Logo DBNL
De wylde boerinne en oar wurk (1979)

De wylde boerinne en oar wurk

(1979)–Teatse Eeltsje Holtrop–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Proaza

De wylde boerinne

I

In simmermoarn yn 't Fryske lân. De grutte, griene ierde leit jit rêstich te slomjen ûnder in tinne tekken fan sniewite dauwe. Heech en wiid útspand stiet dêrboppe it ljocht-blauwe loftferwulft, dat nei de kimen útrint yn wazich griis, wêrefter stil de sinne opkomt mei it frisse read fan ivige jeugd op it oansicht.

De grutte romte tusken ierde en himel is fol stillens. De fine fûgellûden flitse der troch as pylkjes, mar brekke de stilte net.

Jit is alles yn 'e rêst, ek de boerepleats jinsen op it hege hiem, dat dêr leit as in donker eilân yn in griene see. Mar yn de tsjustere djipte ûnder de beammen glinsterje de rûne stâlfinsterkes as gleone fjoereachjes.

Bot en rou falt ûnferhoeds it âljen fan in ko yn de fredige moarnsstilte. Mei de kwabbige hals lang útrutsen stekt it bist de kop omheech nei de kant fan it boerehûs, wylst de waarme amme as in grize wolk út de swarte noasters stimet. As in rop fan langstme, in kriten fan benaudens rôlet it lûd fier oer de greiden. En oeral rize no de swart-en-wite kobisten op út 'e ljochte dauwe, en rûnom as klank en wjerklank daverje de needgjalpen, dy de prykjende pine uterje fan de swierladene oeren.

Al lang is op en om de pleats it lytse fûgellibben tewekker wurden. Op it tek en yn de beammen tsjotterje de protters, de giele bekjes omheech, mei triljende wjukken en oerein stykj ende kielfearkes.

No komt ek it grutte minskelibben nei bûten. It lytse doarke yn de hege en brede skuordoarren wurdt iepensmiten, sadat it mei in klap tsjin de muorre weromstuitet, en dan komt de faam te foarskyn, dy, rimpen, mei gâns gerinkel en gerattel, earnen amers en molkkannen nei bûten tôget. Hja ropt mei in brimstich lûd wat tsjin de feint, dy nei har sin te lang yn 't bûthús omneulet.

't Is in grouwe fotse, de faam. Op de brede heupen stiet in swier boppe-ein. De rûne, brune earmen stekke oan de earmtakken ta bleat út de koarte boarstrokmouwen. De skonken as skuorstilen stean fêst yn de swiere klompen. In tin, giel hierfrisseltsje bingelt op 't ferbrânde nekkefel.

Jitteris beart hja tsjin de slûge feint, dy't mar omdangelt, en dan set hja mei in spantou oer 't skouder, it wiete lân yn.

‘Hui, hui, hui!’ gûlt hja lûd en oanhâldend. En de kij komme al oansjokken. De iene efter de oare, it kowepaadsje lâns, trêdzje se nei de jister. In pear mar bliuwe efter yn 't lân rêstich trochweidzjen en litte har ophelje. Flokkend en tjirgjend driuwt de faam mei grimmitige stripsen fan 't tou op 'e skoften de loaie bisten foar har út. Efkes komme se yn in fotteldrafke, mar fuort-yn-ienen falle se wer terêch yn har swiere wraggeltrêd.

No is ek de feint bûtendoar kommen. Sleau en slûch sjucht er in hoartsje rûn yn 't moaie waer en begjint dan mei amers en kannen te sjouwen.

Dreamerich hokje de kij gear yn de hulterich en bulterich tetrape jister. Mei hingjende koppen wachtsje se oant hja oan bar binne, en de feint of de faam mei amer en tuolle en spantou nei har takomt, om har te ûntlêstgjen fan de parsjende oerfloed. As wyt en waarm brûs spuitsje de molkstrielen ûnder de lûkende en knipende hannen yn de earnen amers: de skomjende skat fan Fryslân.

 

Dêr is de boerinne ek.

Nee, hja is net it lêst fan 't bêd kommen. Hja hat al drok dwaande west, it fjoer oanset, it wetter oan 'e soad brocht, it folk roppen, en doe hat hja foar elts in stik iten snien.

No stiet hja ree om mei te helpen by 't meltsen, in jok mei twa amers dêroan oer 'e skouders.

 

It lân by har pleats leit net yn ien krite; de stikken ûntrinne elkoar gâns. Sa hat hja in seize, wêr't har bêste kij weidzje, mar dizze kinne oars net as lâns in grutte omwei yn 'e jister komme. De boerinne hat altyd wend west, al by 't libben fan

har man, dy bisten, it pûkje fan 't beslach, sels te meltsen.

 

Grut en foars fan bestek, in glâns fan sûnens en libbenswille op it antlit, sa laket frou Broersma de blide simmerdei temjitte. Op it swiere, swarte hier, dat fan efteren rjucht ôfknipt is, omdat hja it oars net bergje kin ûnder 't earizer, stiet kein en kwikker in platte strieën hoed mei in breed skaad, wêr't de ljochtblauwe eagen libben en frijmoedich ûnder wei kypje.

Dôchs is der wat yn dy eagen, dat net mei de krêft en it folsleine fan har wêzen strookt. Se binne grut en klear, mar hawwe wat skrils, wat wylds. Soms, as de boerinne, lyk as wol bart, ynienen ôfwêzich en stil wurdt, is 't krekt, oft der in flues foar lâns lutsen wurdt, en efkes letter begjinne se wer te flikkerjen, mei giele stjerkes deryn. Meast gluorje se blier en dryst yn 't rûn, mar bywilen skine se mei eangstme nei binnen te stoarjen. Dy eagen binne spegels fan in siele, dy tige tear yn 't fielen is en o! sa maklik yn ûnstjoer brocht wurde kin.

 

Neidat hja mei de faam jit wat bepraat hat oer it wurk, strûst de boerinne it lân yn. De fine daudripkes fan it gêrs fervje in sulveren râne om har swarte rôk.

Mar as hja in eintsje yn it twadde stik lân op is, bliuwt hja ynienen stean en skrilt tebek, oft hja spoek sjucht. Der giet in skok troch har lichem, en de kjettingen fan 't jok rinkelje tusken har triljende hannen. Hja wurdt wyt om 'e holle en de eagen dikerje rjucht foarút yn de fierte nei in man yn wite meltsersklean, dy efter in ko wei komt, dêr't er mei oan 't himmeljen west hat. It bist is fan ûnderen ta boppen besmoarke mei blaumodder.

Dy man is Lammers, in buorman fan frou Broersma, waans pleats in tsien menuten fan harres ôf, flak by't doarp stiet.

't Is mar in meager, lyts keareltsje, in poarre, in blaaswei, dy net folle hat om by te setten, soe men sa sizze, mar hy liket taai as in ielshûd. Alhoewol jit âldfeint, is 't in man fan

oansjen yn 't doarp, omdat er jild hat en betûft en beslepen yn syn praat is. Hy hat it brocht ta wethâlder yn de gemeente en âlderling yn 'e grutte tsjerke. Mannichien is wat skrutel foar him, omdat er soms moai lêbich is en fyntsjes stikelstekke kin. As er mei syn kreakjend lûd begjint te tryttrotsjen, kin er immen gleon en poerrazend meitsje, en tsjin himsels is neat te begjinnen, omdat er altyd like bedaard en evenredich bliuwt.

Dochs is it mar in hummeltsje sa yn it grutte lân neist de foarse ko. In piip mei slop mûnstik hinget oer syn tsjokke, omkrolde ûnderlippe. In koperen tabaksdoaze stekt heal út 'e bûse fan it wite baitsje, dat twang om it skrale lichem slút. Hy stiet leech op 'e skonken, mar syn broeken binne him dochs altyd te koart, sadat de boksen flanterich om de tinne ankels flodderje.

Frou Broersma bliuwt jit in amerij stean. Dan stoot hja foarút troch it lân en oer 'e planke, dy't ûnder har fuotten yn 't wetter swypket, dat de weagen nei beide siden útrinne yn 't einekroas. Hja smyt jok en amers nei efteren fan de skouders en fljucht gysten op Lammers ta.

De boer oan 'e oare kant fan de sleat giet rêstich mei syn wurk troch. Hy skuort hannenfol gêrs út de skytpôlen, dêr't de kij net fan frette wolle, en faget mei evenredige halen fan boppen nei ûnderen de blabber út it hier fan syn bist.

‘Moarn, buorfrou,’ seit Lammers, wylst er efkes opsjucht.

