Hollands Weekblad. Jaargang 3

Een Ter Braakiaan
H. van Galen Last

Lezers van het Hollands Weekblad zijn enkele weken geleden door de heer L. Ross er van op de hoogte gesteld dat Vestdijk's Gestalten tegenover mij een leugenachtig, onmogelijk prul was, en nu vertelt dezelfde man in Propria Cures (van 28 oktober) dat Gomperts' De Schok der herkenning ook maar flut is. Beide werken, let wel, worden in de grond gestampt nagenoeg alleen op grond van wat er over Ter Braak in te lezen valt.

Nu hoef ik Vestdijk's boeiende Gestalten, noch de essays van Gomperts te verdedigen. Werk van zulk uitzonderlijk gehalte in onze literatuur vindt toch zijn eigen weg, en is tegen een stootje bestand. Ross' aanmerkingen op Vestdijk's stijl doen mij denken aan degenen die beweren dat Stendhal geen proza kon schrijven omdat hij in zijn romans wel eens een zin liet eindigen met ‘etc., etc.’. En de manier waarop hij Gomperts' informatie-theorie in een handomdraai door ‘de mand’ liet vallen... och kom, soyons sérieux. Wie nog het meest in aanmerking komt om in bescherming te worden genomen is de meester zelf... Ter Braak. Want de dolzinnige aanhankelijkheid gaat bij Ross samen met de pretentie van onfeilbare kennis van het werk van zijn idool, zowel als van een ingewijd zijn in diens geheimste bedoelingen.

Ik heb mij onlangs laten vertellen dat op de universiteit van Amsterdam tegenwoordig iets beoefend wordt dat ‘close reading’ heet. (Wie nu hard begint te lachen, moet ik er echter op wijzen dat men het in Den Haag zo mogelijk nog bonter maakt. Daar heet een vak in de gymnasium α-klassen van een lyceum ‘Science’, omdat men in ons regeringscentrum blijkbaar nog niet van wetenschappen had gehoord). Uiteraard kan tegen aandachtig lezen, zelfs op een universiteit, nauwelijks bezwaar bestaan. Ook nog niet tegen een aandachtig lezen op de wijze van F.R. Leavis en zijn aanhang of van het Amerikaanse ‘new criticism’ - want daar zal het in Amsterdam toch wel op uitdraaien, vermoedelijk.

Waar wel, voor mijn gevoel, al moeilijker aan te wennen valt is een fervent Ter Braakiaan te werk te zien gaan als een ‘new critic’. Ter Braak heeft Leavis en zijn tijdschrift Scrutiny noch het ‘new criticism’ gekend, maar het lijkt onwaarschijnlijk dat hij voor deze vormen van literaire kritiek sympathie zou hebben gehad. Niet omdat hij tegen aandachtig lezen zou zijn, maar omdat hem in hun methoden het academische specialisme zou hebben geërgerd. Alleen al de lengte en de veelvuldigheid van de citaten in het kritisch werk van bv. Leavis zouden Ter Braak hebben tegengestaan, en ook de dodelijke ernst waarmee de ene schrijver (Meredith bv.) met citaten uit een andere schrijver (Henry James bv.) om de oren wordt geslagen. Ter Braak vond dat iedere kritiek een aandachtig lezen vooronderstelde. Het was geen kwaliteit waarop men zich mocht laten voorstaan. Vandaar ook zijn afkeer van de ‘boekbespreking’. In een kritiek, geschreven als hij hoorde te zijn voor algemeen beschaafde leken, diende de bespreking van het boek te zijn opgenomen in beschouwingen die al voorbij de letters van het besproken werk lagen. Bijna al Ter Braak's ‘boekbesprekingen’ zijn daarom kleine essays. Een essay - dat was voor hem de gesigneerde vorm van conversatie met leken, ook over boeken. Een ‘boekbespreking’ - dat was inlichtingen verstrekken aan de vakman. Een boekbespreking was op zijn plaats in een vakblad, maar het te willen laten lezen aan een publiek van belangstellenden - het enige publiek waarvoor Ter Braak schreef - ondervond hij als een vorm van ongemanierdheid, van hoovaardij. In tegenstelling tot wat de legende wil, moet hij een bijzonder grote consideratie voor zijn publiek hebben gehad.

Nu hoeft ook een Ter Braakiaan deze opvattingen van de meester niet geheel te delen. Maar wie Ter Braak verdedigt op een manier die hij beslist afschuwelijk zou hebben gevonden, op de manier namelijk van een door dr. Leavis of het ‘new criticism’ aangeraakte lettervlooier, die is het toch wel, vind ik, aan de maître verschuldigd om aan te geven welke goede redenen hij heeft om desondanks volgens deze, door de meester verworpen wijze te werk te gaan.

