Ons Erfdeel. Jaargang 25

[p. 124]

Toneel

Tweemaal Carlos.

Het is alweer enige jaren geleden dat er tussen Nederlandse toneelgezelschappen een afspraak bestond die het een toneelgroep onmogelijk maakte een stuk te spelen dat in hetzelfde seizoen door een ander gezelschap gespeeld werd: men kon toen stukken claimen. Een dolle regeling die gelukkig allang van de baan is, gelukkig, al was het maar omdat de toeschouwer nu in staat is verschillen in regie-aanpak en interpretatie van één en hetzelfde stuk nauwkeurig met elkaar te vergelijken. We hebben in de achter ons liggende jaren twee Don Juans gehad in Den Haag, de één van de Haagse Comedie, de ander van De Appel. De twee gezelschappen zijn de confrontatie niet uit de weg gegaan. Datzelfde gold voor Het Publiekstheater en de Haagse Comedie die twee seizoenen geleden beide voor het eerst in Nederland Pinters Bedrog speelden en er niet voor terugdeinsden de twee produkties op een zondag achter elkaar te spelen om het publiek werkelijk vergelijkingsmateriaal te geven. In het seizoen 1980-1981 kruisten Ro-theater en Haagse Comedie de degens op Molières Tartuffe! In een volgend kroniekstuk hoop ik De les van de Aloës (Athol Fugard) van Sater te vergelijken met die van Theater. Maar nu is er iets nog veel interessanters aan de hand. Zowel Het Publiekstheater als Globe spelen een toneelstuk dat teruggaat op dezelfde historische stof, maar dat door twee geheel verschillende auteurs is geconcipieerd. Het Publiekstheater heeft Schillers Don Carlos geënsceneerd, Globe Hofscenes van Karst Woudstra, een jonge Hollandse dramaturg die dit stuk in 1980 heeft samengesteld, natuurlijk met kennis van zijn illustere voorgangers in deze materie. De beide produkties kunnen enig licht werpen op de ontwikkelingen in het Nederlandse toneel en bijdragen tot een algemene karakterisering van beide gezelschappen.

Don Carlos (1545-1568) was een zoon van Filips II. Zijn gezondheid was zwak, zijn geest verward, zijn vaderhaat groot. Hij gedroeg zich aanstootgevend; de opvoeders kregen nauwelijks vat op hem. Carlos heeft, waarschijnlijk om persoonlijke redenen, nog interesse voor de opstand in de Nederlanden gehad, maar werd, voor hij werkelijk gevaarlijk kon worden, door zijn vader gevangen genomen. Hij stierf voor zijn gevangenschap te problematisch was geworden. Schillers stuk, dat trouwens in eerste instantie een leesdrama schijnt te zijn, is rijk aan thema's en verwikkelingen. Don Carlos opent min of meer met Carlos' moederliefde - Filips is getrouwd met Carlos' huwelijks-pretendente. Carlos' vaderhaat lijkt in het stuk een ontwikkeling door te maken; aanvankelijk lijkt Carlos nog op zoek naar genegenheid bij zijn vader - hij zoekt in ieder geval toenadering; wanneer Carlos' vriend, de hertog van Posa, vermoord wordt op Filips' bevel, is de verhouding tussen Filips en Carlos er duidelijk een van haat. De vriendschap tussen Carlos en Posa is duidelijk meer dan gewone kameraadschap. Maar de homosexualiteit blijft gemaskeerd, evenals trouwens de Freudiaanse vaderhaat en moederliefde, die voor ons, post-Freudianen, zo overduidelijk zijn. De zaak van de Nederlanden wordt gekoppeld aan de koningin en Posa, die Carlos proberen over te halen een beslissing te nemen. Tenslotte is er een heel ingewikkelde intrige met allerlei brieven, waarbij Posa zich opoffert voor Carlos.