Hja andert earst neat. Hja kin net prate, sa kroppet it har tsjin de kiel. It rêstige fan de nije dei, wêrtroch it begjin fan it wurk sa maklik waard, is fuort foar har. It bûnzet en slacht troch har hiele lichem. Al har grimmitigens tsjinoer de man, dy har mear as twa jier lang terge en teistere hat, sûnder dat hja har ferwarre koe, want hy wrotte altyd yn 't tsjuster, is hommels oplibbe. No, yn 't folle ljocht wol hja sprekke, no wol hja 't him sizze, it útgûle, wat der yn har binnenst kôket en opwâlet.

‘Jy hoege tsjin my gjin “moarn” te sizzen,’ boarst hja einlings los. Want jy miene der dochs neat fan. Jy miene oars

neat as kwea. Soargje leaver, dat dy sleatriderige ko net yn dat stik lân rint, of byn him in sek om 'e kop. Alle nachten rint er hjir tusken myn bêste kij en makket dy ek gek. Hy trapet myn wâlen stikken en fret myn gêrs op. Mar jy dogge 't der om, lyk as jy alles dogge om my te gnjidzjen...’

‘It komt mei de ko sa it bêste út, buorfrou,’ seit de lytse boer kliemsk.

Hy skynt net ienris te merken, dat hja lilk is, mar pielt stadichoan troch mei syn ko.

Dat is krekt, wat hja net útstean kin, hja, dy sels sa gau út 'e rizels is, dat dy man altyd like bedaard bliuwt. Dêrtroch just begjint hja al lûder en lûder te roppen, har al mâler en mâler te tjirgjen en wylder en wylder te bearen. Har razen klinkt fier oer 't flakke lân, en de lju, dy hjir en dêr sitte te melken, kypje benijd efter de kij wei. Hja begjint te dookjen en skeldt en racht mei wurden, dy't hja oars net hiem hat, mar wêr't hja no mei besiket har hert hielendal út te sprekken. En dôchs lokt dit net. Mei al har fertoan fan krêft fielt hja harsels machteleas as immen, dy't yn 'e dream fjuchtet mei ûngrypbere drôgbylden. Hja rôlet de fûsten op. Hie hja dat mantsje mar tusken har sterke knûsten, hja soe him platknipe, him tegnjidzje, fergrieme, fermoarselje, sadat der neat fan him oerbleau!

Yn har lilkens komt hja te ticht by de kant fan de sleat, en har iene foet sakket wei yn 'e flotgêrzen. Nidich skopt hja de klomp út en faget de smoarge fuotsok ôf yn 't wiete gêrs, wylst hja mei hoarten en stjitten har roppen en razen ferfettet.

Lammers is mei syn ko klear. Hy jout it bist mei de flakke hân in klap op 't krús en dan sjucht er foar 't earst syn buorfrou rjucht yn 't oansicht.

Dêr fielt hja it wer yn har hert: it stekken fan in feninige pylk út de djiplizzende tigereagen fan dy lytse man, wêr't ivige haat yn flikkert.

Jit ienkear hat hja dy eagen sa sjoen, en nea sil hja it ferjitte. Dy eagen hawwe har ferfolge yn 'e dream, en by dei hawwe se har it libben ta in lêst makke. Unferhoeds, wylst

hja dôchs woltemoede en blierhertich wie, is it griene skynselfan dy eagen foar har opsetten komd, en dan wie 't oft har hert by inoar knypt waard fan eangstme, en de grûn ûnder har weisonk.

Lammers jout syn buorfrou gjin inkel noartsk andert. Allinnich yn syn glûpske eagen flikkert de lôge fan it ynwindige fjoer.

Rêstich pypket de boer oan, en wylst er fuortgiet seit er sa bedaard as 't kin mei syn kreakjende stim:

‘'k Soe mar nei hûs gean, buorfrou. 't Is altyd ferkeard lang mei wiete fuotten te rinnen.’

 

Frou Broersma hat al it leedzje, dat Lammers har oandie, lang ferkroppe. Hja hat it fan har ôfset en soms harsels wiismakke, dat it net bestie. Mar altyd kaam it wer op as in neare damp út in tsjustere djipte. Hja miende ferlichting te finen as hja har fijân ris goed útheuvelje koe, mar no hja útpraten is, fielt hja dat hja him net iens rekke hat. De wurden hawwe harsels de measte pine dien.

 

By it meltsen tramtearret hja de kij, dêr't hja oars sa'n noed foar stiet, sadat de bisten der balstjoerich ûnder wurde en net stilstean wolle. Thús ûnderfine har beide bern en it folk, hoe it by de boerinne fan binnen wraamt en wrokt.

Mar as it drokste wurk dien is, is ek har krêft brutsen.

Yn 'e skuorre falt hja del op in klipke hea, dat dêr noch sit fan de winter. Har hiele lichem trillet en skuort en skokt. Hja slacht de hannen gear oer 't bûnzjende hert en stint:

‘God, God, help my tsjin dy man.’

 

De faam hat de feint de wink jûn, en mei har beiden loere se gnyskjend om 'e hoeke fan de skuordoar.

‘De frou is wer gek.’

II

Frou Broersma is sont fjouwer jier widdo. Hja is efterbleaun mei twa bern, in jonge en in fanke, twiljens. De pleats, wêr't hja op wennet, is wol net hielendal ûnbeswierd, mar dochs foar 't grutste part har eigen. Hja hat der inkele jierren fan lok trochbrocht oan de side fan har warbere man, dy sa'n boel fan har hâlde. By 't modderriden hat er in ûngelok krigen trochdat syn hynder op 'e rin gyng. Broersma miende it hâlde te kinnen foar de lege wein yn 'e losse sile, mar op in hulterige daam stjitten de tsjillen tsjin de hurde kluten en hy skeat foaroer yn de sleat. Men hat der doe grútsjen fan heard, dat Lammers, dy der net fier fandinne yn 't lân oan 't wurk wie, him helpe kinnen hie, as er wat hurder rûn hie. Mar nimmen doarst it lûd te sizzen, en de boerinne hat der ek noait wat fan fernommen. Wol wit hja noch, dat de lytse boer it hynder by de bek hie, doe de wein mei it lyk fan har man op it hiem ried.

Hja skynde ûnder de swierte fan it ûnk earst tige hurd en stiif te wêzen. Hja brocht sels alles yn oarder foar de begraffenis, en oan 't ein ta hâlde se har krigel. Mar de jûns, doe de neiste sibben en dominy fuort wienen, doe hja de bern op bêd brocht hie, doe de stilte kommen wie nei de drokte, wie hja yninoar sakke. Nei in lange nacht fan ûnhjirmlike smerte waard hja siik, en hja koe net better wurde, salang as hja net better wurde woe. Mar it opstean kaam like hommels as it delsigen. Yniens griep it har oan, dat der jit in swiere plicht op har rêste, en hja seach it fierdere wurk fan har libben flak foar eagen: dat wie: te soargjen foar de takomst fan har bern. Fan dat stuit ôf waard hja better en begûn oan te pakken. Mei de nocht oan 't wurk, lyk as altyd, kaam ek de nocht oan 't libben werom. En al hâlde hja har earst noch wat efterút, it duorre dochs net al te lang, of hja wie wer de fleurige Boukje, dy libben en nocht brocht by kofjedrinkerijen en kreambesites.

Dêrmei kamen ek de leafhabbers opdaagjen, dy wol

smjucht hienen op de moaie, jonge rike widdo, mar hja stegere se allegear ôf, en dat wol sûnder betinken, want al skynde it net mear sa nei bûten, ynwindich libbe jit altyd it byld fan har man.

Doe is Lammers ek kommen, op in sneintejûn, krekt as in feint, dy nei de faam giet.

Trochdat elk, dy fan frou Broersma nei de buorren woe, oer de draai, troch de steech en syn finsters foarby moast, koe er krekt beloere, wa by har kamen, en sa wist er dy jûns, dat hja allinnich wie.

Hja seach him al yn de fierte troch it lân oankommen, pronkemoai yn syn sneinske, swarte klean, in hoed op, it wyt foar, mei in sulveren tabaksdoaze yn 'e festjebûse, dy gunstere neist in gouden horloazjekjetting. Allinnich syn broek wie wer te koart en floddere boppe de glêde skuon.

‘Jonge,’ tocht frou Broersma dalik al, ‘it liket oft buorman út te meiden sil,’ mar hja lake der om en it kaam gjin egenblik yn har op, dat er om har stike. Mar hja liet de sneinskrante op tafel lizze sûnder mear te lêzen en wie dochs tige benijd, wat boadskip er hie.