En als Ross nu nog maar lezen kon! Maar uit de proeven die hij deze laatste weken heeft afgelegd, zou men vooral concluderen dat hij zonder aarzelen voor dat examen moet zijn gezakt.

Gomperts wordt al onmiddellijk op zijn vingers getikt n.a.v. wat hij heeft geschreven over de invloed van Du Perron op Ter Braak. Dat de laatste aan de eerste de ontdekking van Stendhal zou hebben te danken, bestrijdt Ross: Andreas Laan, in Hampton Court, was al een lezer van Stendhal! Conclusie van Ross: dom van Gomperts om niet te weten wat er in H.C. staat, dubbel dom van Gomperts om dan toch te doen alsof Ter Braak Stendhal pas na de kennismaking met Du Perron ter hand nam. Conclusie van mij: ‘close reader’. Ross is nog niet eens in staat om Ter Braaks's bibliografie in het verzameld werk te raadplegen. Hij had dan kunnen weten dat H.C. in 1931 verscheen, terwijl hij o.a. van Gomperts had kunnen leren dat Ter Braak en Du Perron in 1930 met elkaar kennis maakten. Overigens lijkt het mij wel juist, wat Gomperts doet, om Hamptoon Court

[p. 9]

te situeren in de pre-Duperroniaanse periode van Ter Braak, die immers al aan het schrijven er van begonnen was toen hij Du Perron ontmoette. Niettemin werd het voltooid na de kennismaking, en dat Laan de bewondering voor Stendhal van zijn oom in Gistoux heeft meegekregen, is een feit. Dit laatste kon Ross inderdaad niet weten, maar in ieder geval misplaatst is de zekerheid waarmee hij, op grond van onvoldoende gecontroleerde gegevens, Gomperts over een ‘fout’ meent te moeten beknorren.

Otto III? Dat is de sleutel op Ter Braak's oeuvre, vindt Ross. Hij waarschuwt dat wij ons niet door de schampere opmerkingen van de auteur zelf over dat proefschrift moeten laten misleiden. Het bewijs? Ter Braak ‘speelde’ dat proefschrift ‘uit’ tegen Van der Leeuw's kritiek op Van oude en nieuwe christenen. Wat Ross zijn lezers echter onthoudt is dat Ter Braak dit antwoord van Van der Leeuw nooit zelf heeft gepubliceerd. En wie nu nog onder de indruk zou zijn van de schijnbaar zo minutieuze kennis van Ross, moet voor de aardigheid eens p. 387 uit het vierde deel van het Verzamelde Werk opslaan om te zien op welke wijze Otto III tegen de Groningse godsdienstdeskundige werd ‘uitgespeeld’.

Ik heb geen zin om dit lezen met een vergrootglas, zoals Ross het zelf noemt, nog verder op de voet te volgen. Deze regels zijn vooral bedoeld als een kleine waarschuwing ten behoeve van de gewone lezers. De waarschuwing namelijk dat er in Nederland een Ter Braakiaan is losgebroken. De meest humorloze, en dus de minst Ter Braakse Ter Braakiaan die zich denken laat. Maar het is geen gevaarlijk dier. Men kan hem het best laten lopen.

Antwoord

Van Galen Last heeft zich onlangs laten vertellen dat op de universiteit van Amsterdam iets beoefend wordt dat ‘close reading’ heet. Dit ‘vak’ werd daar inderdaad een paar jaar geleden ingevoerd; intussen is de term ‘close reading’ afgeschaft. Soit. Ik begrijp overigens niet, wie om ‘close reading’ hard zou moeten lachen en waarom, maar Van Galen Last en ik houden er zowel over de humor, als over de wijze waarop men serieus heeft te zijn, verschillende meningen op na. Hij koestert verder ‘nauwelijks’ bezwaar tegen ‘aandachtig lezen’ - ‘zelfs op een universiteit’- een onthullend ‘grapje’, dat ik, na een verwijzing naar Ter Braaks opmerking over ‘het vagevuur van een specialistische training’ (V, 413), stilzwijgend wens te passeren. Ter zake: wat heb ik te maken met ‘close reading’? Ben ik te werk gegaan op de wijze van het ‘new criticism’? Ben ik ‘aangeraakt’ door Leavis die ik nooit gelezen heb? Daar hoor ik van op. Van Galen Last had toch minstens enige argumenten voor deze dwaze beweringen te berde mogen brengen. Ik vermeld in mijn P.C.-artikel ‘Klein Zieltje’ slechts terloops het ‘new criticism’, in hetzelfde verband waarin Gomperts dat doet (De schok der herkenning, bl. 12). Als Van Galen Last dat eens overleest, zal hij zien dat de ‘new critic’, met zijn vergrootglas, niet tot een ‘waardeschatting’ komt; in mijn stuk kwam ik daar wel toe. Ik heb mij dan ook uitsluitend bediend van mijn methode. Waarmee ik, om misverstanden te voorkomen, volstrekt niet beweer, dat de methode van het ‘new criticism’ op Ter Braak niet kan worden toegepast zonder Ter Braak tekort te doen. Wie die mening is toegedaan, begrijpt niets van Ter Braak (de gedachte dat Van Galen Last kan uitmaken wat Ter Braak zou hebben geërgerd en wat Ter Braak afschuwelijk zou hebben gevonden, is onweerstaanbaar komisch) noch van het ‘new criticism’, noch van ‘close reading’ of tekstinterpretatie.

