEKSTKRITIEK: vs. 99, de oude uitgave heeft achter menschenleer een punt. - vs. 101, de oude uitgave heeft achter hem een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 109 t' ydel, de oude uitgave heeft 't ydel.

TEKSTKRITIEK: vs. 131 woenden, de oude uitgave heeft wonden. - vs. 133 rot, de oude uitgave heeft rok.

TEKSTKRITIEK: vs. 195, de oude uitgave heeft achter werk een punt. - vs. 197 toch onder, de oude uitgave heeft och tonder.

TEKSTKRITIEK: vs. 220 minnen, de oude uitgave heeft winnen. - vs. 222 doren (zonder leesteken), de oude uitgave heeft hier 'n punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 237 eens, de oude uitgave heeft eerst.