Hja wist net, dat Lammers al fûleindich op har besit longere hie, doe hja jit faam wie, des te fûleindiger, omdat er nea de moed hân hie om nei har ta te gean. Dei en nacht hie er yn syn geast mei har leidich byld omboarte, mar it frouminske fan flesk en bloed hie er nea oandoarst. Hy wie amperoan gek wurden, doe Boukje fêste ferkearing mei Broersma krige en tsjoede tinzen fan moard en brân wiene der yn syn lytse holle útbret, foaral sneintejûns, as er wist, dat faam en feint by elkoar sieten en hy, ferbûke fan smert, yn 't tsjuster om 't hûs strûnde. Heale nachten hie er sa omdoarme. Soms lei er te snikjen yn 't gêrs, dan wer skodde er de oprôle fûsten tsjin it hûs, wêr't noch ien lyts ljochtsje brânde. Hoefolle boaze foarnimmens kamen dan net yn syn siele op as buollen yn in stjonksleat, mar lyk as dizze, wiene se koart fan doer en hy miste altyd de krêft ta dieden. Op de troudei fan Broersma en Boukje woe er himsels ferdwaan. Hy hie yn de skuorre de strop al om 'e hals lein, mar it

eintsjebislút wie, dat er him dronken sûpte oan in fles brandewyn en yn 't hea kroep.

Dit grutte libbensfertriet is lykwols meast bûten de minsken omgongen, want de lytse man, stege Fries, hâlde him útwindich altyd bedaard, wylst er fan binne teskuord waard. De wûnen binne letter genêzen, mar folle yn him is doe ferstive, ferhurde en oanboaze.

 

No, neidat er him sterker begûn is te fielen troch oansjen en macht ûnder de minsken, woe er as widdo winne, dy't er as faam net beneppe doarst.

Frou Broersma ûntfong him freonlik as in buorman, wêr't hja yn frede mei libbe, al wie der dan net folle gemienskip tusken beiden en hja die har bêst him op syn gemak te setten. Dêrom hâlde se har mar, oft hja syn bûtenwenstige pronk net opmurk en oft it hiel gewoan wie, dat er syn buorfrou ris opsocht. It praat rûn al gau oer kij en keallen, oer bargen en gallige skiep, oer de priis fan 't gemaak en einlings kamen se op it lân.

De pleats fan Lammers lei flak tsjin de buorren oan, dy fan de widdo in menút of tsien it fjild yn. It lân, dat by de beide pleatsen hearde, wie bjusterbaarlik yn elkoar om haspele. It wie mei al dy fiven en sânen en tsienen, dy yn de krite ferspraat leinen, in echte tizeboel. Sa't men sei, wie dat alearen komd troch in pear bruorren, dy de pleatsen erfd hienen en doe fierder har hiele libben trochbrochten mei tsieren oer har rjuchten en eindommen. As de buorlju net goed mei elkoar oer 'e wei koenen, wie der no jit hast altyd wol oanlieding te finen om te kibjen oer 't ûnderhâld fan fearten en mûne, oer it rjucht fan reed en paad, oer opslach en sok soart dingen.

Hjir begûn Lammers oer te praten, doe't er op dy sneintejûn by syn buorfrou siet te kofjedrinken. Hy spegele har foar eagen, hoe moai it wêze soe, as beide pleatsen en it lân ien spul wiene. Hja hie op 't hiem romte genôch om in stik by 't hûs oan te bouwen en syn âld stjelp koe er maklik ferkeapje om der arbeiderswenten foar yn 't plak te setten.

De lannen by elkoar soenen hast de hiele krite beslaan. It soe in spultsje wurde, sa't der yn 'e hiele greidhoeke gjinien stie.

Frou Broersma wie út har aard wol sa goed boerinne, dat hja graach nei de útstellen fan Lammers harke. Hja lei wat foaroer mei de earmtakken op 'e tafel en koe net neilitte no en dan ris mei de holle te knikken. Hja fette ek hiel goed, dat Lammers en hja trouwe moasten, as it plan slagje soe.

Letter hat hja faak tocht: as Lammers har op dat stuit de hân rikt hie en hy hie ienfâldich sein: ‘Dat is dan ôfpraat,’ dan hie hja tawurd jûn, en se soenen licht al gau boaske hawwe.

Mar de tinzen fan de lytse boer gyngen in oare kant út.

Doe't er miende, dat de saak yn oarder wie, skode er syn stoel tichterby, en wylst hja dreamde fan de grutte buorkerij en berekkene, hoe grut it beslach wol wurde koe, besocht hy de earmen om har mul te slaan.

Hja waard efkes kjel en seach wat ferheard op de âldfeint del, dy har sa skruten op side kroep.

De âlde, lang betwongen fieling kaam mei jonge krêft by him opwâljen. Hy trille der oer, doe er it jeugdige, waarme frouljusflesk, wêr't er sa lang fan dreamd hie, sa ticht by him fielde en oanrekke.

Hja lykwols begûn de frijerij ynienen bjusterbaarlik grappich te finen.

‘Krimmenikus,’ tocht hja. ‘Dy earmkes kinne my net ienris omklamme. Ik mei dy frijer wol op 'e skerte nimme, en as ik him ris troch de hannen gean litte wol, moat ik oppasse dat ik him net brek.’

En doe begûn hja te laitsjen, lûd en skatterjend, en hja koe net wer ophâlde. Om 't hoartsje boarste hja wer út, as in nije foarstelling har geast kidele, en mei muoite koe hja einlings útstammerje:

‘Nee, buorman, it giet dochs net.’

‘Hoe dat sa?’ frege hy.

Hy wie ynwyt wurden; syn oansicht wie hast wei. De sloppe tearen om 'e mûle en yn de wangen skynden te ferstiivjen troch in heislike kramp.

Syn stoel hie er efterút skood en hy die al in pear stappen nei de doar.

Hja fielde, dat hja earnstich wêze moast, mar koe harsels net bedimje. No moast hja der wer om tinke, hoe hja dat keareltsje, dat mei har trouwe woe, wolris yn 't haailân sjoen hie mei in blaustreepte ûnderbroek om de meagere skonken. En dat woe har man wêze!

Der wie gjin hâlden of kearen oan, hja skattere it wer út. Hja woe har laitsjen goed prate, mar wie sels sa ferbjustere troch har oerdwealskens, dat hja wurden sei, dy de saak foar Lammers noch slimmer makken.

Doe hie hja yn de grieneftige tigereagen fan dy man foar 't earst de gloed sjoen, dy deadlik wurde soe foar har lok. Doe hienen dy boaze eagen foar 't earst sprutsen fan ivige haat, fan piniging sa lang as 't libben.

It wie har kâld troch de lea gien en de laits wie om har mûle bestoarn.

Lammers wie himsels it earst wer master, hoewol er it slimste lit hie fan alles, wat er ea yn syn libben eange hie. Op itselde eagenblik, dat er miende it frouminske wûn te hawwen, wêr't er sa lange jierren op gobbere hie, stegere hja him ôf, waard er fan har ferfijd en ferspein. No hy einlings wat utere hie fan de lang ferhoalen fieling fan syn hert, wie er útlake en leechlein om syn persoan. Want hy fielde tige goed, wat it laitsjen fan frou Broersma betsjutte.

Dochs like hy hiel gau bekomd. It praat fan it ferbûke frouminske skynde er net iens te hearren. Hy gyng fuort, wylst er allinnich sei:

‘Dan is 't net oars.’

 

Folle oaren hiene har frege, dy hja ek ôfkeard hie, mar dan bleau yn de omgong mei dy persoanen hast alles gelyk. Hja seinen like goed ‘moarn’ en ‘jûn’ en as 't sa útkaam, waard der in praatsje makke. Mar mei Lammers skynde nei dy sneintejûn alles hiel oars te wêzen.

As frou Broersma nei de buorren woe, moast hja altyd flak by syn hûs lâns. Yn 't earst woe hja dêr net ticht by komme,

of it begûn har fan binnen sa raar te klopjen en te dwaan. Hja doarst him net oansjen, en hy sei ek neat tsjin har. Dit feroare lykwols gau, en Lammers waard sels tige freonlik en fluensk yn syn praat, mar ek yn it swietst petear miende hja de wrokjende haat te fielen.

Fan dy tiid ôf ûnderfûn hja alderhanne lêst yn de buorkerij. Soms wie yn 'e nacht in tou fan in hikke stikken snien, sadat it fee yn 'e mieden rûn. Op in oare kear wiene der planken weinommem of leinen de haaibarten yn 'e sleat. Dan wer wie it hea, dat om 't reinige waar yn oppers stie, út elkoar slein en tewâde. Yn de hjerst wie hja de apels en parren al kwyt, foardat se ryp wiene. Hja hâlde in bulte fan einen en hie in hiele keppel. Ienris, doe't der ferskeidene sieten te brieden, wiene op in nacht alle kuorren fernield, sommige einen de nekke omdraaid, de oaren hielendal ferballe. De fûle aaien wiene tsjin de muorre en skuordoarren stikken bruid, sadat de pykjes tsjin it útkommen oan, inkele jit libben, oeral ferspraat leinen yn de bluodrige djerre. Dat hie hja oanjûn, en elkenien tochte wol dat de neef en de feint fan Lammers it stik bedreaun hienen, mar bewizen wiene der net. En sa gyng it mei alles, wat men har oandie. Alles bleau ferhoalen, mar hja fielde oeral wol de kweade hân fan har buorman.