Aan welk euvel heb ik mij schuldig gemaakt? Ik heb, in ‘Klein zieltje’, bepaalde opmerkingen van Gomperts over Ter Braak getoetst aan bepaalde passages van Ter Braak. Ik kwam ondubbelzinnig voor mijn ‘beperkte’ standpunt uit (‘de inzet is: Menno ter Braak’) en ik nam dat in, omdat ik toevallig iets meer weet van Ter Braak dan b.v. van Baudelaire. Dit blijkt voor Van Galen Last al genoeg te zijn, om een ‘dolzinnige aanhankelijkheid’ jegens Ter Braak bij mij te veronderstellen; mijn ‘pretentie van onfeilbare kennis’ enz. bestaat uitsluitend in de verbeelding van Van Galen Last. Het lijkt mij eerder voor Van Galen Last dan voor mij van belang, een psychologische verklaring voor zijn opgeschroefde beschuldigingen te vinden.

Van Galen Last vindt dat ik niet goed gelezen heb. Ik had kunnen weten dat Hampton Court in 1931 in druk verscheen, dat Ter Braak in 1930 met Du Perron kennis maakte en dat het boek dus best door Du Perron (‘Stendhal’) beinvloed kon zijn. Ik heb geen pretentie van onfeilbare kennis en zal dus eenvoudig vertellen hoe ik aan mijn informatie kom. Gomperts deelt mee, dat de ontmoeting van Ter Braak met Du Perron november 1930 heeft plaats gevonden (De schok der herkenning, bl. 108) en dateert Ter Braaks ‘herkenning’ van Nietzsche ongeveer een maand na zijn ontmoeting met Du Perron, ‘dus in december 1930’ (De schok der herkenning, bl. 109). Ter Braak deelt mee (en wordt geciteerd door Gomperts), dat het, op het moment van deze ‘herkenning’ van Nietzsche, juist een maand geleden was, dat hij Hampton Court had voltooid (III, 84), wat dus ook in november '30 gesitueerd moet worden. Conclusie etc. etc. Het kan zijn, dat deze informatiebronnen niet deugen of dat Ter Braak Stendhal pijlsnel heeft gelezen en in zijn boek heeft verwerkt (mijn ‘idool’ was tot veel in staat); Van Galen Last schijnt daar meer van te weten. Wat hij zijn lezers echter onthoudt is, dat Hampton Court in elk geval het minst betekenende argument is dat ik tegen Gomperts aanvoer. Er buldert heel wat zwaarder geschut in het P.C.-stuk, waarvan de lezers van het Hollands Weekblad niets te horen krijgen.

[p. 10]

Otto III? Ik schijn die dissertatie voor ‘de sleutel’ op het oeuvre van Ter Braak te houden. Ik schreef echter: ‘een sleutel’. Een kleine cursus ‘close reading’ zou U geen kwaad doen, meneer Van Galen Last! U doet verder geheimzinnig met het feit, dat het antwoord van Ter Braak aan prof. dr G. van der Leeuw niet door Ter Braak werd gepubliceerd. U wilt toch niet insinueren, dat Ter Braak zijn argumentie te zwak vond? Onze lezers raad ik trouwens aan, behalve IV, 387, ook III, 88 voor de aardigheid eens op te slaan, om te lezen wat Ter Braak dacht van de verhouding tussen wetenschappelijk werk en ‘persoonlijk’ werk bij Nietzsche. Ik ben van mening - en nu richt ik mij over Uw hoofd, meneer Van Galen Last, tot Gomperts - dat ook Ter Braak van zijn wetenschappelijk verleden geen atoom verloren heeft laten gaan en dat hij in dit opzicht Otto III nooit naar het stof der bibliotheken heeft verwezen.

Uw stuk is pover, meneer Van Galen Last, en ook met bezwerende cliché's als ‘boeiend’ en ‘uitzonderlijk gehalte’ zult U niemand imponeren. Het lijkt mij toch beter, als met name Gomperts zijn verdediging zelf ter hand neemt.

L. Ross