Hoe statisch bij tijd en wijle ook, Don Carlos van Schiller is dynamisch, zit vol ontwikkelingen en werkt naar een ontknoping toe. Het is een traditioneel stuk, in die zin dat de ene scène uit de andere voortvloeit, of de ene de andere aanvult, teneinde de verschillende thema's en verwikkelingen te ontwikkelen en af te ronden. Het is een stuk in vijf bedrijven met een stuk of veertig tonelen die zich op verschillende plaatsen in Spanje afspelen.

Het Publiekstheater heeft Don Carlos zeker niet realistisch opgevoerd. Alle handelingen voltrekken zich in een groot, vochtig gewelf, dat nog meest iets weg heeft van een kerkportaal. Slechts de belichting verandert. Zoals het décor de plaats van handeling slechts aanduidt en niet weergeeft, zo laat Croiset de spelers handelingen en emoties aanduiden. Dat resulteert in een statisch spel waarin elke beweging haar betekenis heeft omdat overbodige gebaren zijn weggelaten. De personages volharden voortdurend in een bepaalde houding, die zij slechts tijdens climaxen doorbreken. De Carlosrol wordt gedurende drie uur in een geheel verkrampte houding door Alexander van Heteren gespeeld. Christine Ewert zakt op het toppunt van haar emotie slechts even door haar knieën om zich onmiddellijk daarop weer te herstellen. Ook de andere personages worden zeer gestileerd ten tonele gebracht. De tekstbehandeling is aangepast afstandelijk.

Dat alles geeft de opvoering een zekere spanning - de spanning tussen de heftige en halfverborgen emoties en hartstochten en de uiterlijke kilheid en discipline van het hof; de drie uur van de voorstelling kan deze echter niet ten volle boeiend houden. Het is trouwens opvallend, dat na de ‘Antigone’ van verleden jaar (regie: Ton Lutz), de kilheid en gevoelloosheid bij Het Publiekstheater opnieuw overheersen.

Het Publiekstheater met Don Carlos is typisch Het Publiekstheater dat voldoet aan zijn uitgangspunt. Steeds weer heeft het gezelschap klassieke stukken

[p. 125]

Karst Woudstra: ‘Hofscènes’, v.l.n.r. J. Prinsen, G. de Lange, N. Blanken, N. Kretz

op het repertoire genomen, die het dan in een modern jasje van decor, belichting en speelwijze heeft gestoken. Dat wil niet zeggen dat die bijzaak zijn - ze zijn zo goed als de hoofdzaak van het theater in het algemeen -, maar wel dat Het Publiekstheater de klassiciteit van stukken niet in twijfel trekt. Er is een apriori dat het de moeite waard is toneel als Don Carlos te spelen. Er wordt wel geëxperimenteerd, maar het experiment blijft binnen de grenzen van het traditionele theater.

Globe, winnaar van de Prijs van de Kritiek 1981, durft die klassiciteit wel aan te vatten. In het geval Don Carlos doet de groep dat op een bijzondere wijze via Hofscènes. Hofscènes is in principe een statisch stuk. Het kent nauwelijks ontwikkeling en de scènes hebben slechts minimaal een causaal verband. Er is geen echt verhaal en er ontwikkelt zich nauwelijks een intrige. De enige feitelijke gebeurtenis in Woudstra's stuk is het gevangenzetten van Carlos. Woudstra's thema is op allerlei manieren in het stuk aanwezig, wordt in iedere scène opnieuw aan de orde gesteld, maar is geen stuwend element. Het staat als het ware buiten, boven Hofscènes en maakt van alle losse einden een eenheid, zonder dat die einden één lang touw worden.

Hofscènes bestaat uit twaalf tonelen en speelt zich af aan het hof, zonder dat de plaats van dat hof (Madrid) exact bepaald is. De aankleding van de ruimte door Globe is bijzonder neutraal met grote witte doeken, die van plaats kunnen veranderen, al naar gelang het vertrek aan het hof verandert. Alleen de requisitering is af en toe opvallend: stoelen, tafels en katheders zijn bij tijd en wijle te groot voor de personages die er gebruik van moeten maken.