Dêrom hie hja him op 'e iere simmermoarn alles ris foar de fuotten smite wollen. Hja tochte dêrmei har hert te ferlichtsjen, mar al har wurden wiene ôfskampt op de hurdens fan syn gemoed, en hja fielde har jit allike fol ûnrêst as te foaren.

III

Yn de earste dagen nei dy ûnrêstige simmermoarn libbet frou Broersma der stil en earnstich hinne. Hja, oars altyd de foarste by setsjes en pretsjes, is bang en dimmen wurden. As hja allinnich is, sit hja faak in hiel skoft stil foar har út te sjen, mei de hannen gear yn 'e skerte en freget har sels mismoedich ôf: Wêrom bin ik dochs sa? Wêrom kin 'k net

oars wêze? Efkes letter skerpet se har wer op en seit: Wat kin my dat keareltsje skele? Ik kin him ommers meitsje en brekke.

Mar meast bliuwe dit mar wurden en fielt se har like goed yn 'e ban fan de tsjoede macht, dy hja op 'e simmermoarn foar de twadde kear mei helsk fjoer ljochtsjen sjoen hat yn de eagen fan har fijân. Hja is skou, omdat hja fielt, dat de divel stikem wer oan 't wrotten is. Nea hat hja bang west, as immen har rjucht temjitte kaam, mar foar it kwea, dat driicht út it tsjuster, skrilt hja tebek.

 

Nei in goed wike komt de feint fan Lammers by har op 't hiem mei in pompier yn 'e hân. Hja is oan 't strjitskrobjen, mei de mouwen heech opstrûpt oer de rûne earmen. Ratteljend hellet hja de folle amer oer de stiennen, sadat it wetter as in brede stream foar har fuotten útspielt. Dan grypt hja de luiwagen en skrobbet en rost de gruzige strjitte giel en helder.

No it bloed har troch de beweging fol en krêftich troch de ieren brûst fielt se har sterk en lokkich, frij boppe de neare tinzen fan nacht en ienlikheid.

De feint, dy it pompier tige hoeden tusken tomme en finger draacht, kringt mei muoite om 'e hiemshikke en komt skytskoarjend op 'e boerinne ta.

Hja faget de wiete hannen oan 'e wollen skerldoek ôf en nimt it sloardich optearde brief oan, dat hja dalik iepenmakket. Mar hja wachtet efkes mei lêzen.

De feint bliuwt mei de hannen yn 'e bûse by har stean en sjucht har gnyskjend oan. Hja merkbyt, dat er oanhâldend de holle omdraait en as hja de kant útsjocht, wêr syn eagen hinne geane, wurdt hja yn 'e fierte Lammers en syn neef gewaar by in hikke. De boer stekt der mei de holle amper boppe, mar de neef, in jongfeint, dy by omke it buorkjen leart, hinget der mei syn hiele lichem oer. Frou Broersma sjucht de ljochtgrize reek fan har pipen boppe de hollen de blauwe loft yngean. Hja prate en laitsje en wize nei har.

Hommels fettet hja it opset. 't Is har krekt oft hja de

wurden wol ferstean kin, dy dêr jinsen by de hikke sprutsen wurde en oft hja alle glimkes en gebearten wol begrypt. Dit pompier is bestimd om har op iene of oare wize te nytgjen en no wurdt hja beloerd om de útwurking dêrfan te sjen. Sûnder it sels te wollen, slacht hja de eagen yn it brief.

't Is in rekken fan Lammers en in lompich moanjen om fjouwer kear tsien gûne, dy hja fan de lêste jierren skuldich is foar it rjucht fan paad nei de buorren, dat oer in stik lân fan sines rint.

Hja fettet it earst mar heal, mar fielt dalik, dat hja te dwaan hat mei in nije, glûpske streek fan har fijân. It hjitte bloed wâlet har nei de holle, de wrâld skynt om har hinne te rûntsjemeallen. Alles ferdwynt yn in tizeboel fan griene en blauwe streken, wêr't hja oars neat yn sjucht as it wite stik pompier yn har hân, twa wizende en laitsjende mannen yn de fierte en tichtby it reade gnyskjende antlit fan de feint.

Hja wurdt razend en ferknûkelt it pompier tusken de fûsten ta in bal, dy se de feint ferheftich yn syn gnizende troanje keilt. En dan, wylst hja de luiwagen grypt, gûlt hja:

‘En no divelse gau myn hiem ôf!’

De feint besiket mar skraach tsjinwar te dwaan. Hy keart him hastich om en spilet de wyk, wylst de biezemstok him yn 'e hoksen sit. Hy kriget fan alle kanten huf fan it razende frommis en rekket mei douwen en dústen it hiem ôf. Sa'n haast hat er om der út te pykjen, dat er de klompen nei efteren útskopt, dy de boerinne him yn 't lân neismyt safier as hja se krije kin.

Lammers stiet stil gnyskjend by de hikke, en de neef slacht mei beide hannen op de knibbels en stiet krom fan 't laitsjen. Jûn moat er nei de buorren en nei de herberge. Dêr sil er fan de moard fertelle en de lju ek laitsje litte. En moarn en oaremoarn en noch lang sil it ferhaal wer dien wurde en altyd moaier wurde.

De bange feint rekket syn skeldnamme fan ‘it haske’ noait wer kwyt, mar fan dy tiid ôf sprekt men yn it doarp ek fan ‘de wylde boerinne’.

Frou Broersma leit dy nachts oanhâldend te mimerjen oer dat paad. Hoe sit dat dochs? Wis, men kin by harres wei net yn 'e buorren komme, of men moat oer in stik lân fan Lammers, dan oer in draai en fierder troch de steech by syn hûs lâns. Fan âlds moast der foar dit paad tsien gûne betelle wurde, dat wit hja wol. Mar in goed jier foar har mans dea, wie dat ommers mei Lammers yn oarder makke. Dy tsien gûne wiene ferfallen, en dêr wie it ûnderhâld fan de mûne of sawat foar yn 't plak kommen. Nimmen soe it har ûntstride, dat it paad no frij is.

Mar as hja de oare moarns har pompieren neisjucht, kin hja neat fine, wêryn dat beskreaun stiet.

IV

Sa goed as ien, wit frou Broersma, dat Lammers syn ein net slûpe litte sil, dat hja fan him net sa maklik ôfkomme sil as fan de bange feint. Hy wit fansels like goed as hja, dat it paad frijmakke is, mar hy wit ek, dat der yndertiid neat fan beskreaun is, omdat Broersma, in man fan goed betrouwen, der noait op oanstien hat, en hy hat it, licht mei opset-sin, ek sloere litten.

Dochs fernimt de boerinne yn de earste wike neat fan har buorman. Kin dy man har dan sa troch en wer troch, dat er wit, hoe hy just mei dizze ûnwissichheid har it measte pleaget? Want hoe hja har bêst ek docht, yn har betrouwen op de wierheid, om net mear oan it paad te tinken, it is har dochs gjin egenblik út it sin. Nachts as hja pas yn 'e slom is, skrilt hja faak tewekker mei in neare fieling yn 't hert en in skuorring yn 'e mage, as dat paad har foar de geast komt, en dan tinkt hja by harsels: moarn sil 't gehûnthei fest wol wer begjinne.

En Lammers begjint.

As wethâlder yn sa'n lyts doarp brûkt er de âlde fjildwachter ek wol foar boadskippen fan himsels en sa stjoert er de man no ek nei frou Broersma om de rekken fan

it paad jitteris te prissentearjen, mei alderhanne drigeminten, wat der wol barre sil, as hja net gau makket, dat it jild der komt.

De boerinne hâldt har no tige bedaard. Hja set de tsjinder foar in swiet pantsje kofje en leit him de saken bleat. Yn de grûn fan syn hert leaut er wol, dat hja gelyk hat, mar it is in âlde stakkert, dy sawat it genadebrea fan de gemeente yt, en sadwaande moat er strak by Lammers wer moaiwaar spylje en de boerinne leechlizze, omdat hja him gjin jild meijaan woe.

 

De oare moarns komme de twa berntsjes fan frou Broersma, dy nei skoalle ta soenen, skriemende wer by mem. Se koenen net yn de buorren komme, want der wie op 'e daam in hege hikke timmere mei skerpe spikers derop en útbousels oan beide kanten.

De boerinne fljucht it lân út en sjucht, hoe it ienichste paad nei it doarp foar har ôfsluten is. Poerrazend begjint hja oan de nije hikke te lûken en te skuorren, mar de latten binne har te mânsk. En as einlings it bloed har út de fingerseinen dript, en hja sjucht, dat Lammers, dy oan 't mjuksjen is, har boppe op 'e rûchskerne stiet út te gnyskjen, dan giet hja tige beskamsum wer yn 'e hûs. De jûns let lykwols giet hja der mei in grutte bile op ôf en slacht it stek koart en klien. Mar dy set grypt har sa oan, dat hja dy nachts gjin wink yn 'e eagen kriget en de oare moarns heal siik is.

Fan dy dei ôf is der yn it doarp en de omkriten hast oars gjin praat as oer de deilisskip tusken Lammers en frou Broersma. De lju komme mei klofkes op 'e ein fan de steech by 't hûs fan Lammers om mei eigen eagen de fernielde hikke te sjen, dy de lytse boer mei syn berekkene snoadens foarearst mar stil lizze lit sa't er leit. Allinnich spikert er oan de hikkepeal in plankje mei ‘verboden toegang’ der op, dat de boerinne der wer ôfskuort en yn de sleat bruit. Tsjin minsken, dy him deroer oansprekke, seit hy, der net oan te tinken, om de fernieling oan te jaan. Dit soe him yn syn divelske snoadens te ienfâldich wêze, en bûtendat wol er

graach de moaie man bliuwe. Dêrom jout er de fregers kâldwei te hâlden, dat er de tiid wol hat en it by 't eintsjebeslút dochs wint, want hy stiet yn syn rjucht. De measte lju tinke yn har hert wol oarsom en leauwe de rjuchtute, floatige boerinne earder as de glúpske Lammers, mar hja sizze it net en wurde troch syn rêstige wize fan dwaan ek wat fan 't spoar brocht, temear, omdat frou Broersma it der op skynt ta te lizzen om alle minsken tsjin har yn 't harnas te jeien.

Hja liket hielendal oerstjoer. Stadich oan har wurk bliuwe kin hja net mear. As hja in toarn al wat docht, dan giet it, oft der trochgeand immen efter har oan sit te trúnjen en te fiterjen. De hannen stjitte har oan en har eagen sjugge wyld. Nacht en dei sit hja oer it paad te mimerjen, en it byld fan Lammers mei syn feninige eagen spoeket as in wrigge yn har brein om. Oer oare dingen kin hja net mear prate. Bolrinsters en oaren, dy by har op 'e pleats komme, moatte altyd wer fan foaren oan harkje nei har ferhaal oer Lammers en wat dy man al útheefd hat. Tsien kear op in dei is hja op 'e flitter nei de buorren, ferklaaid of yn 'e wurkklean, en wêr't hja mar in bytsje oanhâld fynt, set hja hinne, om jimmer wer op 't selde ding om te eameljen. En dan wol hja perfoarst witte, wat de lju fan har saak sizze. Hja mient, dat de hiele wrâld der fol fan is. De minsken wurde hast kjel, as se har oankommen sjugge, en moatte faak lomp tsjin har wêze om har kwyt te reitsjen. Efter har rêch wurdt hja fansels útlake, en de namme fan ‘de wylde boerinne’ komt al mear en mear yn swang. Hja is sa rimpen yn har praat en sa gysten yn har gebearten, dat mannichien begjint te twiveljen, oft hja se allegear noch wol hat. As nimmen har útprate litte wol, rint hja soms de strjitte lâns yn harsels te protteljen en wraggelt, oft hja tefolle brandewyn mei rezinen hân hat. It is al ris bard, dat hja in kliber sjongende jonges efter har oan krige, wêr't hja mei oprôle fûsten op yn gyng, sadat de tsjinder der by te pas kaam.

As hja al ris wat ta harsels komt en in pear dagen rêstich by honk bliuwt, nimt Lammers de gelegenheid te baat, om

de hikke wer in bytsje yn elkoar te spikerjen, en dan rekket hja dalik wer oerstjoer.

By ljochtskyndei doar hja no de latten wol fan 't stek te skuorren. Lammers docht har dochs neat - út bangens makket hja harsels wiis. Hja wit wol better, mar hja hat him dochs ris taskreaud, dat er neat tsjin har begjinne doarst. Hy andere net iens en doe yn har lilkens utere hja foar 't earst, wat hja letter tsjin oaren wol hûndert kear ferfetsje soe:

‘As ik dat paad nei de buorren net frij en ûnferhindere brûke mei, set ik der yn der ivichheid gjin foet wer op, al sil ik myn hiele libben dan ek op myn eigen gerjuchtichheid slite.’

Lammers gnyske, doe er dat hearde, mar stikem hat er wol soarge, dat dy wurden oeral bekend rekken.

Goe-freonen riede frou Broersma faak mei ynmoed oan om dochs yn 't belang fan harsels en har berntsjes bedaard te bliuwen, mar as se har wat delbêde hawwe, wit Lammers, alhoewol hy har sa 't liket yn har wêzen lit, har troch in bytsje pleagerij gau wer út 'e rakken te bringen.

De tsierderij tusken de buorren bringt einlings sa'n opskuorring teweech yn it rêstige doarpslibben, foaral omdat it twa persoanen fan oansjen jildt, dat dominy en boargemaster gearstappe om te besykjen oft der neat oan te dwaan is. By Lammers fine se in goed ûnthaal. Mar eigentlik hoegden se by him net te kommen, seit er. Hy hat neat ferkeards dien en wol graach mei syn buorfrou yn frede libje, mar fansels - hy stiet op syn rjucht. Oars wol hy graach de minste wêze en alles tajaan. As it op't lêst net heger of leger wol, sa wit hy de beide hearen foar te praten, dan moat it mar in pleitsaak wurde. Dat is foar wolstelde lju de earbere wei en dan kin it gekreau foar it each fan de minsken ophâlde. Men moat ommers de arbeiders en sok folk ek in goed foarbyld jaan. Hy sil graach ynskikke, dat frou Broersma it paad brûkt en lit de ijuchter dan mar útmeitsje, oft hja der foar betelje moat.

Dit liket de hearen skoan ta en de boerinne hat der ek wol earen nei, as dominy en boargemaster mei dit útstel komme, neidat se earst tige geduldich nei it lange ferhaal fan de frou harke hawwe.

No hja yn 't doarp by nimmen mear gehoar fine kin foar har ivich gejeuzel, fynt hja it eigentlik in hiele útkomst, dat learde mannen as rjuchters en abbekaten harren mei de saak bemuoie sille. En ja, hja wol belove, dat hja har rêstich hâlde sil, tige rêstich, as buorman har mar net pleaget. En hja betrout wol, dat hja rjuchtfeardich behannele wurde sil, en fansels dan moat hja it pleit winne.

Ferlieze? Dêr tinkt hja net oan. Mar as it dochs bart? Hja wol it jitteris sizze, dêr't dominy sels by sit:

‘Ik wol frij oer it paad en oars set ik fan myn libben gjin stap wer bûten myn eigen gerjuchtichheid.’

Dominy en boargemaster glimkje efkes by dy wurden. Se binne wol yn har skik, want har wyt is berikt: Foar't each fan de minsken is de frede yn 't doarp weromkomd.

V

As jins geast hielendal oermastere is troch altyd deselde tinzen en foarstellingen, dy jin dei en nacht lins jouwe, moat der op 't lêst in útwei komme, oars giet it ferstân dêrby telider. Sa wie it mei frou Broersma. Fan tefoaren hie hja fersêfting fan har wea socht troch der mei eltsenien oer te praten. No grypt hja longerich nei it proses, om ferlost te wurden fan de fûleindige pine, dy har siele teskuort. It jout al treast, as hja har mar op de iene of oare wize uterje kin.

 

De oare deis reizget hja al nei de stêd om in abbekaat te sykjen en it lokt har ien te finen, dy Lammers oars ek al op 't each hie, in man, dy him bysûnder útlei op skeel en skoarting oer burenrecht, wettelijke servituten en erfdienstbaarheden, dy mei nocht ompluzet yn in tizeboel fan âlde rjuchten en eindommen.

Sadwaande rekket it pleit mei gauwens oan de gong. Mar it treitert en trytrottet de hastige boerinne, sa oerlangsum as it dan fierder ferrint. Uterlik hâldt hja har no lykwols bedaard. Hja bedimmet har mei krêft, as hja kitelhoarnich wurdt en de ûngeduldigens útboarste wol. Alhoewol har

geast jimmer fol is fan har ‘saak’, hat hja it safier krije kinnen, dat hja der net mear oer praat, mar omdat hja nearne oars belang yn stelt, wurdt hja stil en stúmsk en hja libbet der ynkennich en bûten de minsken om sawat hinne.