Bijna alles en iedereen is gevangen in Woudstra's stuk, van de nachtegaal in het kooitje die door Filips wordt vertrapt, via de Azteek die zich door middel van een haarspeld van de koningin van het leven berooft, en Carlos, die letterlijk gevangen wordt gezet, tot aan Filips zelf toe. De stevigste tralies zijn de orde en de tucht van het hof, die de menselijk uiterst zwakke Filips wel moet handhaven om zichzelf als ‘sterke’ koning te kunnen handhaven. Dat ook Filips slachtoffer is van een situatie, zoals alle mensen in het stuk, wordt zeer beeldend gemaakt in een kaartscène met de koningin en Carlos aan een te grote tafel, op te grote stoelen, met te grote kaarten, die door bedienden worden overgebracht. De situatie, de omgeving beheerst de mensen. Filips wordt beheerst door het beeld dat hij en men heeft van zijn vader Karel V. In zo'n situatie is directe communicatie niet mogelijk. Alleen Carlos probeert in Hofscènes daaraan iets te doen. Feitelijk door op of onder de tafel te kruipen, minder feitelijk door zijn rebellie, maar eigenlijk in zijn poging zichzelf te kunnen zijn na zichzelf gezocht te hebben. Carlos' homosexualiteit, die zelfs naar het bisexuele of het androgyne tendeert, heeft niet zoals bij Schiller een taboedoorbrekende werking, maar wordt het symbool voor die poging: herhaaldelijk vraagt Carlos zich af wat hij is, ervaart hij ook zijn lichaam als een kerker - omdat zijn omgeving niet toestaat dat zijn lichaam en ziel harmoniëren - om tenslotte die scheiding van lichaam en ziel dan maar te accepteren en het lichaam te laten sterven teneinde de ziel te bevrijden. Carlos doet hetzelfde als de Azteek, maar heeft er meer moeite mee.

Woudstra laat in Hofscènes zien hoe de autoritaire omgeving tenslotte de mens zelf vernietigt: er is een direct verband tussen Carlos' innerlijk conflict en zijn uiterlijke strijd met zijn omgeving. Motieven als de vaderhaat en de moederliefde laat hij terecht als te voorspelbaar en inmiddels platvloers terzijde liggen. Ook de kwestie met de Nederlanden komt in Hofscènes nauwelijks ter sprake. Ingewikkelde intriges zijn natuurlijk voor de twintigste eeuw helemaal uit den boze; spanning zoeken wij op een andere manier. Woudstra en met hem Globe hebben zich geconcentreerd op de menselijke verhoudingen en met name op de ruïnes van dat soort verhoudingen, niet in

[p. 126]

een gemakkelijk socio-psychologisme, maar teneinde een beeld, een metafoor, te scheppen van het menselijk bestaan. Globes spel was, en dat is nu weer typisch Globe, navenant niet realistisch of psychologiserend maar uitbundig overdreven en aangezet. Er worden in zo'n geval statische types geschapen die echter binnen het geheel van de opvoering een heel duidelijke functie hebben. Men speelde gekostumeerd: dekor en requisieten waren, zoals aangegeven, naar Globes begrippen uiterst eenvoudig.

Hofscènes was over de hele linie niet altijd boeiend, maar enige scènes waren van zo'n duivelse kracht, dat zij op zich de hele opvoering konden dragen. Ik denk daarbij vooral aan die waarin de koningin in haar contactarmoede op uiterst naïeve en onbeholpen wijze contact zoekt met de Azteek, uit zijn handgebaar een streling afleidt, terwijl hij ‘slechts’ haar haarspeld heeft gegrepen. Ook sterk werkte de eerder geschetste kaartscène. In beide werd humor gepaard aan dramatiek en de thematiek van het hele stuk op uiterst beeldende wijze getoond. Beide toonden een gevoeligheid voor de mogelijkheden van toneel, die we helaas te vaak node missen.

Paul van der Plank.

(met dank aan Jacqueline Mahieu)