Har wêzen feroaret hielendal. Yn pleats fan foars en krêftich, lyk as hja der alearen hinne strûsde mei swaaiende rokken, is hja skraal en bonkerich wurden. Har antlit hat syn frissens ferlern en sjucht út in gielens. De lippen oars healiepen en altyd klear foar in geklik wurd of in laits, lykje tinner en bliuwe jimmer stiif op inoar knypt. Yn de eagen gluorket jit wol fjoer, mar net mear fan blierens en libbensnocht. Se sjogge gleon en neigeand yn 't rûn. It glêde, swarte hier is dof en feal wurden.

En fan binnen is har gemoed mear en mear ferhurde. It geloof yn ús Leaven Hear, dat sa lang by har libbe hat lyk as yn in berneherte, is fertige, har betrouwen op de minsken is fuort.

 

It pleit duorret lang, en eltse moanne, dat it duorret makket frou Broersma in jier âlder, foaral op 't lêst, as hja sels wol ynsjen moat, dat it op ferliezen útdraait. Hoe it ek oanpakt wurdt, altyd stuitet har rjucht der op, dat der yndertiid net genôch beskreaun is. Mar de abbekaat hat nocht oan de saak krige en fynt by syn útplúzjen sels gelegenheid om Lammers in rjucht fan opslach te ûntnimmen, dat him mear wurdich is as it paad wêr it om giet. Fan skikking wolle de partijen lykwols neat witte. De boerinne foaral is sa koppich, dat hja net fan tajaan hearre wol, salang der jit in griseltsje hoop is. Rjucht hat hja ommers en rjucht sil har jûn wurde. Hoe sunich fan aard hja oars ek wêze mei, as der wat yn rjuchten barre moat, dan sjucht hja net op in hânfol jild. Hja smyt der yn it proses mei om, oft it gjin wearde foar har hat, alhoewol eltse ryksdaalder har fan 't hert ôfskuord wurdt.

Einlings komt it allerslimste. Dan hat hja it pleit foar goed ferlern en moat alle kosten betelje, ek it paadjild oan Lammers.

Hja docht alles ôf sa gau as 't mar kin. Mar skriklik is har

skôging yn dy dagen, sadat elts har skoudert. Hja liket in deade, dy troch ien of oare wûnderkrêft jit handelje kin, mar dy neat fielt fan alles wat der om har hinne bart. Sa komt hja harsels ek foar: ôfstoarn fan de wrâld en de minsken. Hja lijt net mear, hja is net mear swak. Wat hja docht skynt har hjitten troch in frjemd wêzen, dat allinken yn har kringt, mei har gearraant, ien wurdt mei harsels.

 

Op it paad sil hja gjin foet wer sette, har gerjuchtichheid sil hja nea wer ferlitte... Har folk mei it paad brûke en hja sil der foar betelje, want dat kin net oars, mar hja sil der noait, noait lâns gean as hja it net frij dwaan kin. Hja hat it sein en sil wurdhâlde.

 

De útfiering fan har beslút kostet frou Broersma neat gjin muoite. Hja tinkt der net ienris oan om oars te dwaan as hja utere hat. Hja soe net mear libje kinne, net mear arbeidzje foar har doel, as hja ek mar in fingerbreed ôfwykte fan de foarskreaune wei. It sprekt foar har sa fansels, dat it net iens yn har opkomt om der tsjin oaren oer te praten. Allinnich dominy heart wat fan har fêste foarnimmens, as hy ris by har komt, omdat hy har noait mear yn tsjerke sjucht. Hja fertelt him koartwei, dat er net mear op har hoecht te rekkenjen, want dat hja har lân en pleats noait wer ferlitte sil as oer in frij paad nei it doarp. De man tinkt, dat it wol wat besakje sil en glimket freonlik om har wat te troaien. Mar as hy letter wer komt, fynt er de stôk by de doar.

...............................................

Tritich jier lang libbet de boerinne sûnder in foet op in oaremans grûn te setten. Har folk giet it paad lâns en hja koe lâns in omwei troch de greiden efterút wol by de strjitwei komme, of mei in boatsje de opfeart lâns nei de buorren, mar ek dat wol hja net.

Yn 't earst kaam der jit wol ris ien fan de sibben of freonen, mar elts waard sa noartsk ôfstikele, dat dit gau ophâlde. Doe seach men nimmen mear op 't hiem fan de wylde boerinne as bolrinsters en feekeaplju.

Hja wurdt linkendewei alhiel minskeskou, en der bestiet foar har op de wrâld nimmen mear as dy hja nedich hat foar har bedriuw. Hja freget fan gjin ien wat en hat foar gjin ien wat oer. Hast sûnder te rêsten wrot en wraamt hja sa'n hiele dei troch en liket nea wurch te wurden, al is hja nei't uterlik ek in âld minske.

Ien inkel doel stiet altyd foar har eagen. Hja moat jild fertsjinje, jild opgarje, jild by inoar klauwe, jild opsteapelje, earst om de kosten fan 't proses goed te meitsjen, mar dan foar in stoerder plan, dat stadichoan yn har geast opwoeksen is. Har pleats en dy fan Lammers byinoar, al it fersprate lân yn ien krite! Dêr hat hja ienkear in amerij fan dreamd, mar dat mei gjin drôgbyld bliuwe! Lammers is âlder as hja en gammelt wol gauris om. Hy sil foar har stjerre, dan moat de pleats ferkocht wurde en hja sil alles keapje, en mei glâns en gloarje sil hja lâns har eigen paad yn de wrâld weromkomme.

Mar noch net, noch net! tinkt hja jierren oanien. Noch is der gjin jild genôch yn 't kammenet. 't Soe gemien fan Lammers wêze, as hy no al dea gyng. Har winsk hâldt him no jit yn 't libben, as 't safier is, sil har winsk him wol út'e tiid helpe.

Foar dit wyt is hja altyd yn 'e skrep en boddet fan moarnsier oant jûns let as in manskearel, mar fan har folk easket hja ek al it mûglike. Hja is neigeande, frettende fûl en goarrich tsjin de klippen oan. Gjin sint wurdt der ûnnut útjûn. Gjin nij stik klean of húsrie wurdt der oanret. Oan de pleats wurdt neat dien, gjin ferver of timmerman, dy wat oan de wylde boerinne fertsjinnet. Hja is lykwols wiis genôch om har lân yn goede steat te hâlden, en har beslach is fan 't allerbêste. Hja kriget foar 't gemaak de heechste prizen, en der komme keaplju om utens wei, dy hannen fol jild foar har bollen en kij jouwe.

Tsjinstboaden kin hja fansels net hâlde, want hja behandelt se minder as har bisten. Hja behelpt har mei in grou fanke, in sleauke, dy't mar heal har ferstân hat, mar dy ezelje kin foar twa. 't Is in wees, dy lang yn 't earmhûs ferkeard hat, omdat nimmen har oan 't arbeidzjen krije koe.

Mar ûnder de wylde boerinne hat ‘gekke Sjouk’ har gau deljûn. De grouwe, loaie fotse is in drege arbeidster wurden, dy wol altyd noartich is, mar skrept en skuort as de bêste. En foar de frou is hja fjoerbang.

Ek de twiljens, Auke en Ynskje, wurde sa gau as 't kin, hurd oan 't wurk set. It binne foar de hurde mem gjin bern langer, mar allinnich goedkeape arbeiders. Har jonge jierren geane sûnder de minste libbenswille foarby. Alhoewol bern fan grutte âlders, bliuwe se allebeide lyts. It liket wol oft ja yn 't opwaaksen in knûk krige hawwe. Der sit gjin groede yn. Auke wurdt in rûnrêgich keareltsje - bultsjeboer sizze de jonges - in sokses mei in sleau wêzen, en Ynskje in bleek en meager skepsel, mar hja is in fekke en tige fûleindich as mem der net by is. Want foar mem binne hja, ek as se âlder wurde, allebeide spoekbang. Se krije gjin inkele frijichheid en komme noait by in setsje of pretsje. Se hawwe hast gjin klean om sneins nei tsjerke te gean en kinne net yn de buorren komme of se wurde neipiuwd. As Auke wat âlder wurdt, giet er trou nei de wykmerk yn 'e stêd, en de saken binne him dêr al gau tige tabetroud. Op slûchslimme wize lit er him sa't skynt fan elts de gek oanstekke, mar gjinien kin him ferrifelje. It jild moat mem allegear hawwe, en hy sels hat noait mear as in dûbeltsje bûssinten.

Oan frijerij hoege de twiljens ek yn har bêste jierren net te tinken. Auke soe foar gjin jild nei in faam ta doare, en Ynsk hat wol ris in brief hân, mar doe joech mem sok raar guod op, dat der neat fan kommen is.

‘Om dy soe gjinien komme,’ sei de boerinne tsjin har dochter, ‘'t Is allinnich om myn jild.’

 

En 't is wier. It praatsje giet der drok ûnder de minsken, dat frou Broersma skatryk is. En jit folle mear ferhalen geane der rûn oer it libben op har pleats, it iene al wûnderliker as it oare. Yn skimerjûn wurde se ferteld, en lytse bern wurde der mei op bêd jage. Gjin jonge doar yn har krite sleatsjespringe of aaisykje, want, sa grútsje se ûnder inoar, dêr steane foksestapppen, en de wylde boerinne leit soms yn in greppel

mei it gewear, dat mei sâlt laden is, en wêrmei hja jin samar it hiele krús út 'e broek weisjit. Nachts, wurdt der sein, moat der altyd ien fan de trije yn hûs wekje om op de heapen goud en sulver te pasjen, en ek oerdei sit de doar altyd op 't kjetting.

Fan de bjusterbaarlike praatsjes fernimt de boerinne neat, al sille inkele fan de wûndere teltsjes oer har en har húshâlding, tidelings mear en mear opsnolke, licht noch oan de bern en bernsbern fan 't tsjintwurdige slachte oerbrocht wurde.

Har libben is alle dagen gelyk; 't is altyd wramen om mear jild. Stap foar stap set hja op de lange wei, dy nei har wyt fiere moat. Inkele tiden lykwols skynt it, oft de âlde fieling har te mânsk wurdt. Dan grypt it har sa oan, dat hja der tipelsinnich fan wurdt, en hja fljucht mar hinne en wer, sûnder wat te dwaan. Nei lang omdoarme te hawwen, komt hja op 't lêst terjuchte by in hikke, wêr't hja in fêst plakje hat om te stean, lyk as in hynder yn it lân. Hja is dêr sa ticht mûglik by de strjitwei en kin der wol ris in pear oere bliuwe, om te stoareagjen nei de weinen, dy hiel yn de fierte de wei lâns krûpe. Dêr sitte lju yn dy nei de stêd ta geane. Of hja sit ferskûle op it mûnepôltsje en sjucht nei de molkboatsjes en modderskûtsjes, dy de opfeart foarby farre.

Mar nea sjucht hja de kant út nei it doarp en it hûs fan Lammers, en nea komt hja ticht by it plak, wêr't alearen de hege hikke timmere wie mei skerpe spikers der op en útbousels oan beide kanten.

VI

It âlde, taaie frouminske hat lang tsjinstribbele foardat hja belies joech. Nei in oerdrokke ûngetiid, wêryn de arbeiders djoer wiene en hja sels dus dûbeld wurk die, binne har krêften mei de dei ôfnommen. Hja fielde it wol, mar nimmen hearde har ea kleien. Hja koe hast net mear op in baan wêze, mar bleau like fûleindich as altyd. Sa lang as hja it mar in bytsje op 'e fuotten hâlde koe, woe hja oer alles baas bliuwe.

Mar inkele dagen lyn, doe hja troch de gong rûn, moast hja tsjin de muorre skoarje en is der doe sa mar hinne siigd. Krûpende is hja yn de foarkeamer kommen en dêr hat hja in toarn op 'e matte lein, bang dat der immen komme soe, want hja skamme har foar har swakkens. Mar einlings moast hja de bern dochs roppe om har op bêd te helpen.

Hja woe yn de moaie keamer lizze, wêr't oars noait immen slepte, want hja fielde wol, dat hja yn 'e earste opslach net wer by de wurken wêze soe en no moast hja ticht by it kammenet mei har jild bliuwe. Sa lang hja it each op dy swiere kas hâlde koe, soe hja alles bestjoere, al lei hja plat op bêd.

Hja koe har hast net mear ferwege, mar har eagen bleauwen skerp en har stim klonk jit krêftich en skil. It like wol, oft neat fan wat der yn 'e buorkerij barde, har ûntkaam, en as hja miende, dat der wat net goed gyng, begûn hja mei in skil lûd ûnhjirmlik te kriten, sadat men it op it hiem hearre koe. Dan wienen Auke en Ynsk yn in omsjuch by har, want se doarsten noch neat út 'e wei sette, sûnder mem earst te freegjen.

...............................................

No leit de wylde boerinne yn 't stjerren. De griene bêdsdoarren stean iepen, en de sitsen kleden, brún mei giele blommen, binne der oerhinne slein, mar dochs is it tsjuster en benaud yn it bedstee.

It giele, ynfallene antlit fan de sike leit djip yn 't kjessen weisakke. De eagen mei bolle, blauwe lidden binne ticht, de mûle hinget heal iepen. It sykheljen giet swier, en it boarst rattelt en klokt as in lekke pomp. It lêste libben skynt yn de giele, bienbitige hannen te sitten, dy ûnrêstich mei it ferknûkele lekken omtipelje.

Ynsk sit oan 't hollenein by 't bêd en sjucht har memme deastriid oan sûnder dat der in spier fan har meagere troanje ferlûkt. Hja stiet wat foaroer, en de lange fingers omklamje de bêdplanke as klauwieren.

Auke hâldt him by 't finster, mei de rêch nei 't bêd, en sjucht nei bûten. Hy is bang.

't Is winter, mar de natoer is drôvich en near. It swiere, grize swurk hinget leech oer de deade ierde, dy der smoarchwyt en ferlitten hinne leit. De sleatten binne foljage mei wiete snie. De opfeart sit hjir en dêr oan de grûn ta fol mei giel, healbeferzen sniekwalster. Soms friest it, en in amerij letter slacht it wer wiet oan.

Ald en ferfallen leit it boerehûs op it hege hiem yn de deade wrâld. Alles is stil. Men heart allinnich it tikjen fan de drippen, dy út de beammen en troch de lekke goaten falle en swarte gatsjes prippe yn de smodzige snie op it hiem. Akelik skuort no en dan út de keale tûken it gekras fan in skierroek troch de stiltme.

Yn de fierte sjucht Auke de healwize, grouwe Sjouk út 'e buorren kommen. Op har klompen kwitst hja troch de giele sniekwalster op 't lân, dat de smodze nei alle kanten omheech spat.

De faam is einlings en te'n lêsten noch nei dokter stjoerd. Hy soe der wol net mear folle oan dwaan kinne, tocht Ynsk, mar de minsken soenen der sa raar oer prate as mem stoar en der hie gjin dokter by west.

Yniens bûcht Ynskje har wat foaroer en bliuwt in hoartsje ûnbeweechlik stean.

‘'t Is ôfrûn,’ kryt hja hommels mei in skil lûd. Auke wurdt sa kjel, dat er him oan de bekling fan in stoel fêsthâlde moat om net te fallen. Hy doar mar efkes temûk nei 't bedstee te sjen, wêr it no sa wûnderlik stil wurden is.

Dêr komt Sjouk it hiem op en stampt by de lytse bûthúsdoar de ballen snie fan de klompen. Sûnder in wurd mear tsjin Auke te sizzen, fljucht Ynsk har temjitte.

‘Wat sei dokter?’

‘Hy wie net thús,’ andert de faam sleau en ûnferskillich. ‘Mar as er thúskaam, soenen se him it boadskip oerbringe.’

‘Wy hawwe neat mear mei him nedich, hear! Hja is al wei. Rin mar fuortynienen werom en sis, dat it net hoecht. Dat jild kinne wy fergees besparje.’

It fanke iggewearret tsjin, sûnder blyk te jaan dat de dea fan 't âlde minske har wat oangiet. Hja is wurch en hat der

net folle smucht op jitteris troch it lân te wâdzjen. Mar dêr heart hja yn Ynskje' stim itselde skille lûd, wêr't de boerinne har sa bang mei makke.

‘Fuort, ynienen, sis ik dy. En dan kinst it hjir en dêr ek wol sizze, dat mem dea is. Do hoechst net sa gau werom te kommen, want ik kin dy hjir wol slite.’

No doar Sjouk net mear tsjinakselje en protteljend set hja wer op 'e buorren ta.

Ynsk strykt de skoattels op de foardoar en giet dan hastich wer nei de keamer.

Auke stiet jit altyd by 't finster, sa fier fan 't bed ôf as er kin. Hy is bliid, dat Ynsk wer by him komt, want it leit him swier op 'e lea. Mar syn suster is sa mijend net. Hja giet rjucht op it bêd ta, stekt de hân ûnder memme holkjessen en hellet der de swarte bûse ûnderwei, dy 't âldminske dêr bewarre hat salang hja siik wie. Dêr sit memme sulveren knipke yn en de ring mei kaaien, dy hja noait út har hannen joech. Mar de kaai fan it kammenet kin Ynskje der wol út. Dy giet sa djip yn 't slotsgat. Dêr hawwe har gleone eagen al sa faek nei loerd, as mem by 't jild wêze moast.

‘No is 't uzes, jonge!’ seit hja.

Hja hat de kammenetsdoar al iepen, wylst Auke skruten nei 't bêd sjucht. Mar fan de deade is hast neat mear te sjen. Ynsk hat sa rûch mei it kjessen omskuord, dat it lyk fan siden rôle en heal ûnder de tekkens bedobbe is.

Yn it kammenet lizze steapels giel linnenguod, mar dy skuort Ynsk der út en bruit se ûnferskillich op 'e flier. Hja siket wat oars en fynt it gau. Earst efter it linnen in pong en in wite frouljusbûse fol gûnen. En ryksdaalders op heapkes neist elkoar. En gouden willemkes en bankbiljetten weitroppe yn snúf- en rûkersdoaskes. Briefkes fan hûndert yn in sulveren tabaksdoaze. Gouden ringen en doekspjelden en gaspen, sulveren foarken en geboarteleppels en breid-priemmen yn in segarekistje. Alles wurdt op de tafel omkeard.

‘Wat in jild! Wat in knoarre jild!’

Auke is skytskoarjend tichter by de tafel kommen, mar no

begjinne syn eagen ek te glinsterjen en no doar hy syn triljende hannen nei al dy skatten út te stekken.

‘Toe mar jonge!’

Broer en suster bûge de hollen ticht by elkoar oer har erfpoarsje, har eagen begûkje en har hannen befiele en betaaste de rykdom fan de wylde boerinne. Hja hawwe gjin tiid om te skatten of te tellen. As hja it ild mar sjugge en der yn om grabbelje kinne, is 't harren genôch.

‘Wat in jild! Is der noch net mear?’

En Ynskje har lange, tinne fingers geane alle fekken en laden, alle hoekjes en herntsjes jitteris nei.

‘Wy moatte it goed opbergje, goed opbergje, foardat der immen komt. Hjir jonge, do moast ek mar ris jild yn 'e bûse hawwe.’

En ja jout him in ryksdaalder. It oare pakt hja byinoar en berget it mei soarch wer yn 'e kas. Hja hat wat lytsjild yn it knipke dien en dit stoppet hja yn memme swarte bûse. De ring mei kaaien komt der ek wer yn, en dan bynt hja de bûse op side, sûnder dat Auke der mei in inkeld wurd tsjin op komt.

‘Jûn sille wy telle,’ lústert Ynsk har broer yn 't ear. ‘En dan moatte wy it strie fan 't bêd ek ris goed trochskodzje, foardat in oar dêr syn hannen yn stekt.’

VII

Trije dagen letter sil de begraffenis wêze. Frou Broersma hat yn de lêste dagen, doe hja fielde, dat it ferkeard gyng, nearne oars oer sprutsen as oer de wize, wêrop hja woe, dat men har te hôf bringe soe.

Faak lei hja in toarn stil, sadat it like, oft hja al dea wie, mar hommels flikkere it libben wer op. Dan siet hja oerein op bêd, en as der nimmen by har wie, bûnze hja mei de hurde knokkels op de bêdsdoarren en moarte om Auke en Ynsk.

Wit hoe faak moasten dizze har ûnthjitte, dat se de begraffenis just sa oarderje soenen as hja it foarskreau. Alles moast sa eptich wêze as't mar koe.

Sels yn har dwyljen wie de sike oanhâldend dwaande mei de lêste eare, dy har barre mocht. Yn heldere egenblikken joech hja de nammen op fan de lju, dy bean wurde moasten, en Ynskje skreau dy allegear op in stik pompier.

Doe 't like, dat alles beoardere wie, hie de âlde frou in lange tiid rêst hân. Mar jit ienkear libbe hja op, en doe wâle de lêste begearte op, dy't hja, sa't like, mei opsetsin bewarre hie foar de oere fan har dea.

Foar 't lêst kaam hja mei krêft oerein. Har eagen seagen gleon, en har stim klonk lûd en skerp, oft hja elk wurd, dat hja sei, har bern foar altyd yn 't hert printsje woe.

Auke en Ynskje moasten swarre, dat har memme lyk net oer itpaad troch it lân fan Lammers nei it doarp brocht wurde soe.

En hja dienen it, mear as ienkear.

Doe krige de sike foar goed rêst, en hja wie stoarn, sûnder mear in wurd te sizzen.

 

It komt earst net yn Auke en Ynskje op, om oars te dwaan as dat se mem ûnthjitten hawwe, en hja dogge al it mûglike om in grutte en eptige begraffenis te krijen. Mar as Auke in pear arbeiders oannimme wol om de moarns de kiste mei in pream troch de opfeart nei de buorren te bringen, blykt it, dat dit tige min gean sil. Der is gjin trochkommen oan. As der iis yn 't wetter lei, koe men dat stikken slaan of seagje. Mar de snie sit yn de feart op sommige plakken oan 'e grûn ta, en de pream sûcht der yn fêst. It ienichste soe wêze de kwalster der út te slatten, mar dan soe de boer in hiele kliber arbeiders oan 't wurk sette moatte om op tiid klear te kommen.

Broer en suster beprate de saak lang en breed. Se binne der glêd mei oan, mar Ynskje makket der op 't lêst in ein oan.

‘Kom,’ seit hja, ‘it wie ek mar sa'n begryp fan mem. Fansels as 't like goed koe, soenen wy it mei de pream dwaan, mar no 't sa'n knoarre jild kostje moat, soe 't gekheid wêze. Hja merkt der dochs neat fan en de minsken witte ek net, wat wy ûnthjitten hawwe. Bestel do mar in man of seis,

dy de kiste de moarns efkes troch it lân drage. Dat is gau bard, en dan binne wy der ôf.’

...............................................

In wintermoarn.

De grutte, feale ierde leit dea ûnder in kâlde, teskuorde tekken fan smoarchwite snie. Fan it grize loftferwulf sige neare nevels del as raffelige kleden. De sinne hâldt him ferskûle. Gjin fûgellûd bringt libben yn de deadske stiltme.

Fan de buorkerij dêr jinsen op it hege hiem komt in kloftke mannen mei in swarte deakiste tusken har yn. Hja batse op klompen troch de snie en flokke omdat it sa min rint, en omdat de boer net traktearre hat. Twakear bliuwe se stean om te rêsten en sette de bier op 'e wiete grûn, wêr't de poaten yn wei sakje. Flak by it doarp, oer de draai, stappe se tige foarsichtich, omdat it dêr glêd is. Yn de steech sette se de kiste foar de tredde kear del.

 

Dêre, om de hoeke en yn 'e lijte stiet Lammers mei syn folk, syn neef en de feint en de faam.

De lytse boer, dy no al fier oer 'e santich is, liket mar it skaad fan in minske mear. Hy wurdt hast hielendal wei yn in wide, rûge rydjas, dy him om de ferdroege lea hinget. De brede kraach stiet omheech, sadat der fan syn troanje hast neat te sjen is as de gleone, griene eagen. Syn lichem hinget foaroer en hy moat mei beide hannen op in krukstokje steune om net te fallen.

Ien fan de dragers, dy skynt te rieden, wêrom Lammers, dy oars meast op bêd tahâldt, no bûtendoar kommen is, seit gnyskjend:

‘It wie in sjou, boer. Doe wy it paadsje lâns gongen, hat hja fan grimmitigens sprongen en dûnse, dat wy de kiste hast net hâlde koenen.’

In sêft grânzgjen, dat wol wat fan laitsjen hat, klinkt der út de romme rydjas.

De faam krijt de swarte flesse, dy yn 'e gong klear stie en skinkt de dragers elts in romerfol yn.

Lammers strompelt in pear stappen foarút nei de kiste.

Hy moat him der mei ien hân op skoarje, om der net mei 't boarst op te fallen.

As in klau leit syn giele toarre hân op it swarte hout. Yn de oare hân hat er syn stokje en mei de kruk begjint er op it lid fan de kiste te bûtsen, mei evenredige en krêftige slaggen. Hol en near klinkt it klopjen troch de winterstilte. En ûnder it klopjen heart men Lammers syn triljend lûd:

‘Dêr biste no, hen? Ja, ja, ik wist it wol datste komme soeste. Ik haw op dy wachte ... wachte ... wachte.’

By elts wurd dreunt in slach op de kiste.

‘Al hat it lang duorre, do moaste komme ... komme. En foar it paad soeste betelje. En no dochs der lâns ... der lâns .... der lâns. Do hast it lang folhâlden, mar ik langer ... langer .... En no bist dêr, bist dêr einlings, ja einlings biste komd.’

Noch ien ferheftige slach en dan siicht de âlde man der hinne. Syn folk nimt him op en draacht him yn 'e hûs, wylst er jit stammert:

‘Hja is dêr, hja is dochs komd.’

...............................................

Twa dagen letter is Lammers dea.


Vorige Volgende